“determino”
-
“müəyyən edirəm” deməkdir).
Bu, maddi və mənəvi aləm
hadisələrinin obyektiv qanunauyğunluğunun, qarşılıqlı əlaqələnməsi, qarşılıqlı
səbəblə bağlı olması və qarşılıqlı şərtlənməsi haqqında ən ümumi prinsipdir
.
Delerminl
ik həmçinin gerçəklikdə baş verən dəyişiklik və inkişafın səbəblərinin
izah edilməsi üsuludur, hərəkətlərin daxili səbəb və şərtlənməsi haqqında
fəlsəfi
təlimdir. Determinizm konsepsiyasının özəyini səbəbiyyət ideyası, bir hadisənin
səbəb, başqasının nəticədən ibarət olması, onların bir
-
birinə qarşılıqlı keçməsi
müddəası təşkil edir. Hələ antik fəlsəfədə determinliyin əsasında səbəb əlaqəsinin
durduğunu, səbəbiyyətin
zərurəti eyni olduğunu, təsadüfün isə səbəblə heç bir
əlaqəsinin olmadığını və ya bütövlükdə təsadüfün heç olmadığını iddia edən
baxışlar olmuşdur (Demokrit və sonrakı dövrdə isə Spinoza).
Mexaniki
determinizm isə hadisənin ancaq xarici səbəblə (şəraitlə) bağlı olduğunu qəbul
etmişdir. Determinizm prinsipini inkar edən baxış isə fəlsəfədə indete
rminizm
adlanmışdır. İndeterminizm hadisənin inkişafının qanunauyğunluğunu və səbəblə
şərtlənməsini inkar edir. Lakin gerçəklik indeterminizm baxışını təsdiqləmir.
Ümumiyyətlə, determinizm ümumnəzəri prisiplərinin
bəzi tezislərini qeyd
edək.
Hər şeydən əvvəl
, maddi sistem və proseslərin ən ümumi asılılığı, bir –
birilə
şərtlənməsi haqqında olan tezis ön planda göstərilməlidir.
İkincisi
, determinasiya
şərtlənmə münasibətlərinin bütün rəngarəngliyi əsasında genetik, səbəbiyyət
asılılığı du
rur.
Üçüncüsü
, de
terminasiya tiplərinin rəngarəngliyi və determina
siya
münasibətlərinin səbəbiyyətsiz mövcudluğu haqqında
olan tezis nəzərdə
tutulmalıdır.
Dördüncüsü
, şərtlənmə münasibətlərinin re
qul
yarlığı, yaxud da
qanunauyğunluğu haqqında olan tezis də həmin qəbildəndir.
Şərtlənmə prosesi
requlyar və qaydaya salınmamış xarakterə malikdir.
Dostları ilə paylaş: 
