FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

 
4. G. Hegelin fəlsəfi sistemi
 
Georgi Hegel 
(1770-1831) klas
sik alman fəlsəfəsinin ən böyük nümayəndəsi 
idi. Hegelin fəlsəfi təlimi obyektiv idealizm sisteminin və idealist dialektikanın 
inkişafının ən yüksək mərhələsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Hegelin əsas əsərləri bunlardır: "Ruhun fenomenologiyası", "Məntiq elmi", 
"Fəlsəfi elmlər ensiklopediyası", "Hüquq fəlsəfəsi", "Fəlsəfə tarixi üzrə 
mühazirələr" və s.
Bəşəriyyətin fəlsəfi təfəkkürünün inkişafı tarixində Hegelin ən böyük xidməti 
dünyanın dialektik anlayışını, gerçəkliyin öyrənilməsinə dialektikcəsinə 
yanaşmağın prinsiplərini sistem halında işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Əlbəttə, 
Hegel dialektikanın banisi deyildir. Dialektik fikirlər hələ qədim Şarq ölkələrində 
- 
Hindistanda, Azərbaycanda meydana gəlmiş və Antik Yunamstanda daha
da 
inkişaf etdirilmişdir. Lakin idealist əsaslar üzərində olsa da, Hegel tarixdə ilk dəfə 
olaraq aləmin dialektik anlaşılması metodunu, dialektik məntiq sistemini, dialektik 
təfəkkür üsulunun əsas prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. O, şeylərə metafizik 
baxışı əsaslı tənqid edərək, dialektikanin əsas qanunlarını formulə etmişdir. Lakin 
o, bir idealist kimi gerçəkliyin inkişafının qanunauyğunluqlarına materialistcəsinə 
yanaşa bilməmişdi.
Deməli, Hegel tə"liminin əsas məsələlərindən biri 
- 
inkişaf haqqında tə"lim 
olan dialektika və idrakın əzəmətinə dərin inam idi.
Hegel obyektiv idealist idi. Onun fikrincə, bütün mövcudatın ilkin səbəbi 
"Mütləq ideya"dır. Bu ilkin ruhi başlanğıc guya insandan kənarda və ondan asılı 
olmayaraq mövcuddur. O, cəmiyyətdəki bütün
təzahürləri doğurur və müəyyən 
edir. Beləliklə, Hegel fəlsəfəsi dialektik idealizm sistemidir. Onun fikrincə, təfəkkür 

---

bütün şeylərin daxili mahiyyətini təşkil edir. Hegel təfəkkürlə
-
əql, zəka ilə obyektiv 
gerçəkliyi eyniləşdirirdi. O belə bir fantastik nəticəyə gəlirdi ki, guya insana xas 
olan təfəkkür isandan kənarda mövcud olan Mütləq ideyanın təzahürlərindən 
biridir. Hegel özü də bunu gizlətmədən deyirdi ki, bu "Mütləq jeya" Allah 
anlayışıdır. Lakin Hegel tə"limindəki Allah
-
dinin ona şamil etdiyi insan
i 
keyfiyyətlərə malik deyildir.
Hegelin "Mütləq ideya"sı, dinlərdə mövcud olan adi "Allah"dan fərqli olaraq, 
dünyaya hissi və emosional münasibətdən məhrumdur. Hegelin nəzərincə, Allah 
saf-
xalis təfəkkürdür. Lakin bu təfəkkür fəal, yaradıcı fəaliyyət, meydana gəlmək 
və məhv olmaq, dəyişmək, yenidən yaranmaq, inkişaf etmək deməkdir. Hegel 
fəlsəfəsində təfəkkür varlığı əks etdirmir, varlıq təfəkkürün, anlayışların, ideyaların 
təzahürüdür.
Hegelin fəlsəfi sistemi aşağıdakı 3 hissədən ibarətdir: 1. Məntiq; 2. Təbiət 
fəlsəfəsi; 3. Ruh fəlsəfəsi.
Məntiq Hegelin fəlsəfi sisteminin ən mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Bu 
hissənin şərhi onun "Məntiq elmi" əsərində verilmişdir. Burada dialektikanın əsas 
problemləri hərtərəfli araşdırılmışdır. Bu əsərdə dialektika bir inkişaf nəzəriyyəsi 
və gerçəkliyin dərk olunmasının elmi metodu kimi təhlil olunur. Hegel göstərirdi 
ki, məntiq elminin məşğul olduğu təfəkkür qanunları bütün varlığın 
- 
həm təbiətin, 
həm bəşər tarixinin, həm də idrakın əsas qanunlarıdır.
Hegelə qədər məntiq təfəkkürün subyektiv (insana xas) formaları haqqında 
elm kimi qəbul olunurdu. Hegel məntiq elmi qarşısında idrakın inkişafının ən 
ümumi qanunauyğunluqlarının tədqiqi məsələsini qoymuşdu. Bununla birlikdə o, 
təfəkkürün elementar forma və qanunları haqqında elm olan formal məntiqin də 
zəruriliyini inkar etmirdi. Formal məntiqdən fərqli olaraq, o, dialektik məntiqi 
bütün şeylərin mahiyyəti haqqında elm adlandırırdı. Elə buna görə də o, "Məntiq 
elmi" əsərində formal məntiqin heç vaxt məşğul olmadığı məsələləri qaldırmışdır.
Məntiq elmi üçün mühüm problemlər olan anlayış, mühakimə, əqli nəticə 
kimi məsələlərdən başqa, Hegel məntiq tə"limində gerçəkliyin özünün 
qanunauyğunluqları, kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi, 
fəlsəfi kateqoriyaların münasibəti, mexaniki, kimyəvi hərəkətlərin və digər 
proseslərin təbiəti haqqında məsələləri də ətraflı araşdırmışdır. Buna görə də 
məntiq elminin məşğul olduğu problemlərin zənginləşdirilməsi, yeni, dialektik 
məntiqin zəruriliyi məsələsinin irəli sürülməsi Hegelin mühüm tarixi xidməti hesab 

---

edilməlidir. O, özünün "Məntiq elmi" əsərində varlıq, heçlik, təşəkkül
-tapma
keyfiyyət, kəmiyyət, ölçü, mahiyyət, eynilik, fərq, ziddiyyət, zərurət və təsadüf, 
imkan və gerçəklik kimi ümumi anlayışları hərtərəfli araşdırmışdır. O göstərmişdir 
ki, bütün bunlar bir-
biri ilə əlaqədardır və idrakın müxtəlif pillələrini əks etdirirlər.
Hegel sisteminin 2-
ci hissəsini təbiət fəlsəfəsi təşkil edir. Hegelə görə, təbiət 
fəlsəfəsi qeyri
-
varlıq, yə"ni təbiət formasında olan ideyalar haqqında tə"limdir. 
Onun fikrincə, təbiət başqa formaya girmiş ideyadır. Onun nöqtəyi
-
nəzərincə, 
"Mütləq ideya"nın təbiətdə əsas təzahürləri mexanika, fizika və orqanikadan 
ibarətdir. Ona görə də Hegel təbiət fəlsəfəsini 3 hissəyə bölmüşdür: birinci hissə 
mexanika adlanır. Burada Hegel məkan, zaman, materiya, hərəkət, ümumdünya 
cazibəsi məsələlərini araşdırır.
Fizika hissəsində Hegel səma cisimlərini, işığı, istiliyi, kimyəvi prosesləri və s. 
araşdırır və bu proseslər arasındakı əlaqələri açıb göstərməyə çalışırdı.
Təbiət fəlsəfəsinin 3
-
cü hissəsi olan orqanika 
- 
geologiya, botanika və 
zoologiya məsələlərinə həsr edilmişdir.
Hegelin sisteminin 3-
cü hissəsi ruh fəlsəfəsi adlanır. Burada "Mütləq 
ideya"nın inkişafının yekun mərhələsi araşdırılır. Bu mərhələdə "Mütləq ideya" 
təbiəti tərk edir, "Mütləq ruh" kimi öz
-
özünə qayıdır. Hegelin ruh fəlsəfəsinin 
əsasını fərdi və ictimai şüurun inkişafı, ümumiiyyətlə, bəşəriyyətin əqli inkişafı 
haqqında idealist tə"lim təşkil edir.
Ruh fəlsəfəsində
Hegel ümumdünya tarixini üç əsas dövrə bölür: Şərq dövrü; 
Antik dövrü; Alman dövrü. 
Hegelin fikrincə, Şərq dünyasında insan hələ dərk etmirdi ki, azadlıq onun 
mahiyyətidir. Ona görə də, burada hamı quldur. Antik dünyada (Qədim 
Yunanıstan və Roma) bə"ziləri artıq başa düşürdülər ki, azadlıq onların mahiyyətini 
təşkil edir. Ona görə də Şərq dünyasından fərqli olaraq, onlar "azadlıqlıdırlar". 
Nəhayət, Hegelin nəzərincə, alman və ya xristian dünyasında hamı özünün 
mə"nəvi mahiyyətini dərk edir və buna görə də burada hamı azaddır. 
Hegelin fəlsəfi tə"liminin əsas müddəalarının şərhi göstərir ki, Hegel 
fəlsəfəsində metod və sistem üzvi surətdə bir
-
biri ilə bağlı olsa da, onlar arasında 
həll olunmaz ziddiyyətlər mövcuddur. Bu ziddiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir
: 
1.
Hegel öz fəlsəfi sistemini "Mütləq ideya"nın öz mahiyyətini dərk etməsi 
prosesinin sona yetməsi, dünyəvi əqli inkişafın sonuncu pilləsi kimi 

---

qiymətləndirirdi. Bu isə dialektikaya ziddir.
2.
Hegelin dialektik metodu inkişafın hər yerdə olduğunu, onun 
ümumi 
xarakterini göstərir, onun fəlsəfi sistemi isə bunu inkar edir.
3.
Hegel dialektikası inkişafa hüdud qoymur; onun fəlsəfi sistemi isə istər 
təfəkkürün, idrakın , istərsə də cəmiyyətin inkişafına həd qoyur. O, belə hesab 
edirdi ki, 
konstitusiyalı monarxiyanın bərqərar olması ilə Almaniya ən yüksək 
inkişaf zirvəsinə çatıb. Onun fikrincə, Alrman dövləti ən mükəmməl siyasi 
formadır, alman cəmiyyəti tarixi inkişafın tacıdır və bundan yüksəyə qalxmaq 
mümkün deyildir". 
Bütün bunlara baxmay
araq Hegelin dialektikası bəşəriyyətin fəlsəfi fikir 
tarixində irəliyə doğru atılan mühüm bir addım idi.