Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit Mövzu Maliyyənin mahiyyəti. P L a n

Ssuda kapitalları bazarı – ssuda kapitalının dövriyyəsinin təmin edilməsi prosesində yaranan münasibətləri, yaxud da dövriyyənin təşkili formasını ifadə edir. Məlumdur ki, ssuda kapitalı qaytarılmaq, dəyəri ödənilməklə müəyyən müddətə verilən pul vəsaitlərinin məcmusudur. Ssuda kapitalının yaranma mənbələri ilk növbədə müəssisə və təşkilatların və vətəndaşların sərbəst maliyyə ehtiyatı və yığımlarıdır. Müəssisə və təşkilatlar sərbəst maliyyə ehtiyatlarını gəlir əldə etmək şərti ilə faiz almaqla müxtəlif kredit idarələrinə yerləşdirirlər. Bundan əlavə müəssisələrin banklarda olan hesablarına vəsaitlərin daxil olması və ödənilməsi müddətinin üst-üstə düşməməsi bu vəsaitləri kredit resursu kimi istifadə etməyə imkan verir.

Pay qiymətli kağızları – onun sahibinin mülkiyyətə sahib olmasını, təşkilatın nizamnamə kapitalında payını, mənfəətin bölgüsündə iştirakını və bir qayda olaraq bu təşkilatın idarə edilməsində iştirak etməsi hüququnu təsdiq edən sertifikatlardır.

Maliyyə bazarının digər tərkib hissəsi qiymətli kağızlar bazarıdır. Maliyyə bazarına çox vaxt qiymətli kağızlar bazarı kimi baxırlar. Maliyyə bazarının qeyd etdiyimiz bütün subyektləri bu bazarın iştirakçılarıdır. Ssuda kapitalları bazarından fərqli olaraq burada vasitəçilərin rolu böyükdür. Qiymətli kağızlar bazarının adından göründüyü kimi, maliyyə ehtiyatlarının cəlb edilməsində əsas vasitəçi qiymətli kağızlardır. Qiymətli kağız borc öhdəliyini və ya əmlak hüququnu təsdiq edən, sahibinə dividend və ya faiz şəklində gəlir götürməsinə əsas verən hüquqi sənəddir. Qiymətli kağızlar bazarının rolu və əhəmiyyəti aşağıdakılarla müəyyən edilir:

- qiymətli kağızlar bazarı istehsal üçün sərbəst vəsaitlərin investisiyaya cəlb edilməsini təşkil edir;

- kapitalın bir sahədən başqa sahəyə axınını təmin etməklə, ayrı-ayrı sahələrin fəaliyyətini tənzimləyir;

- dövlət büdcəsində olan kəsirin aradan qaldırılması üçün vəsait cəlb edir;

- əhalinin istehsalın idarə edilməsi işində iştirak etməsini təmin edir;

- satışa çıxarılan aktivlərin real bazar qiymətlərini müəyyən edir;

- fond bazarının göstəriciləri əsasında iqtisadiyyatın vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan yaradır;

- inflyasiya tempinin dəyişməsinə təsir göstərir;

- maliyyə vəsaitlərinin investordan ehtiyacı olanlara hərəkəti zamanı xərclərin minimuma endirilməsinə şərait yaradır.

Qiymətli kağızlar bazarı bazar iqtisadiyyatının vacib atributlarından biridir. Hazırda qiymətli kağızlar bazarı olmayan dövlətdə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının mövcudluğundan danışmaq olmaz. Qiymətli kağızlar bazarı pul vəsaitlərinə olan tələbə təklifin qarşılıqlı əlaqədə olan münasibətlərindən ibarətdir.

Ssuda kapitalları bazarından fərqli olaraq maliyyə bazarının bu seqmentində dövlətin iştirak payı xeyli böyükdür.

Müəssisə üçün qiymətli kağızlar bazarı da ikili rola malikdir. Belə ki, borc alan kimi çıxış edən müəssisə əlavə maliyyə ehtiyatları cəlb etmək məqsədilə qiymətli kağızlar buraxır. İnvestor kimi çıxış edən müəssisə isə öz növbəsində öz vəsaitlərini qiymətli kağızlara yönəltməklə dividend və ya faiz şəklində gəlir əldə edir. Dövlətin rolu burada, əsasən, birtərəfli iştirak etməklə, yəni borc alan sifəti ilə çıxış edərək qiymətli kağızlar buraxmaqla öz sərəncamına müəyyən maliyyə ehtiyatları təmin edir. Fiziki şəxslər isə burada investor kimi çıxış edərək faiz və ya dividend şəklində gəlir əldə edirlər. İstər investor, istərsə də borc alan kimi çıxış edənlər bazardakı konyukturanı, qiymətli kağızların bütün xüsusiyyətlərini dəqiq öyrənməlidir.

Qiymətli kağızlar bazarında istər xüsusi qiymətli kağızlar, istərsə də onları əvəz edənlər (sertifikatlar, kuponlar və s.) buraxılır, tədavül və sərf edilir.

Qiymətli kağızlar siniflər, emitent, tədavüldə olma müddəti, gəlirlilik dərəcəsi, milli mənsubiyyəti, riskliliyi, tədavül mərhələsi və ödəmə imkanına görə təsniflə etdirilir.

Qiymətli kağızlar və onların növləri. Ümumiyyətlə, qiymətli kağızlar bazarında dövr edən qiymətli kağızlar onların təbiətindən asılı olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

Subyektlərə görə; ortaqlıq münasibətlərini əks etdirən qiymətli kağızlar və törəmə qiymətli kağızları.

Ortaqlıq münasibətlərini əks etdirən qiymətli kağızlar – sahibinə dividend şəklində gəlir götürməyə əsas verən qiymətli kağızdır. Səhmlər bir sıra əlamətlər üzrə qruplaşdırılır. Belə ki, onlar adlı və təqdim edənə, adi və imtiyazlı səhmlərə bölünür.

Adi səhmlər – konkret fiziki və hüquqi şəxslərin adına buraxılır. Yəni qiymətli kağızlar buraxılarkən sifarişçi verənin adına verilə və ya buraxıla bilər.

Təqdim edənə qiymətli kağızları istənilən hüquqi və fiziki şəxs əldə edə bilər.

İmtiyazlı səhmlərlə adi səhmlərin bir-birinə nisbətən üstün cəhətləri vardır. Belə ki, imtiyazlı səhmlər üzrə əvvəlcədən müəyyən edilmiş dividendlər olur. İkincisi – imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlər ilkin olaraq ödənilir. Üçüncüsü – müəssisə ləğv edildikdə ilkin olaraq imtiyazlı səhmlər üzrə bölgü həyata keçirilir. Digər tərəfdən adi səhmlərin sahibləri səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında səs hüququna malikdir, imtiyazlı səhmlər isə idarə heyətində səs hüququna malik deyil.

Kredit münasibətlərini əks etdirən qiymətli kağızların əsas nümayəndəsi kimi istiqrazlar çıxış edir. İstiqraz – borc öhdəliyini təsdiq edən və sahibinə faiz şəklində gəlir götürməyə imkan verən qiymətli kağızdır. İstiqraz sahibləri əldə etdiyi istiqraza görə əvvəlcədən müəyyən edilmiş faiz şəklində möhkəm gəlir əldə edirlər və eyni zamanda istiqrazlar nominal dəyərinə nisbətən güzəştlə satılır.

İstiqrazlar, əsasən, uzun müddətə buraxılır və konkret tarixi göstərilmiş müddətlərdə ödənilir.

Kredit münasibətlərinə aid olan qiymətli kağızlara həmçinin sertifikatları aid etmək olar. Sertifikat, sahibinin bankda qoyduğu müəyyən məbləği təsdiq edən və sahibinə faiz şəklində gəlir ödənilməsini təsdiq edən qiymətli kağızlardır. Bu tip qiymətli kağızlara həmçinin veksellər aiddir. Veksel borc öhdəliyidir.

Qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarını üç qrupa ayırmaq olar:

- emitentlər – zəruri olan pul vəsaitlərini cəlb etmək məqsədilə qiymətli kağızları buraxan şəxs;

- investorlar – gəlir, əmlak və qeyri-əmlak hüququ əldə etmək məqsədilə qiymətli kağızları alan şəxs;

- vasitəçilər – emitent və investorlara qarşılarında qoyduqları məqsədlərə nail olmaq üçün xidmət göstərən şəxs.

Qiymətli kağızlarla əməliyyatları başa çatdırmaqdan asılı olaraq qiymətli kağızlar bazarı spot və müddətli bazarlara bölünür.

Spot bazarında qiymətli kağızların pul vəsaitinə mübadiləsi praktiki olaraq sövdələşmə anında təcili olaraq həyata keçirilir. Müddətli bazarlarda ticarət müddətli sazişlə həyata keçirilir.

Forvard bazarı – elə bir bazar növüdür ki, burada tərəflər onlarda həqiqətən mövcud olan qiymətli kağızların gələcəkdə müəyyən vaxtda son hesablaşmaq şərti ilə göndərilməsinə razılaşırlar.

Fyuзers bazarı – elə bir bazardır ki, burada gələcəkdə qiymətli kağızların və yaxud maliyyə bazarında real surətdə satılan digər maliyyə alətlərinin müəyyən müddətə göndərilməsi üzrə müqavilə ilə ticarəti həyata keçirilir.

Opsion bazarı – elə bazardır ki, burada müəyyən vaxt çərçivəsində müəyyən maliyyə alətlərinin (qiymətli kağızların) qabaqcadan təyin edilmiş qiymətlə alınıb-satılması hüququnu verən müqavilənin alqı-satqısı baş verir. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş qiymət opsionun icra qiyməti adlanır.

Svop bazarı – qiymətli kağızlar sazişi iştirakçıları arasında müqavilələrin birbaşa mübadiləsi bazarıdır. Bu gələcəkdə müəyyən anda (və ya bir neçə anda) saziş iştirakçılarına iki maliyyə öhdəliyi ilə mübadilə etməyə təminat verir.

Qiymətli kağızlarla bağlaşmanın həyata keçirilməsinin təşkili formasından asılı olaraq qiymətli kağızlar bazarı birja və birjadan kənar bazara bölünür.

Birja bazarı – qiymətli kağızların mütəşəkkil və sistematik olaraq satışı və təkrara satışı üçün xüsusi olaraq yaradılmış maliyyə qurumlarında qiymətli kağızların tədavülü sferasını ifadə edir. Bu qurumlar fond birjası adlanır. Birjada ticarəti yalnız birja üzvləri həyata keзirir. Həm də ticarət yalnız qeydiyyat (kotirovka) siyahısına daxil edilmiş qiymətli kağızlarla, yəni birjada satılacaq qiymətli kağızların prosedurasını keçmiş olan qiymətli kağızlarla həyata keçirilir. Ən böyük fond birjası Nyu-Yorkdadır.

Qiymətli kağızların birjadan kənar bazarı çoxnövlü qiymətli kağızlarla ticarəti həyata keçirən böyük ticarət meydanı sistemidir. Bu ticarət meydanının fəaliyyəti bütün saziş iştirakçıları üçün vacib olan ciddi qaydalara tabedir. Birjadan kənar ticarətdə həyata keçirilən əməliyyatların həcmi çox hallarda fond bazarındakı əməliyyatların həcmini üstələyir. Birjadan kənar bazarın dilerləri bəzən “bazarın yaradıcıları, icraçıları” adlandırılır.

Yeni buraxılmış qiymətli kağızların ilk dəfə bazara çıxarılması prosesi ilkin yerləşdirmə adlanır və müvafiq olaraq o, ilkin (birinci) maliyyə bazarından keçir. Bu bazarın mütləq iştirakçıları – qiymətli kağızların emitentləri və investorlardır. İlkin bazarın təyinatı istehsalda investisiya və digər məqsədlər üçün zəruri olan əlavə maliyyə resurslarını cəlb etməkdən ibarətdir.

İlkin qiymətli kağızlar bazarı müəyyən məbləğdə ehtiyatları cəlb etmək məqsədilə yeni buraxılan qiymətli kağızların satışına xidmət edir.

Təkrar bazar – tədavülə buraxılan qiymətli kağızların vasitəçi subyektlər, o cümlədən brokerlər və dilerlər tərəfindən alqı-satqısıdır. Təkrar (ikinci) maliyyə bazarı istifadə edilmiş avtomobil bazarını xatırladır. Onlar “əvvəllərdə istifadə olunmuş ” qiymətli kağızların satışı nəticəsində pul əldə etməyə imkan verir. İş ondadır ki, qiymətli kağızların ikinci bazarında onların qiymətləri bir qayda olaraq birinci bazarda bu qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi qiymətinə nisbətən yüksək olur. Qiymətli kağızların ikinci bazarı artıq mövcud olan resursların bazarın iştirakçılarının tələbatları və imkanlarına uyğun olaraq yenidən bölüşdürülməsi üçün təyin edilmişdir.

3. Azərbaycanda maliyyə bazarının ümumi xarakteristikası
Azərbaycan respublikasında maliyyə bazarı artıq 1995-ci ildə tam formalaşmışdır. 1998-ci ildə ölkəmizdə 4 birja fəaliyyət güstərmişdir. Fond qiymətlilərin bütün növləri üzrə birjaların dövriyyəsi 1767,7 mlrd. Denominasiya edilməmiş manat təşkil etmişdir. 1998-ci ildə 547 səhmdar cəmiyyəti, sahələr və regionlar arasında kapitalın axınını təmin edən 79 kommersiya bankı, xeyli sayda sığorta kampaniyaları, kredit ittifaqları, investisiya fondları fəaliyyət göstərmişdir. İndi Azərbaycanda 5 birja fəaliyyət göstərir.

Son on beş ildə respublikamızda maliyyə bazarı və onu təşkil edən seqmentlər üzrə normativ baza, yaradılmış, yəni bir çox qanun və qərarlar qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi maliyyə icarəsinin (lizinqin), etimadlı idarəetmənin, pul tələbnaməsinin güzəşti əsasında (faktorinqin) maliyyələşdirmənin hüquqi əsasını müəyyən etdi. Bank qanunvericilikləri yeniləşdirilmiş, sığorta kampaniyalarına irəli sürülən tələblər artmış, audit sistemi yaradılmışdır.

Lakin praktiki olaraq maliyyə bazarı dövlətin maliyyə resurslarına olan tələbini ödəməklə birtərəfli inkişaf etmişdir. Digər alıcıların əsas kütləsi üçün resurslar onların dəyərinin yüksək olmasına görə əlçatmazdır. Birdə ki, dövlət müəssisə və əhaliyə nisbətən daha etibarlı borcalan hesab edilirdi.

1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarında kəmiyyət və keyfiyyət baxımından ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Maliyyə resurslarının alıcıları sırasında müəssisə və təşkilatların payı artmağa və dövlətin payı isə azalmağa başlamışdır. Cəlb edilən vəsaitlərin dəyərinin nisbətən azaldılması sayəsində onların əldə edilməsi çoxsaylı müəssisələr üçün mümkün olmuşdur. Lakin hal-hazırda Azərbaycanın maliyyə bazarı inkişaf etməkdə olan (formalaşmağa) maliyyə qrupuna aiddir.

Azərbaycanda maliyyə bazarının resurs bazası. Azərbaycanda maliyyə bazarının əsas problemlərindən biri resurs bazasının çatışmamazlığıdır. Maliyyə resurslarının bazarda ilkin satışında əsas rol kommersiya strukturlarına mənsubdur. Onlar təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirərək əldə edilmiş mənfəəti və amortizasiya ayırmalarını toplayır, müxtəlif ehtiyat fondları yaradırlar. Lakin Azərbaycan Respublikasının kommersiya strukturları məhdud həcmdə müvəqqəti sərbəst vəsaitlərə malikdirlər. İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə müəssisə və təşkilatların müəssisələrin ümumi sayıda zərərlə işləyənlərin xüsusi çəkisi 2005-ci ildə sənayedə - 6,1%, kənd təsərrüfatında – 2,1%, tikintidə - 2,5%, nəqliyyatda – 1,0%, rabitədə - 0,4%, ticarətdə - 7,9% olmuşdur.

Lakin bütövlükdə 2005-ci ildə ölkə iqtisadiyyatı üzrə müəssisə və təşkilatların mənfəət və zərərləri arasındakı fərq (mənfəət – 10665,1 mlrd. manat, zərər – 1000,0 mln. manat) 9645,0 mlyn. manat həcmində müsbət nəticə vermişdir ki, bu da müəyyən miqdar maliyyə resurslarının mövcudluğunu göstərir.

Əhalinin vəsaitləri. Azərbaycan Respublikası Statistika Komitəsinin və Milli Bankın məlumatlarına əsasən 2005-ci ildə əhalidən cəlb edilmiş əmanətlərinin həcmi milli valyuta ilə 2193,5 mln. manat və ya bütün əmanətlərin 88,7%-ni təşkil etmişdir. Əhalinin əmanətlərinin həcmi 2004-cü illə müqayisədə 22,7% artmışdır.

Bu məlumatlar sübut edir ki, Azərbaycan Respublikasının əhalisi maliyyə resurslarının satıcısı kimi xeyli miqdar potensiala malikdir. Lakin bu potensialdan kifayət qədər istifadə edilmir. Əhali ümumiyyətlə öz yığımlarını kommersiya banklarında yerləşdirməkdən və qiymətli kağızlar almaqdan çəkinir.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət büdcəsi və yerli büdcələrin vəsaitləri. Dövlətin və bələdiyyələrin borc fəaliyyəti həcminin azalması cəlb edilən vəsaitlərin dəyərinin aşağı düşməsinə və iqtisadiyyatın real sektorunun kommersiya bankları tərəfindən kreditləşdirilməsinin həcminin artmasına gətirib çıxarmışdır.

Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarında resurs bazasının formalaşması sahəsində nəzərə çarpacaq müsbət irəliləyişlərin olmasına baxmayaraq onun həcmi təsərrüfat subyektlərinin tələbatının ödənilməsi üçün kifayət deyil, səmərəliliyi isə olduqca aşağıdır.

Müəssisə və təşkilatların xüsusi vəsaitlərinin rolunun artdığını və kreditin rolunun olduqca aşağı olduğu cədvəl məlumatlarından aydın görünür.

Mənbələr	2004	2005
Cəmi	100,0	100,0
O cümlədən: Müəssisə və təşkilatların öz vəsaitləri	85,6	82,6
Əhalinin xüsusi vəsaiti	4,4	5,7
Bank kreditləri	5,4	6,4
Büdcə vəsaitləri	2,4	3,4
Büdcədənkənar fondların vəsaitləri	0,3	1,3
Sair vəsaitlər	1,9	0,6

Vəsaitin çatışmamazlığının həlli problemi xeyli dərəcədə alınmış mal və xidmətlərə görə hesablaşmanın ləngidilməsi hesabına həll edilir. Respublikamızda müəssisə və təşkilatların kreditor və debitor borcları olduqca yüksək səviyyədə qalmaqda davam edir. Belə ki, 2005-ci il müəssisə və təşkilatların qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə vaxtı keçmiş borcları 792,0 mln, bank ssudaları üzrə borclar isə 68,2 mln. yeni Azərbaycan manatı təşkil etmişdir.

Azərbaycanda maliyyə resurslarının çatışmamazlığını iqtisadiyyatın monetizasiyalaşdırılmasının aşağı səviyyədə olması da sübut edir. Azərbaycanda monetizasiya əmsalı (pul kütləsinin ÜDM-ə olan nisbəti kimi) 2005-ci ildə 6,7% təşkil etmişdir. Müqayisə üçün göstərək ki, bu göstərici Rusiyada 16%-ə, Polşada 43%-ə, Yaponiyada isə 123%-ə bərabərdir.

Xarici maliyyə resursları. Maliyyə resurslarının çatışmamazlığı şəraitində Azərbaycan borcalanlarının xarici maliyyə bazarlarına müraciət etmələri olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. 90-cı illərin ortalarından dünya maliyyə bazarından Azərbaycan iqtisadiyyatına vəsaitlərin axını artmağa başlamışdır. 1993-cü ilin aprelin 21-də Azərbaycan hökumətinin Türkiyə “Eksimbank”ı ilə imzaladığı kredit sazişi ölkəmizin xarici dövlət borcu münasibətlərinin əsasını qoymuşdur. Bu beynəlxalq kredit sazişinin məbləği 100,0 milyon ABŞ dolları, faizi isə LİBOR + 2% dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilmişdir.

Maliyyə bazarı alətlərinin qiymətləndirilməsi. Azərbaycan maliyyə bazarının səmərəliliyinin aşağı olmasına, kredit resurslarının dəyərinin yüksəldilməsinə və onun borcalanlar üçün münasibliyinin və cəlbediciliyinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaran kredit və depozit dərəcələri arasında xeyli uyğunsuzluğun (spred) mövcudluğunu sübut edir.

Mərkəzləşdirilmiş kreditlərə olan uçot dərəcəsi Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı tərəfindən 1995-ci ilin noyabrınadək 200%, 2000-ci ildə 10%, 2005-ci ildə 9,0%, 2006-cı ilədək 7%, 2007-ci ildə isə 9,5% müəyyən edilmişdir. 2005-ci ildə Milli Bankın milli valyutada verilən kreditlər üzrə orta faiz dərəcəsi 16,25%, xarici valyutada verilən kreditlər üzrə faizin orta dərəcəsi 17,11% olmuşdur. Kommersiya banklarının kredit faizlərinin dərəcəsi isə 18-26% depozitlərə verdikləri faizin orta dərəcəsi isə 11,76% civarındadır ki, bu da Milli Bankın uçot dərəcəsindən təxminən 2-3 dəfə çoxdur.Müayisə üçün deyək ki, İngiltərə bankının uçot dərəcəsi 2005-ci ildə 4,5% olmuşdur.

Maliyyə bazarının dövlət tənzimlənməsi. Azərbaycanda maliyyə bazarının dövlət tənzimlənməsi bir neçə struktur tərəfindən həyata keçirilir.

1.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi.

2. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı:

- Azərbaycanda hesablaşmaların həyata keçirilməsi və bank əməliyyatlarının aparılması qaydasını müəyyən edir;

- kredit təşkilatlarının lisenziyalaşdırılmasını həyata keçirir;

- kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirir;

- kredit təşkilatlarının qiymətli kağızlarını qeydiyyatdan keçirir;

- valyuta tənzimlənməsini və valyuta nəzarətini həyata keçirir.

3. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Sığorta Nəzarəti Şöbəsi:

- sığorta fəaliyyətini lisenziyalaşdırır;

- sığortaçıların maliyyə fəaliyyəti üzərində nəzarəti həyata keçirir:

- sığorta sahəsində metodiki və normativ sənədləri işləyib hazırlayır.

Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan Respublikasında yuxarıda göstərilən qurumları birləşdirən və əlaqələndirən struktur və eləcə də vahid bir bütöv kimi maliyyə bazarını tənzimləyən normativ akt yoxdur.

Qiymətli kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi böhrandan sonrakı iqtisadiyyatın maliyyə vəsaitlərinə ehtiyacı olacağını nəzərə alaraq (01.08.09 tarixdən Azərbaycan üzrə) listinqi alternativ maliyyələşmə yolu kimi qəbul edilmişdir.

Qəbul edilmiş qaydalara görə listinqin 2 səviyyəsi müəyyən olunmüşdur. Birinci səviyyəli kotirovka vərəqəsi, ikinci səviyyəli kotirovka vərəqəsi. Birinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə ən azı 3 illik fəaliyyət tarixi olan, son 3 ildə iflas proseduru ilə üzləşməmiş yerli və xarici ASC-ləri və QSC-ləri daxil ola bilərlər. Həmçinin bu səviyyəyə daxil slmaq istəyən şirkətin minimum 5 mln. manat kapitalı,son 3 ilin hər biri üzrə xalis mənfəəti, mühasibat hesabatlarının beynəlxalq standartlarının və beynəlxalq auditin tətbiqinə 3 il bundan əvvəl başlamış olmalıdır. Müstəqil direktorun mövcudluğu, dayanıqlı menecment, şəffaflıq ,daxili audit komitəsinin olması, qiymətli kağızların reyestrinin peşəkar reyestrsaxlayıcı tərəfindən aparılması və s. əsas tələblərdəndir.

İkinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə bir il fəaliyyət tarixi olan,kənar auditdən keçən və məlumatların açıqlaya biləcək yerli ASC, QSC vəMMC-lər daxil ola bilərlər.

Listinq- şirkətin qiymətli kağızlarının fond birjasının kotirovka vərəqəsinə daxil edilməsi və birjada ticarətə buraxılması prosedurudur. Şirkət listinqə səhmləri və istiqrazları ilə daxil ola bilər. Listinqin əsas üstünlüyü daha ucuz və iri həcmli vəsaitə çıxışdır. Əgər kredit faizinin dərəcəsini kredit riski, zaman premiumu, depozit faizi, bank marjası və xidmət xərcləri formalaşdırırsa, istiqraz faizi daha az kredit riski, zaman premiumu və bazara çıxış xərcləri əsasında əmələ gəlir. Nəticədə də kreditin faiz dərəcəsi 25-26 faiz olduğu halda istiqraz faizi 15-16 faiz olur.

4. Maliyyə bazarının əsas vasitəçləri

Maliyyə sistemi vasitəsilə həyata keçirilən maliyyə resurslarının səfərbər edilməsi və yerləşdirilməsi maliyyə bazarının mövcudluğu və maliyyə institutlarının fəaliyyəti ilə bilavasitə əlaqədardır. Əgər maliyyə institutlarının məqsədi vəsaitlərin mülkiyyətçilərdən borcalanlara daha effektli yerləşdirilməsini təmin etməkdən ibarətdirsə, maliyyə bazarının vəzifəsi maliyyə aktivləri və öhdəliklərini maliyyə resurslarının alıcıları və satıcıları arasında ticarətini təşkil edilməsindən ibarətdir.

Maliyyə bazarında həmişə müvafiq mütəxəssislər, hər şeydən əvvəl isə brokerlər iştirak edirlər ki, onlar da satıcıları və maraqlı alıcıları görüşdürürlər. Brokerlər qiymətli kağızları nə alır, nə də satırlar. Brokerlər yalnız öz müştərilərinin müəyyən əməliyyatlarının onlara sərfəli (əlverişli) qiymətlərlə həyata keçirilməsi sifarişlərini yerinə yetirirlər.

Birbaşa borclanmada bazarın iştirakçısı brokerlərlə yanaşı dilerlər və investisiya bankları çıxış edirlər. Dilerlər öz adından öz hesabına onların fikrincə kotirovkasının (qiymətinin, məzənnəsinin) yüksəlməsi gözlənilən müəyyən qiymətə alır və satır. Dilerin gəliri tələb qiyməti ilə təklif qiyməti arasında fərq kimi müəyyən edilir ki, buna həm də spred deyilir. Şübhəsiz ki, dilerin mənfəəti hər şeydən əvvəl qiymətli kağızların dəyərinin artması və əlbəttə qiymətli kağızların alınması, saxlanılması və satılması ilə əlaqədar xərclərdən asılıdır.

İnvestisiya bankları maliyyə öhdəliklərinin ilkin yerləşdirilməsini həyata keçirməyə kömək edir. Onlar diler və broker rolunda çıxış edərək müəyyən edilmiş qiymətlər üzrə zəmanətli yerləşdirmək yolu ilə satıcıların emissiya riskini aşağı salır. İnvestisiya bankları digər funksiya da yerinə yetirir və xidmətlər də göstərirlər. Xüsusən, qiymətli kağızların buraxılması və yerləşdirilməsinin bütün aspektləri üzrə emitentlərə məsləhət verilməsini həyata keçirir, emissiyanın layihəsinin tərtibində, bazara çıxmağın müddətinin seçilməsində və s. kömək göstərir.

Birbaşa borclanma bazarının fəaliyyəti bir sıra çətinliklərlə bağlıdır. O, hər şeydən əvvəl satışın iri topdansatış xarakterdə olması ilə şərtləşir ki, bu da nəticədə mümkün alıcıların dairəsini daraldır. Ona görə də pul vəsaitinin büdcəsi profist olan subyektlərdən büdcəsi defist olan subyektə hərəkəti çox hallarda vasitəli xarakter daşıyır.

Vasitəli maliyyələşdirmə - maliyyə vasitəçilərinin (maliyyə institutlarının) mövcudluğunu nəzərdə tutur ki, onlarda müxtəlif iqtisadi subyektlərin azad pul vəsaitlərini səfərbər edir və onları öz adından müəyyən şərtlərlə bu vəsaitləri ehtiyacı olan digər subyektlərə verirlər. Maliyyə vasitəçiləri pul vəsaitlərinə ehtiyacı olan iqtisadi subyektlərdən onların birbaşa öhdəliklərini alır və onları digər xarakterli (ödəmə müddətləri, faiz ödənişi və s.) başqa öhdəliklərə çevirərək pul vəsaiti mövcud olan iqtisadi subyektlərə satır.

Vasitəçilik borclanma bazarları pərakəndə satış bazarına aid edilir. Bu bazarlarda əsasən maliyyə vasitəçisi kimi – kredit təşkilatları – kommersiya bankları qarşılıqlı əmanət bankları, kredit ittifaqları, maliyyə institutları, sığorta, faktorinq və lizinq kompaniyaları, qeyri-dövlət pensiya fondları, investisiya fondları, maliyyə kompaniyaları çıxış edir.