Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya ġöbə: “Mamalıq iĢi”

Oyanıqlı  (epileptoid)  tip.  Bu  tip  psixopatlar  məktəbəqədər  yaş  dövründən  başlayaraq  bir  sıra 
xüsusiyyətləri ilə fərqlənirlər. onlar tez əsəbiləşən, aqressiv, sözə baxmayan və tərs olmaları ilə diqqəti 
cəlb  edirlər. Tutma zamanı belə psixopatlar  bəzən amansız və  gərgin  olduqlarından kobud hərəkətlər 
edir. şikarına işkəncə verirlər. Bu cəhətlə tez bir zamanda dəyişə bilir və həmin şəxs ictimai təhlükəli 
hərəkətlər etməyə qabil olur. 
Affektiv tip. Bu tip psixopatların başlıca xüsusiyyətləri əhvali-ruhiyyələrin tez-tez dəyişməsidir. 
Bu tipə mənsub olan adamlar adi həyatda sakit, həmişə bikef görünən. ləng hərəkətli adamlar olub eyni 
zamanda öz vəzifə borclarını vicdanla yerinə yetirən, buna görə də hamının hörmət bəslədiyi şəxslərdir. 
Ġsterik tip. Öz fəaliyyəti ilə hamının diqqətini cəlb etməyə çalışan, hadisələrin gedişində aparıcı 
rol  oynamağa  can  atan,  bu  məqsədlə  müxtəlif  hərəkətlər  nümayiş  etdirən  şəxslər  olub  çox  tez 
tanınlırlar.  Emosional  cəhətcə  zəngin  görünmək  üçün  canfəşanlıq  etmələrinə  baxmayaraq,  isteroid 
psixopatlar  mənaviyyatca  heç  də  zəngin  olmayan.  başqalarının  iztirabına  biganə  qalmağı  bacaran 
şəxslərdir.  Onlara  diqqət  yetirmədikdə  tez  bir  zaman  əhval-ruhiyyələri  dəyişir.  əsəbləşir.  çəkişmə. 
mübahisə, bəzən isə dava-dalaş mənbəyinə çevrilirlər. 
Davamsız  tip.  Bu  tipə  mənsub  psixopatları  bir  sıra  xarakterioloji  xüsusiyyətlərinə.  məsələn, 
dözümsüz  olmaları,  cüzi  bir  səbəbdən  əsəbləşmələri,  diqqətlərinin  davamsızlığı.  ərköyün  və  dəcəl 
olmalarına  görə  uşaq  yaşlarından  fərqləndirmək  mümkündür.  Başqalarına  tez  inanan  və  etibar  edən 
belə  şəxslər  hamı  ilə  yoldaşlıq  etməyə.  hər  bir  toplanış  və  məclislərin  iştirakçısı  olmağa  çalışır. 
liderliyə  can  atırlar.  lakin  iradələrinin  zəifliyi  tez  zamanda  onların  yumşaq  xasiyyət  və 
təşəbbüsçülüyünü biruzə verir, etimad göstərilməsi şəxs olmadıqlarını aşkar edir. 
Mozaik  tip.  Bu  və  ya  digər  psixopatik  xüsusiyyətlərə  malik  şəxslərdə  başlıca  xasiyyət 
anomaliyasını  təyin  etmək  mümkün  olmadıqda  mozaik  psixopatiya  terminindən  istifadə  edilior. 
Mozaik  tip  psixopatiya  dinamiki  dəyişiklərə  daha  asan  məruz  qalan.  tez-tez  kəskinləşmə  verən, 
polimorf xüsusiyyətləri ilə fərqlənən formadır. 
Differensial  diaqnozu.  Nevrozlardan  fərqli  olaraq  psixopatlarda  öz  xəstəliyini  hiss  etmək, 
müxtəlif  şikayətlərlə  tez-tez  həkimə  müraciət  etmək  olmur.  Psixopatlar  özlərində  tədsadüf  edən 
patoloji  əlamətlərə,  demək  olar  ki.  əhəmiyyət  vermir  və  onlarla  mübarizə  aparmaq  təşəbbüsü  də 
göstərmirlər.  Psixopatiyalarda  nevrozlar  üçün  xarakterik  olan  vegetativ  və  somatik  əlamətlər  ya  rast 
gəlinmir, ya da çox zəif istifadə edilir. 
Etiolopatogenezi. Birincilərə sırf irsi amillərlə  yanaşı ana bətnində və  ya doğuş zamanı (bəzən 
doğuşdan  sonrakı  körpəlik  çağında)  baş  verən  travmalar,  infeksiyalar,  intoksikasiyalar  nəticəsində 
meydana  çıxan  psixopatiyalar  aid  edilir.  Qazanılma  psixopatiyalar  isə  müxtəlif  xarici.  ilk  növbədə, 
ictimai amillərin (tərbiyənin düzgün olmaması, ağır məişət. iş şəraiti və s. ) təsiri nəticəsində yaranır. 
Müalicə və profilaktikası. Psixofarmakoloji praparatlar kəskin və uzun sürən fazalar dövründə 
tətbiq edilməlidir. Bu məqsədlə daha çox trankvlizatorlar (trioksazin, meprobomat, tazepam, rudotel və 
s.)  işlədilir.  Neyroleptikləedən  isə  (sonopaks,  neuleptil,  xlorprotiksen,  frenalon  və  i.a)  daha  kəskin 
hallarda  istifadə  edilir.  Psixotik  epizodlarda  cərəyan  edən  təsadüflərdə  aminazin,  haloperidol.  trisedil 
və  s.  preparatlar  tətbiq  edilə  bilər.  Astenik  halların  üstünlük  təşkil  etdiyi  vəziyyət  olarsa,  sindokarb, 
nootropil, vitaminlər, biostimuləedici preparatlar (fibs. aloe, plazmol, insulin və i. a.) məsləhət görülür.  
 
ġəxsiyyətin dəyiĢmə sindromları 
  İnsan yalnız bioloji deyil, eyni zamanda ictimai varlıqdır. Sonuncu, yəni insanın ictimai varlıq 
olması  psixoloji  baxımdan  daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  İnsanı  əhatə  edən  ictimai  mühit,  onun 
cəmiyyətdəki fəaliyyəti olmasaydı, şəxsiyyət anlayışı danılmazdı.  

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 119
 
 
  Azyaşlı  uşağa  və  ya  ağır  ruhi  xəstəlik  keçirən  adama  yəqin  ki,  tam  mənada  şəxsiyyət  kimi 
yanaşmaq  mümükün  deyil.  Burada  daha  çox  fərd,  insan  anlayışından  danışmaq  olar.  Gərgin  həyat 
fəaliyyəti ilə məşğul olaraq ciddi ictimai, iqtisadi, mənəvi və i. a. proseslərdə fəal iştirak etmiş şəxslə, 
hələ cavan, ancaq öz təhsilini artıran və ya müəyyən peşə vədrişlərini öyrənən adam arasında nə qədər 
fərq olduğunu dərk etmək o qədər də çətin deyil. Birinci həyati problemləri həll etməkdə iştirak etmiş, 
yəni  öz  işi  ilə  müəyyən  mövqe  qazanmış  şəxsdir.  İkinci  isə  bu  proseslərin  həllinin  başlanğıcındadır. 
Həyatda  başqaları  üçün  əhəmiyyət  kəsb  edən  bir  fəaliyyətdə  məşğul  olmayıb,  çünki  hələ  gəncdir.  O, 
özünü bu fəaliyyətə hazırlamalıdır. Şəxsiyyətin üç əsas psixoloji cəhətləri aşağıdakılardır:  
  1)  ġəxsiyyətin  durumu  anadangəlmə  və  qazanılma  xüsusiyyətlərinin  vəhdəti  nəticəsində 
formalaşan  stabil  xüsusiyyətlərdir.  Bu,  fərdin  fəaliyyətinin  bütün  anlarında  görünür.  Əsas  psixoloji 
xüsusiyyətlərə söykənən bu cəhət dəyişmir və onu tanıyanlar üçün əsas ictimai psixoloji meyardır. 
  2)  ġəxsiyyətin  bütövlüyü.  Bir  qaydada  olaraq  insan  çoxlu  miqdarda  fəaliyyətlə  məşğul  olur. 
Müxtəlif insanlarla təmasda olur və s. Bu prosesdə o. dəyişməz olaraq qalmır, şəraitə uyğun hərəkət 
edir.  Lakin  öz  vərdişlərini  pozmur.  Məsələn.  ictimai  marağı  vacib  sayan  şəxs  heç  vaxt  öz  şəxsi 
mənafeyi  xatirinə  hərəkət  etmir  və  ya  əksinə,  şəxsiyyətin  strukturasında  öz  mənafeyini  güdmək 
üstünlük təşkil edirsə, o. heç vaxt başqa cür hərəkət edə bilmir.  
  3)  ġəxsiyyətin  fəallığı.  Hər  bir  şəxs  bütün  fəaliyyətini  ictimai  mühitdə  layiq  ola  biləcəyi 
səviyyəyə  can  atdırmağa  can  atır.  Bunun  üçün  o.  müxtəlif  işlər  görür,  hazırlıq  keçir,  nəyi  isə 
mənimsəyir,  kimləsə  əlaqə  yaradır  və  i.  a.  Son  nəticədə  öz  şəxsi  durumunun  tələblərinə  uyğun 
səviyyəyə  çatır.  Fərdin  fəallığı  şəxsiyyətin  ən  başlıca,  aparıcı  qüvvəsidir.  Bu  olmadan  şəxsiyyətin 
məzmunu üzə çıxa bilməz. Deməli, iradi keyfiyyətlər şəxsiyyətin ən güclü cəhəti olmaqla, insanın öz 
məqsədinə  nail  olmasında.  başqa  sözlə  onun  şəxsiyyət  kimi  formalaşmasında  başlıca  rol  oynayır. 
Unutmaq  lazım  deyil  ki.  şəxsiyyət  dedikdə  ilk  növbədə  ictimai  məzmun  kəsb  edən  tarixi  inkişafın 
məhsulu olan konkret adam nəzərdə tutulur. Hər bir şəxsiyyətin özünəməxsus təfəkkürü, xasiyyəti. iş 
görmə  qabiliyyəti.  cəmiyyətdə.  o  cümlədən  dostları.  iş  yoldaşları  yanında  fərdi.  təkrarolunmaz 
xüsusiyyətləri vardır. Şəxsiyyətin formalaşması ictimai mühitdə, yəni təhsil, əmək fəaliyyəti, mədəni 
səviyyəsinin  inkişafı  proseslərində  baş  verir.  Aşağıdakı  qeyd  olunan  sindromlar  müxtəlif  xəstəliklər 
zamanı şəxsiyyətin geriyə inkişafının ağırlığı dərəcəsinə görə təqdim edilir. 
  1.  ġəxsiyyətin  ixtilafı  (disharmoniyası)  psixi  xəstəlik  nəticəsində  meydana  çıxan  şizoid  tipli 
pozuntulardan  ibarət  əlamətlərlə  təzahür  edir.  Emosional  reaksiyaların.  davranışın,  hərəkətlərin 
məqsədyönlü  olmaması,  şəxsin  cəmiyyətin  tələbinə  cavab  verməyən  təfəkkür  və  fəaliyyəti.  yaxın 
adamlara, iş yoldaşlarına münasibətin, həssaslığın pozulması kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur. 
  2.  Psixi  enerji  potensialının  enməsi.  İntellektual  aktivliyin  və  əmək  qabliyyətinin  enməsi, 
əvvəllər  həmin  şəxsə  məxsus  olan  bacarıq  və  işgüzarlığın  kəskin  azalması  ilə  xarakterizə  olunur. 
Yuxarıda  təsvir  olunan  sindrom  kimi  bu  da  şizofreniya  xəstəliyində  təsadüf  edilir.  Tədricən 
dərinləşərək şəxsiyyətin enməsi sindromu ilə əvəz olunur.  
  3.  ġəxsiyyətin  geriyə  inkiĢafı  (Deqradasiyası). Bəzi  psixi xəstəliklər zamanı meydana çıxan 
bu sindromun müxtəlif klinik variantları vardır. Bir sıra hallarda laqeydlik, emosional kövrəklik, özünə 
tənqidi  yanaşmamaq,  intim  münasibətlərdə  utancaqlıq  hissinin  itməsi  ilə  özünü  biruzə  verir.  Bəzən 
səbəbsiz  əsəbiləşmək,  qara-qışqırıq  salmaq,  ətrafdakı  adamlara,  ailə  üzvlərinə  qarşı  kobudluq  etmək 
kimi  əlamətlər  nəzərə  çarpır.  Alkoqolizmlə  əlaqədar  meydana  çıxan  şəxsiyyətin  enməsi  sindromu 
özünəməxsus  spesifik  əlamətlərlə  diqqəti  cəlb  edir.  Belə  şəxslər  mənasız  zarafatlar  edir,  məsuliyyət 
hissini  itirir,  yalan  danışır,  evinin  əşyalarını  oğurlayaraq  hansı  qiymətə  olursa  olsun  satır  və  s. 
Şəxsiyyətin  enməsinin  bütün  variantları  üçün  ali  hisslərin,  marağın,  əmək  qabiliyyətinin  və  özünə 
tənqidin azalması əsas əlamətdir. 
  4.  ġəxsiyyətin  tənəzzülü  marazm.  Bir  sıra  psixi  xəstəliklərin  son  mərhələsini  təşkil  edən 
kobud, neqativ əlamətlərdən olub şəxsi keyfiyyətlərin əsaslı olaraq pozulmasıdır. Bu zaman xəstələrin 
bütün maraqları sönür, insani keyfiyyətləri instinktiv təlabatlarla əvəz olunur. Xəstə hər nə gəldi yeyir, 
doymaq  bilmir.  Utancaqlıq  hissi  olmur,  seksual  təlabat  etik  normalardan  kənara  çıxır,  xəstə  ən  adi 
gigiyenik qaydalara əməl etmir. Tədricən ağır fiziki çatışmamazlıqlar: bədən çəkisinin azalması, trofik 
yaralar və s. bu kimi pozuntular meydana çıxır. 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 120
 
 
TƏCRÜBĠ-MƏġĞƏLƏ 
MÖVZU 1 
 
SĠNĠR SĠSTEMĠ XƏSTƏLĠKLƏRĠNĠN SĠMPTOMATOLOGĠYASI 
 
 
Sinir  sisteminin  funksional  vahidi  refleksdi,  yəni  orqanizmin  ətraf  və  daxili  mühitdən  gələn 
qıcıqlara cavab reaksiyasıdır. Sadə şərtsiz refleks qövsü iki neyrondan ibarətdir. Bu neyronlar onurğa 
beyin və ya kötüyü səviyyəsində birləşir, onun resptordan mərkəzi sinir siteminə gedən hissəsi afferent 
(mərkəzə  qaçan),  impulsu  işçi  orqana  ötürən  hissəsi  isə  efferent  (mərkəzdən  qaçan)  adlanır.  Kliniki 
nevrologiyada  afferent  hissənin  vəziyyəti  haqqında  məlumat  almaq  üçün  səthi  və  dərin  refleksləri 
yoxlayırlar. Səthi reflekslərə dəri refleksləri, selikli qişalardan reflekslər məsələn səthi qarın refleksləri 
(dərinin qıcıqlanması qarın əzələlərinin yığılmasına səbəb olur, pəncə refleksi (pəncərə üzərinə qıcıqlar 
yeritdikdə  ayaq  barmaqları  yığılır)  aiddir.  Dərin  reflekslər  bu  və  ya  digər  əzələ  qruplarının  qıcığa 
cavab reaksiyasıdır. Bura vətər refleksləri aiddir. Dərin reflekslər - ətraflarda müayinə edilir və onkara 
aşağıdakılar aiddir: 
 
 
Dirsək  refleksi  –  dirsək  çuxuru  nahiyyəsində  ikibaşlı  əzələnin  vətərinə  çəkiclə  vurduqda  bu 
əzələ yığılır. 
 
  Diz  refleksi  –  diz  qapağının  aşağı  nahiyyəsinə  çəkiclə  vurduqda  dördbaşlı  əzələ  yığılır  və 
ayağın  açılmasına  səbəb  olur.  Aşil  refleksi  –  xəstə  dizi  üstə  stulda  elə  oturur  ki,  pəncələri 
gərginləşmədən  onun  kənarından  sallansın,  sonra  növbə  ilə  sağ  və  sol  aşil  vətərinə  çəkiclə  zərbələr 
vurulur, üç başlı əzələ yığılır və pəncə bükülür.  
 
Hərəki pozğunluqlar 
 
  İnsanın  azad  hərəkətləri  bir  qrup  əzələlərin  yığılması,  digər  qrup  əzələlərin  isə  açılması 
nəticəsində  baş  verir.  Bu  fəaliyyət  sinir  sistemi  ilə  təmin  edilir.  Bildiyimiz  kimi,  efferent  sisteminin 
əsas  törəməsi  piramid  yoludur.  Əgər  zədələnmə  böyük  beyin  qabığından  ön  buynuzlara  kimi  olan 
nahiyyədə  (böyük  beynin  hərəki  sahəsi,  daxili  kapsul,  beyin  ayaqcığı,  körpü,  uzunsov  beyin,  onurğa 
beyninin yan sütunları) baş verərsə mərkəzi ifliclər inkişaf edir.  
  İflic azad hərəkətlərin tam itməsidir, onların qismən itməsi isə parez adlanır. Əzələyə impulsu 
ötürən periferik neyronun zədələnməsi zamanı periferik ifliclər baş verir. Mərkəzi və ya spastik ifliclər 
hipertonus, hiperrefleksiya və patoloji reflekslıərin meydana çıxması ilə. periferik və ya süst ifliclər isə 
atoniya,  areflaeksiya  və  atrofiya  ilə  xarakterizə  olunur.  Patoloji  reflakslərə  Babinski,  Oppengeym, 
Rosslimo refleksləri aiddir. Babinski refleksi – pəncəaltının lateral hissəsini cızmaqla qıcıqlandırdıqda 
baş  barmaq  açılır.  o  biri  barmaqlar  yelpikvari  vəziyyət  alır.  Oppengeyim  refleksi  –  baş  və  şəhadət 
barmağı ilə qamış sümüyünün ön səthinə yuxarıdan aşağıya doğru qıcıq verdikdə baş barmaq açılır, o 
biri  barmaqlar  isə  yelpikvari  vəziyyət  alır.  Rossolomo  refleksi  –  pəncənin  II-V  barmaqlarının  altına 
çəkiclə vurduqda həmin barmaqlar bükülür. Patoloji reflekslərin əmələ gəlməsi onunla izah edilir ki, 
onurğa  beynin  hərəki  ötürücü  yollarının  fasiləsi  zamanı  böyük  beyin  qabığının  aşağıda  yerləşən 
reflektor aparatı üzərində nəzarət olmur, nəticədə oyanma prosesləri üstünlük təşkil etdiyindən onurğa 
beyin  refleksləri  tormozlanır,  əzələ  tonusu  yüksəlir  və  patoloji  reflekslər  baş  verir.  Bu  reflekslər 
normal insanlarda baş vermir. Ancaq bir yaşına qədər normal uşaqlarda (uşaqa gəzməyənə və hərəki 
sisteminin mərkəzi hissələrinin inkişafı qurtarmayana qədər)olur.  
  Mərkəzi  mənşəli  yüngül  dərəcəli  parezlər  Barre  sinaginin  köməyi  ilə  müəyyən  etmək  olar. 
Xəstə  parezli  ayağını  ona  verilən  vəziyyətdə  saxlaya  bilmir  və  ayağı  yavaş-yavaş  enməyə  başlayır. 
Piramid yolunun zədələnmə səviyyəsindən asılı olaraq aşağı və yuxarı ətraflarda ifliclər baş verir. Əgər 
zədələnmə onurğa beynin sağ tərəfində, döş şöbəsi  səviyyəsində olarsa sağ  tərəfli  monoplegiya,  yəni 
bir  ayağın  iflici,  piramid  yolunun  hər  iki  tərəfdən  boyun  şöbəsində  olarsa  tetraplegiya  -  əllərin  və 
ayaqların  iflici,  onurğa  beynin  bel  nahiyyəsinin  zədələnməsində  paraplegiya  –  aşağı  ətrafların  iflici 
olur. Patoloji ocaq daxili kapsulda yerləşəndə sol tərəfli hemiplegiya – sol aşağı və yuxarı ətrafın iflici 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 121
 
 
olar, əgər patoloji ocaq sol yarımkürədə yerləşərsə hemiplegiya ilə yanaşı afaziya da müşahidə olunur. 
Hemiplegiya üz əzələlərinin iflici və ya parezi ilə yanaşı ola bilər. bu zaman ağız sağlam tərəfə əyilir, 
xəstə dilini göstərdikdə. o, iflic olan tərəfə əyilir. Bu pozğunluqlar ona görə baş verir ki, daxili kapsul 
nahiyyəsində  qabıqdan  onurğa  beyninə  gedən  liflərdən  əlavə  qabıqda  uzunsov  beyində  yerləşən  və 
kortiko  –  bulbar  yolu  əmələ  gətirən  kəllə  sinirlərinin  hərəki  nüvələrinə  ötürücülər  gecdir.  Bu  yolun 
sinir liflərinin kəsişməsi beyin kötüyünün müxtəlif səviyyələrində, adətən bu və ya digər kəllə sinirinin 
hərəki  nüvəsi  yaxınlığında  baş  verir.  Hərəki  nüvədən  üzün,  qırtlağın  dilin  əzələlərinə  tərəf  yönələn 
ikinci neyron başlanır. Ona görə ki, üzün aşağı hissəsinin – dilin və əzələlərin iflici əks yarımkürənin 
qabığı ilə əlaqəlidir, yəni bir tərəfli innervasiya olunurlar, kortiko – bulbar yol zədələndikdə müvafiq 
sinirlərin funksiyaları pozulur: dişləri ağartdıqda ağız sağlam tərəfə, dil isə iflicə düçar olmuş ətraflara 
tərəf  əyilir. Üzün  yuxarı hissəsinin  əzələləri, çeynəmə və udlaq əzələləri,  çeynəmə  və udlaq əzələləri 
hər iki yarımkürənin qabığı ilə əlaqəlidir, yəni ikitərəfli, sağdan və soldan innervasiya olunurlar, buna 
görə də bir yarımkürədə zədələnmə olduqda bu əzələlərin funksiyaları pozulur, çeynəmə əzələlərinin 
funksiyası  –  beyin  qabığının  ikitərəfli  zədələnməsi  zamanı  pozula  bilər.  Bu  zaman  dizatriya  – 
artikulyasiya  pozğunluğu,  disfagiya  –  udma  aktının  pozulması  inkişaf  edir.  Bunlar  həqiqi  bulbar 
pozğunluqlardan fərqli olaraq psevdobulbar adlanırlar və kortiko – bulbar yolun ikinci neyronu, yəni 
kəllə sinirinin nüvəsində başlanan və əzələlərində qurtaran neyronu zədələndikdə meydana çıxır. Belə 
hallarda  iflicə  düçar  olmuş  əzələlərin  atrofiyası  müşahidə  olunur.  Zədələnmə  ocağı  ön  mərkəzi 
qırışığın  yaxınlığında  yerləşdikdə  xəstədə  qıcolma  tutmaları  baş  verir.  Ekstr  piramid  sistemdə  (baş 
beynin  qabıqaltı  sahələri,  baş  beyin  nüvələri,  retikulyar  formasiya,  böyük  beyin  qabığının  bəzi 
hissələri) zədələnmə olduqda azad hərəki aktların bir qrup pozğunluqları inkişaf edir. Bu pozğunluqlar 
ya hərəki fəallığın azalmasınada,  ya da ki, qeyri  – ixtiyari av tomatik hərəkətlə - hipedrkinezlər kimi 
müşahidə  olunur.  Birinci  hallarda  hiporkineziya  –  xəstələr  ləng  kiçik  addımlarla  yeriyirlər. 
Hiperkinezlər  isə  müxtəlif  nizamsız  qeyri  –  ixtiyari  hərəkətlərlə,  ayrı-ayrı  əzələ  qrupların  spazmı  ilə 
xarakterizə  olunur.  Beyincik  zədələndikdə  xəstənin  yerişi  pozulur:  xəstə  yeridikdə  səndələyir, 
ətraflarda hərəkət zamanı güclənən intension əsmə qeyd olunur. Bunu burun barmaq sınağının köməyi 
ilə yoxlamaq olar: xəstəyə gözü yumulu halda şəhadət barmağı ilə burnun ucuna toxunmaq təklif edilir, 
buruna yaxınlaşdıqca xəstənin əlləri yanlara hərəkət edir və burunun ucuna toxuna bilmir. Bu sınağın 
köməyi  ilə  beyincik  ataksiyasını  da  yoxlamaq  olar:  xəstə  barmağı  ilə  burnunun  ucuna  yox  gözünə, 
yanağına  toxunur.  Xəstə  Romberq  vəziyyətində  də  müvazinətini  itirir  (xəstə  ayaqlarını  birləşdirir, 
gözlərini yumub əllərini qabağa uzadır). əzələ tonusu azalır. Nistaqm olur-göz almalarını yana aparıb 
və  onları  bu  vəziyyətdə  saxladıqda,  göz  almaları  qeyri-ixtiyari  ritmik  hərəkətlər  edir.  Yuxarıdakı 
əlamətlər beyinciyin zədələndiyi tərəfdə müşahidə olunur, xəstə sözləri hecalara bölərək söyləyir, yəni 
hecavi nitq olur. 
 
 
Hissiyyat pozğunluqları 
 
  İnsan  orqanizmi  həmişə  ətraf  və  daxili  mühit  qıcıqlarının  təsirinə  məruz  qalır.  Bu  qıcıqlar 
müxtəlif  hissiyyatlar  əmələ  gətirir.  İnsan  hərəkəti,  ağrını,  toxumanı,  qoxuları,  səsləri  duyur  və  təhlil 
edir.  Ümumi  və  xüsusi  hissiyyat  pozğunluqları  kəllə  sinirlərinin  funksiyaları  pozulduqda  baş  verir. 
Ümumi  hissiyyatın  ötürücü  yolları  afferent  xarakter  daşıyır.  Dəridə,  selikli  qişada,  daxili  orqanlarda 
yerləşən  reseptorlardan  impuls  birincili  neyron  vasitəsilə  (onurğa  beyin)  beynin  qabıqaltı  və  kötük 
nüvələruində  yerləşən  ikincili  neyrona  ötürülür.  Oradan  ücüncülü  neyron  (talamusun 
nüvəsində)vasitəsilə informasiya böyük beyin qabığına (mərkəzi qırışıq) çatır. Burada impulslar təhlil 
və  tədqiq  edilir.  Bu  yollar  zədələndikdə  hissiyyat  pozulur.  Ümumi  hissiyyat  ekstraseptiv  (səthi), 
proprioseptiv (dərin) və interoseptiv hissiyyata ayırd edilir. Ekstraseptiv hissiyyat ətraf mühitdən gələn 
qıcıqlara  qarşı  olan  hissiyyatdır  (ağrı,  hərarət,  taktil).  Proprioseptiv  hissiyyat  isə  əzələlərdən, 
oynaqlardan,  vətərlərdən  gələn  hissiyyat  (təzyiq  hissi,  vibrasiya,  əzələ  oynaq  hissi),  interoseptiv 
hissiyyat  daxili  mühitdən  toxumalardan  və  orqanlardan  gələn  qıcıqlara  qarşı  yaranır.  Ekstroseptiv 
hissiyyat müxtəlif qıcıqlar (iynə batırma, soyuq və isti su olan şüşələri toxundurmaq və s.) yeritməklə 
müayinə  edilir  və  simmetrik  sahələrdə  müqayisə  aparılır.  Proprioseptiv  hissiyyatı  yoxlamaq  üçün 

Fənn: Sinir-ruhi xəstəlikləri və tibbi psixologiya 
 
ġöbə: “Mamalıq iĢi”
 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 
 122
 
 
xəstəyə  gözlərini  yumub  passiv  hərəkət  zamanı,  gövdənin  vəziyyətini,  əşyanın  kütləsini  təyin  etmək 
təklif  olunur.  Eksteroseptiv  və  proprioseptiv  hissiyyatın  pozulması  hipersteziya  –  onun  azalması, 
anesteziya-itməsi,  hipersteziya-çoxalması  kimi  qeyd  olunur.  Qıcıqlanma  simptomlarına  müxtəlif  ağrı 
hissləri  aiddir:  nevralgiya-sinir  boyu  baş  verən  ağrı,  kökcük  ağrıları-kəmərəbənzər  ağrtılar,  fantom 
ağrılar-amputasiya keçirmiş xəstələrdə, əks olunan ağrılar-patoloji proses başqa yerdə yerləşən zaman 
(çox  vaxt  daxili  orqanlarda)  dərinin  müəyyən  hissələrində  də  ağrılar  olur.  Açılan  ayağı  bud  çanaq 
oynağında  yığdıqda  bel  nahiyyəsində  həmin  ətrafın  arxa  səthində  (birinci  faza)  ağrılar  çoxalır,  diz 
oynağında yığdıqda isə ağrı itir (ikinci faza). Bu laseq simptomu adlanır.  
Zədələnmənin  səviyyəsindən  asılı  olaraq  hissiyyat  pozulmaları  müxtəlif  variantlarda  müşahidə 
olunur.  periferik  hissələr  (sinir  kötükləri,  kələfləri)  zədələndikdə  müvafiq  zonalarda  bütün  hissiyyat 
formaları pozulur. Polinevritlər zamanı hissiyyat “corab”, ”əlcək”şəklində (ətrafların distal hissələri), 
onurğa  beyin  zədələndikdə  ocaqdan  aşağı  bütün  hissiyyat  növləri  pozulur.  Onurğa  beynin  müvafiq 
hissələrində ocaqlı patologiya zamanı əks tərəfdə hemianesteziya olur.  
 
Kəllə sinirlərinin zədələnmə simptomları 
 
  Kəllə sinirlərinin funksiyalarını nəzərə aldıqda onları hissi, (I, II, VIII cüt) hərəki (III, IV, VI, 
XI, XII) və qarışıq (V, IX, X cüt)sinirlərə ayırd etmək olar. I cüt sinir zədələndikdə: hiposmiya-qoxu 
hissiyyatının  azalması,  anosmiya-tamamilə  itməsi  müşahidə  oluna  bilər.  II  cüt  zədələndikdə 
ambliopiya-görmə  qabiliyyətinin  azalması,  amavroz-korluq,  hemianopsiya-görmə  sahələrinin  itməsi. 
daltonizm-yaşıl  və  qırmızı  rəngləri  seçmə  qabiçliyyətinin  itməsi  müşahidə  olunur.  III,  IV,  VI  cüt 
zədələndikdə  ptoz-yuxarı  göz  qapağının  sallanması.  diplopiya-gözdə  ikiləşmə  cəpgözlük  olur,  göz 
almalarının müştərək hərəkəti, onların  yuxarı, aşağı,  içəri azad hərəkətləri itir, bəbəklərin işığa qarşı 
reaksiyası  dəyişir,  konvergensiya  və  akkomodasiya  pozulur.  Üçlü  sinirin  (V  cüt)  hissi  liflərinin 
zədələnməsi innervasiya zonasında (başın, üzün dərisi, burun və ağız boşluğunun selikli qişası, dişlər, 
göz  alması)  ümumi  hissiyyatın  pozulması  ilə  müşayət  olur.  çeynəmə  əzələlıərini  innervasiya  edən 
hərəki  liflərin  zədələnməsi  onların  atrofiyasına  səbəb  olur.  Üz  siniri  də  (VII  cüt)  mimik  əzələləri 
innervasiya edən hərəki və ya hissi liflərdən ibarətdir. onun zədələnməsi mimiki əzələlərin parezi və ya 
iflici  ilə  nəticələnir.  Eşitmə  siniri  (VIII  cüt)iki  hissi  sinirtdən  ibarfətdir:  aşağı  eşitmə  və  yuxarı 
vestibulyar sinirlərdən. Birincisi zədələndikdə eşitmə qabiliyyətinin pozulması: hipokauziya - azalması, 
yaxud anakuziya - karlıq müşahidə olunur. Vestibulyar sinirin zədələnməsində müvazinət və hərəkətin 
koordinasiyası pozulur, ataksiya baş verir; baş gicəllənmə olur. Əsas əlamətlərdən biri də nistaqmdır. 
IX,  X,  XI  və  XII  cüt  sinirlərin  hərəki  lifləri  zədələndikdə  udlağın,  yumşaq  damağın,  qırtlağın,  qida 
borusunun,  boyunun,  dilin  müxtəlif  funksiyaları  pozulur  və  bulbar  iflic  inkişaf  edir;  disfagiya-udma 
aktının  pozulması,  dizartriya-sözlərin  tələfüssünün  pozulması,  disfoniya-səsin  pozulması  və  bir  sıra 
başqa  əlamətlər  müşahidə  olunur,  hissi  liflər  pozulduqda  dadbilmə  pozulur.  X  cüt  azan  sinirini  saya 
əzələlərə, daxili orqanların damarlarına çoxlu hərəki parasimpatik liflıəri gedir və onların zədələnməsi 
çox təhlükəlidir.