Feyruz Bağırov

 
8) Çimən məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərinin  şimal-şərq hissəsində  Bəktaş arxı, Cığatay və Qoçüstü 
məhəllələri arasında olaraq, indiki M.Ordubadi və Y.Məmmədəliyev küçələri  ərazisindədir. Məhəllənin 
ərazisinin çox hissəsində yeraltı sular üzə çıxmasından təbii çimənlik əmələ gəlmiş və əhalinin otlaq yeri 
olmuşdur. 
Altmış-yetmişinci illərdə ərazidə yeraltı drenaj kanallar çəkilməsi nəticəsində, qrunt suları azalmış və 
əhali boş qalmış yerlərdə  məskunlaşmışdır. Keçən  əsrdə  məhəllədə xeyriyyəçi  Şahbazağa Kəngərli 
tərəfindən kəhriz arxı çəkdirilmiş və çoxillik tut, ərik, qoz və başqa meyvə ağacları əkilmişdir. 
 
9) Dabbaqxana məhəlləsi. Naxçıvanda qədim məhəllələrdən olaraq ərazidə  sənətkarlıq (dəri 
arşılamaq, çarıqçılıq, göndən hazırlanan təsərrüfat alətləri) inkişaf etdirilmişdir. Məhəllədə Dabbaqxana 
çeşməsi dövrümüzədək qalaraq suyundan suvama və buz hazırlanmasında istifadə olunardı. 
Məhəllə indiki şəhidlər məzarlığının cənub hissəsində olaraq, orada Muxtar Respublika Meteoroloji 
Stansiyası  fəaliyyət göstərmişdir.  Ərazidə IX əsrdən qalma Buzxana tarixi mədəniyyət abidəsi vardır. 
Məhəllədə əhali seyrək yaşasa da, çoxillik tut ağacları əkmişlər. 
 
10)  Dəmirçilər məhəlləsi.  Qədim məhəllə Naxçıvan  şəhərinin Firdovsi küçəsinin başlanğıcından 
“Pirqəmiş məhəlləsi”nədək uzanıb gedir. 
Keçən  əsrin  əvvəllərində  məhəllədə onlarca dəmirçixana kürələri fəaliyyət göstərmişdir.  Şəxsi 
həyətyanı sahələrdə tut, ərik, albalı və başqa ağaclar əkilib becərilir. 
 
11) “Dizə” məhəlləsi.  Ərazi, Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllələrdən biri olmuşdur. Məhəllənin 
ərazisi Naxçıvanın Elm Mərkəzinin (keçmiş  şəhər 1№li məktəb) binasından indiki şəhər Avtovağzal 
binası ərazilərinədək olmuşdur.  
“Dizə” toponimi yığıntı, yığışma sözündən olmaqla buraya əvvəllər  ətraf kəndlərin  əhalisi gələrək 
məskunlaşmışlar. Məhəllə  ərazisində  kəhriz quyuları ilə suvarılan təsərrüfatlarda meyvə  ağacları ilə 
bərabər tərəvəz bitkiləri də becərilir. 
 
12) Xıncab məhəlləsi. Naxçıvan şəhərində 60 illik məhəllə adlarından biridir. İndiki 1№li məktəbin 
ətrafındakı çökək relyefli ərazidən ibarətdir. 
Məhəllədə əkin torpaqlarını suvarmaq üçün kəhrizlər vardır ki, onları keçmişdə xeyriyyəçi Kərbəlayi 
Musa (1856-1924) çəkdirmişdir. Ərazidəki şəxsi təsərrüfat sahələrində meyvə ağacları əkilmişdir.  
 
13) Xoylu (Xoşulu) məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllə adlarındandır. “Qızlar 
bulağı”ndan başlayaraq “Xandiki”nin aşağısı həmin məhəllə əraziləridir. 
Əvvəllər oradakı  əhali Bazar çayı üstündəki su dəyirmanlarını  işlədər və göy-göyərti  əkib 
bəcərməklə məşğul olardılar. Məhəllədə çoxillik tut, ərik, qoz ağacları ilə bərabər kol bitkilərindən nar, 
əncir də becərilir. 
 
14)  Kəngərli (Atabəylər) məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllərdən biri olaraq, Orta 
əsrlərdə Naxçıvan  ərazilərində  Mərkəzi Asiyadan gəlmə  Kəngərli tayfalarının məskunlaşmasından 
yaranmışdır. 
Keçmişdə şəhərdəki Qala məhəlləsinin şimal əraziləri Kəngərli məhəlləsi adlanırdı. Ərazidə kəhriz 
quyuları da olmuşdur. Məhəllə ərazisi park olduğundan orada ardıc və gül kolları əkilmişdir. 
 
15) Gomayıl məhəlləsi. Naxçıvan şəhərindəki Sarvanlar məhəlləsinin sol ərazisindədir. 
Həmin məhəllə sakinləri  İrəvan elindən (Dəvəli-Üçkilsə) köçüb gələn soydaşlarımız olmuşlar. 
Məhəllə sağ  tərəfdən “Qızlar bulağı”na söykənmiş, Bazar çayı ilə gur sulu çeşmələri  əkin yerlərinin 
suvarılmasına şərait yaradırdı. Bu məhəllədə çoxillik tut ağacları ilə bərabər nar, əncir, zirinc və başqa kol 
bitkiləri də əkilib becərilir. 

 
10
 
16) Qala məhəlləsi.  Naxçıvan  şəhərindəki qədim məhəllə Atabəylərlə Dabbaqxana məhəllələri 
arasında olmuşdur. Haliyyədə  məhəllədəki qədimdən qalma dustaqxana binasının yerində “Heydər 
bulağı” abidəsi qurulmuşdur. Məhəllə  ərazisi park olduğundan orada həmişəyaşıl kollar və  qızıl güllər 
əkilmişdir. 
 
17) Qaraağac məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllə  ərazisidir. Həmin  ərazi indiki şəhər 
8№li orta məktəblə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi binaları arasında olmuşdur. 
Məhəllədəki qaraağaclıq bağı  Kərbəlayi Musanın(1856-1924)  şəxsi mülkü olmuş, yerli dülgərlər 
həmin ağaclardan kənd təsərrüfatında və  məişətdə  işlədilən alətlər yonub hazırlayırdılar. Haliyyədə 
ərazidəki “Qarabağ meydanı” ətrafında qızıl güllər əkilmişdir. 
 
18) Qoçüstü məhəlləsi. Naxçıvan şəhərində qədim məhəllələrdən biri olmuşdur. Məhəllənin ərazisi 
indiki Kazım Qarabəkir Paşa məscidinin  ətrafında olmuşdur. Məhəllə  ərazisində sonrakı illərdə 
sürüşməyə məruz qalmış Anzır kəndi əhalisi məskunlaşmış və şəxsi təsərrüfatlarında meyvə ağaclarından 
tut, ərik, alma və s. əkmişlər. 
 
19) “Qurdlar” məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllə adıdır.  Əvvəlki illərdə “Bəktaş 
arxı”nın suları  həmin məhəllə  ərazisindəki  əkin yerlərini suvarardı.  Ərazi  Şahab, Qoçüstü məhəllələri 
arasında qalaraq orada çoxillik tut ağacları əkmişlər. 
 
20) Pirqəmiş  məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərindəki qədim məhəllədə Pirqəmiş  məscidi də vardır. 
Məscidin ətrafında yeraltı suların üzə çıxmasından qamışlıq əmələ gəlmişdir. Məhəllədə çoxillik tut, ərik, 
qoz, armud və başqa ağaclar əkilib becərilir. Əvvəllər Bazar çayından əraziyə “Söyüdlü arx” ilə su axıb 
gələrdi.  
 
21) Sallaqxana (Çuxur) məhəlləsi. Naxçıvan şəhərində qədimdən qalma məhəllə şərqdən Sarvanlar, 
şimaldan Xıncov məhəllələri ilə qonşudur. 
Əvvəllər məhəllədə əsasən qəssablar, faytonçu və yükdaşıyanlar yaşayardılar. 
Məhəllənin coğrafi relyefi “çuxur” formasında olduğundan  əraziyə “Çuxur” məhəlləsi də deyirlər. 
Ərazidə tut, ərik, alma, alça ağacları ilə bərabər nar kolları da əkilərək çeşmə suları ilə əkinlər suvarılır. 
 
22) Sarvanlar məhəlləsi. Naxçıvan şəhərində qədim məhəllələrdən biridir. Sarvanlar (sarban) sözü 
karvanbaşçı, dəvəçi mənasındandır. Məhəllə  şimaldan Sallaqxana, cənubdan Gomayıl məhəlləsi ilə 
birləşmişdir. Məhəllə sakinləri  şəhərdə iyirminci əsrin 40-50-ci illərinədək dəvəçiliklə, arabaçı  və 
faytonçuluqla məşğul olmuş şəxsi təsərrüfat sahələrində isə tut, ərik, qoz ağacları ilə bərabər nar kolları 
da əkmişlər. 
 
23) “Təbriz meydanı” məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində Zaviyə  məscidinin yanında XVIII əsrdə 
yaradılmışdır. Məhəllədə təbrizli sahibkarların baqqal və parça dükanları olmuşdur Ərazidən keçən Bazar 
çayının kənarlarında çoxillik ağaclar əkilmişdir. 
 
24)  Əlixan məhəlləsi. Naxçıvan  şəhərində  qədim məhəllələrdən olaraq, Bəydaş, Cıdıllı, Çimən və 
Cığatay məhəllələri arasındadır. Çox güman ki, məhəllənin adı orada yaşamış xeyriyyəçi Kərbəlayi 
Əlixan Kəngərlinin(1888-1935) adı ilə bağlı olmuşdur. 
Ərazidən Bazar çayı ilə çeşmələr axıb keçdiyindən orada çoxillik tut, qaraağac , qoz, çinar, qələmə 
ağacları ilə bərabər bəzək kol bitkiləri də əkilmişdir. 
 
25) Zaviyə  məhəlləsi.  Naxçıvan  şəhərində  Təbriz küçəsi ilə  şəhid A.Tarverdiyev küçələrinin 
kəsişdiyi yerdə “Zaviyə məscidi” binası vardır. Həmin məscidlə əlaqədar binanın cənub-şərq hissəsindəki 
ərazilər Zaviyə məhəlləsi adlandırılmışdır. Məhəllədə daha çox tut ağacları əkmişlər. 
 
26) Şahab məhəlləsi Qədim məhəllə “Qurdlar”, Pirqəmiş və Anbar məhəllələri arasında yerləşərək, 
Bazar çayından axan “Söyüdlü arx”ın qurtaracağındadır. Məhəllənin toponimi də  həmin su arxı ilə 
əlaqədar olmuşdur ki, “uzun su arxı” sözündən götürülmüşdür. Ərazidə tut, qoz, ərik, alma, alça ağacları 
əkilib becərilir. 

 
11
 
Son illərdə Naxçıvan şəhərindəki məhəllələrdə abadlıq və yenidən qurma işləri sürətlənmiş Naxçıvan 
MR Ali Məclisi rəhbərliyinin diqqət və qayğısı  nəticəsində  şəhər yaşıllaşmış küçə  və meydançalarda 
dekorativ kollar əkilmişdir. Naxçıvan zəhmətkeşləri iməcliklər keçirərək küçələrdə çinar, akasiya, 
nərbənd ağacları, həmişəyaşıl ardıc kolları ilə bərabər ətirli qızılgüllər də əkmişlər. 
 
 

 
12
 
Torpağı sevməyən vətəni sevməz. 
Məhəmməd peyğəmbər. 
   
Relyefi,  geomorfoloji  quruluşu. 
Naxçıvan MR geomorfoloji  quruluşu A. Antonov, B. Budaqov, M. Müseyibov, S. Babayev və b. 
tərəfindən öyrənilmişdir. 
Naxçıvan MR-sı öz geomorfoloji  quruluşuna görə  əsasən gətirmə konuslarından və Araz çayı 
yatağına yaxın zolaqda isə çay terraslarından yaranmış relyefdən ibarətdir. Bu qurşaq bütöv bir halda 
olmayıb, Muxtar Respublika daxilində bir neçə yerdə  Dərələyəz və  Zəngəzur dağlarının meredian 
istiqamətində uzanan qolları  və yüksəklikləri vasitəsilə bir sıra maili düzənliklərə ayrılır. Həmin 
düzənliklərdə Naxçıvan MR-in suvarmaya əsaslanan əsas əkin sahələri yerləşir və bu düzənlik Naxçıvan 
MR-in əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal mənbəyi sayılır. 
Naxçıvan MR-in ərazisi bir sıra maili düzənliklərdən ibarətdir. Onlar bir-birindən bir çox 
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. 
Sədərək maili düzənliyi: Muxtar Respublikanın şimal qərbində yerləşən Sədərək düzü cənubdan 
Arazla,  şimal qərbdən isə Saraybulaq dağlarının cənub-şərq  ətəkləri ilə  əhatələnir. Düzənliyin orta 
yüksəkliyi 930 m olmaqla iki terrasdan ibarətdir. Birinci  terras Sədərəyin şimal-şərqində qalıq halında, 
ikincisi  isə qum buzlaq çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Münbit torpağa malik olan bu düzənlik Naxçıvan 
MR-in kənd təsərrüfatında mühüm rol oynayır. 
Şərur maili düzənliyi:  Şərur  maili düzənliyi Arpaçayın gətirmə konusundan ibarətdir. Bu 
düzənlik Vəlidağ-Dəhnə yüksəkliyindən Qarabağlar – Qıvraq tirəsinədək uzanaraq Arazboyu düzənliyin 
böyük bir hissəsini tutur. Dəniz səviyyəsindən 780-850 m  mütləq yüksəklikdə yerləşməklə Araz çayı 
boyunca  14 km enində və 30 km  uzunluqda  olan bir  ərazidə  uzanır. 
Dağətəyi maili düzənlik olan Şərur düzənliyi cənub-şərqə doğru Qaraçoban, Tənənəm  və 
Qarabağlar- Qıvraq kimi daha kiçik maili düzənliklərə bölünür. Şərur düzənliyi tamamilə əkinçilik zonası 
olub, başdan-başa kənd təsərrüfatında istifadə edilir.  
Böyükdüz maili düzənliyi: Şərur düzündən şərqdə Qarabağlar-Xok-Tazı  uçan yüksəkliyi ilə 
Duzdağ tirəsi arasında Böyükdüz  düzənliyi yerləşir. Bu düzənliyin orta yüksəkliyi 800 m-ə  qədərdir. 
İqlimin və hidroloji  şəraitin  təsiri nəticəsində Böyükdüz su mənbələrindən məhrum olmaqla təbii  
şoranlaşmaya məruz qalmışdır. Düzənlik  əkinçilikdə az istifadə edilir. Buna səbəb yuxarıda deyildiyi 
kimi təbii şorlaşma və suvarma suyunun olmamasıdır.  
Kəngərli maili düzənliyi: Kəngərli maili düzənliyi (platosu) Böyükdüz maili düzənliyinin şimal-
qərbində yerləşir. Bu düzənliyin eni 8-10 km olub, şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru 14 km-lik bir 
məsafədə uzanır və  dəniz səviyyəsindən 800-1300 m hündürlükdə yerləşir. Düzənliyin orta hissəsi zəif 
parçalanmışdır. Kəngərli  düzü zəif su təminatı olan düzənliklər sırasına aiddir. Ərazidə çay şəbəkəsinə 
təsadüf olunmur. Su təchizatı yeraltı sular hesabına təmin olunur. Suyu qismən çox olan yerlərdə 
əkinçilik, az olan hissələrində isə otlaq sahələri kimi istifadə olunur. 
Naxçıvan maili düzənliyi: Naxçıvan maili düzənliyi Muxtar Respublikanın  ən böyük 
düzənliklərindən biri olub, Arazboyu maili düzənliyin böyük bir hissəsini təşkil edir. O, qərbdən Cəhri-
Duzdağ tirəsi,  cənub-qərbdən Araz çayı , cənub-şərqdən Nehrəm-Ərəzin yüksəkliyi,  şimali-şərqdən 
Sirab, Nəhəcir, Xaçaparaq xətti üzrə Sarıdağ-Nəhəcir və Qırxlar dağının ətəkləri ilə əhatə olunmuşdur. Bu 
düz Naxıvançay və onun aşağı axınındakı qolları bir sıra təpəliklər, yarğanlar və dərələrlə parçalamışdır. 
Naxçıvan maili düzənliyi  əsasən Naxçıvan çayın və onun qollarının gətirmə konusu çöküntülərindən 
əmələ gəlmişdir.  
Naxçıvan düzünün mütləq hündürlüyü 760 m-dən 1100 m-ə  qədər olub, sahəsi 320 km
2 
–dən  
artıqdır. Bu düz başlıca  kənd təsərrüfatı zonası olmaqla, qədim suvarma  əkinçiliyinin  inkişaf etdiyi 
ərazilərə aiddir. O, Babək rayonu ərazisinin   əsas   hissəsini təşkil edir.  
Sust maili düzənliyi:  Sust maili düzənliyi dəniz səviyyəsindən 1000-1300 m hündürlükdə 
yerləşib, ərazisi IV dövrün kiçik çaylar (yayda tamamilə quruyan) və xüsusən sel çöküntülərindən təşkil 
olunmuşdur. Bu düzənlik Çalxanqala, Xıncab, Təzəkənd kəndlərindən cənuba olan ərazilərin  əsas 

 
13
hissəsini əhatə edir. Düzənliyin  şimali-qərbində olan Anabad və Qaraquş dağlarından formalaşan sellər 
düzənliyin mərkəzinə qədər gəlir. Ona görə də ərazidə sel gətirmə çöküntüləri üstünlük təşkil edir. 
Sust maili düzənliyinin su təminatı olduqca zəifdir. Suvarma və içmək məqsədi ilə yalnız kəhriz 
sularından istifadə edilir. Təəsüflə demək olarki, kəhrizlərə qarşı laqeydlik sonda Sust kəndinin boşalması 
ilə nəticələnmişdir. Bu gün kənd təsərrüfatına yararlı olan torpaq sahələri su çatışmazlığından istifadədən 
kənarda qalır.  
Culfa maili düzənliyi.  Arazboyu düzənlikdə  Əlincə çayın aşağı axınının sol sahilindən 
başlayaraq,  şərqdə Yaycı düzünədək,  şimalda isə Darıdağın  ətəklərinədək olan hissələri  əhatə edir. Bu 
düzənlik Araz çayı səviyyəsindən başlayaraq, 1200 m mütləq yüksəkliyə qədər davam edir. Düzənlikdən 
əkin sahəsi kimi az istifadə olunur. Əsas səbəbi ərazidə suvarma suyunun çatışmaması  və düzənliyin bəzi 
sahələrinin daşlarla örtülü olmasıdır. 
Yaycı düzənliyi. Bu düzənlik Qaradərə çayının gətirmə konusundan ibarət olub, şimaldan 
cənuba doğru 10-12 km uzanır. Düzənliyin ən enli yeri 5 km olmaqla, dəniz səviyyəsindən 720-960 m 
hündürlükdə yerləşir. Yaycı düzü Kərimqulu Dizə  kəndindən  şimal-qərb istiqamətinə dönərək, 
Qapıqabağı düzənliyinə qovuşur. 
Bu düzənlik əsasən allüvial-prollüvial çöküntülər ilə örtülmüşdür. Ərazinin 1000 hektara yaxın 
torpaq sahəsi suvarılaraq,  əkinçilikdə istifadə olunur. Burada da suvarma suyu təminatı  zəifdir. Gilan 
çaydan çəkilən Yaycı arxı suvarma dövrü yeganə etibarlı su mənbəyi rolunu oynayır. 
Ordubad maili düzənliyi.  Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb  ətəklərindən  Əylis, Ordubad və 
Gənzə çayları vasitəsi ilə  gətirilən allüvial–prollüvial çöküntülərdən  əmələ  gəlmiş  və sonda 
mürəkkəbləşərək Arazboyu sahəni  əhatə edərək  Əylis və Ordubad maili düzənlikləri yaranmışdır. 
Düzənliyin səthi daşlı, çınqıllı olub allüvial çöküntülərlə örtülmüşdür.  
Ordubad maili düzənliyi  Əylis, Ordubad, Gənzə çaylarının, Dəstə maili düzənliyi isə 
Vənəndçayın və Düylünçayın gətirmə konuslarından təşkil olunmuşdur. Çayların gətirdikləri sel 
çöküntüləri şərq hissədə Araz çayına qədər gəlib çatır. Əylis çayının gətirdiyi çöküntülər digər çayların 
gətirdiyi çöküntülərə nisbətən daha çox və iri daşlıdır.  
Qeyd etmək lazımdır ki, Arazboyu düzənlik geoloji  dövr ərzində çökmə suxurlardan yaranmış, 
sonrakı dövrlərdə onun səthi bu düzənliyə çıxışı olan çayların və selovlların gətirdiyi allüvial–prollüvial 
çöküntülərlə mürəkkəbləşmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
14
Faydasız elm, lazımsız əşya kimidir. 
Məhəmməd peyğəmbər(s.ə.s.). 
İqlim 
Naxçıvan  Muxtar Respublikanın iqliminin tədqiqində  İ. V. Fiqurovski, Ə.M.Şıxlınski,  Ə. A. 
Mədətzadə, P. Mirzəyev və başqalarının xidmətləri olmuşdur.  
Naxçıvan MR-in özünəməxsus iqlim şəraiti vardır. Bu iqlim özünün kəskin kontinentallığı ilə 
Azərbaycanın digər  ərazilərinin iqlim xüsusiyyətlərindən fərqlənir.  Ə. M. Şıxlınski Naxçıvan MR-in 
iqlimini tədqiq edərək, burada üç iqlim tipi ayırmışdır ki, onun da yalnız biri Arazboyu maili düzənliyə 
aid edilmişdir.  
Orta Arazboyu düzənlikdə yayı quraq keçən soyuq yarımsəhra və quru çöl iqlim tipi hökm sürür. 
Bu iqlim tipi Muxtar Respublikada 1000-1200 m yüksəkliyə qədər olan ərazini əhatə etməklə, az və zəif 
nəmlənmə şəraiti ilə, sərt və qarlı qışı ilə səciyyələnir. Burada günəşli saatların illik miqdarı 2600-2800 
saat, günəş radiasiyası isə 140-160 kkal/ sm
2 
–dir. 
Muxtar Respublikada təbii  şəraitin mürəkkəbliyi Arazboyu düzənlikdə    və dağətəyi zonada 
iqlimin sərt və quraq keçməsi ilə  nəticələnmişdir. Yəni Arazboyu düzənlik hər tərəfdən dağlarla  əhatə 
olunduğundan regionun digər  ərazilərindən fərqli olaraq burada iqlim tipi kəskin kontinentallığı ilə 
seçilir.  Əraziyə daxil olan hava kütləsi düzənlik üzərində uzun müddət qala bilir. Bunun nəticəsində 
temperaturun yayda həddən çox yüksəlməsinə, quraqlığın yaranmasına və  qışda isə havaların kəskin 
soyumasına, güclü  şaxtaların yaranmasına gətirib çıxarır. Çoxillik müşahidələrdən aydın olmuşdur ki, 
Arazboyu düzənlikdə temperatur yayda 40-43°C, qışda isə –32°C-yə qədərdir.  
Arazboyu düzənlikdə havanın orta illik temperaturu 12-14°C, ilin ən soyuq ayının (yanvar) orta 
aylıq temperaturu mənfi 6-10°C, ən isti ayın (iyul) orta aylıq temperaturu isə 24-28°C-dir. Yuxarıda 
deyilənlərdən aydın olur ki, Arazboyu düzənlik zonada istər orta aylıq (yanvar, iyul) və istərsə də havanın 
minimum və maksimum temperaturu arasında fərq çox kəskindir. Burada iqlimin kontinentallıq  əmsalı 
80-dən çoxdur. Müşahidə edilən  temperatur amplitudası 70 dərəcədən artıqdır. Termik şəraitin isti və 
soyuq dövrlərdə belə  kəskin dəyişməsi, səth örtüyünün formalaşmasına, kontinental qurşağa xas olan 
torpaq və bitki örtüyünün yaranmasına səbəb olmuşdur. 
 Naxçıvan MR ərazisində yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır. Bu fərq düzənlik və dağlıq 
ərazilərdə özünü daha aydın göstərir. Belə ki, Arazboyu və dağ ətəyi maili düzənlikdə yağıntılar daha az, 
yüksəklik artdıqca isə bu göstərici qismən çoxalır.  
Arazboyu maili düzənlikdə orta illik yağıntının paylanması da eyni dərəcədə deyildir. Orta illik 
yağıntının miqdarı Culfa da 215 mm, Dərvişlərdə 220 mm, Naxçıvanda 251 mm, Ordubadda 276 mm, 
Qıvraqda isə 210 mm-ə bərabərdir. Göründüyü kimi, maili düzənliyin ayrı-ayrı hissələrində ən az yağıntı 
Qıvraqda ən çox yağıntı isə Ordubadda müşahidə olunur.  
Yağıntıların miqdarı ancaq şaquli istiqamətdə deyl, həm də üfüqi  istiqamətdə yəni qərbdən şərqə 
doğru da dəyişir. Belə ki, Arazboyu düzənliyin qərb hissəsində  təxminən 900 m mütləq yüksəklikdə 
düşən 250 mm orta illik yağıntı ərazinin şərqində 700 m mütləq yüksəklikdə başqa sözlə düzənliyin Dəstə 
və Ordubad düzlərində müşahidə edilir.  
 
Termik rejimin yüksəkliyinin təsirinin nəticəsi olaraq Arazboyu düzənlik  ərazidə mümkün 
buxarlanma 1200-1400 mm arasında tərəddüd edir. İsti dövrün mümkün buxarlanması illik mümkün 
buxarlanmanın  əsas hissəsini təşkil edərək 60-70 %-ə çatır. Bu isə Qafqaz regionunda ən yüksək 
göstəricidir.  
Naxçıvan MR-in iqliminə təsir edən amillərin biri də küləkdir. Burada müşahidə edilən küləklərin 
əksəriyyəti yerli küləklərdir. Onların istiqaməti çox hallarda mürəkkəb relyef quruluşundan asılı olur. 
Bəzən isə  əraziyə müxtəlif tip hava kütlələrinin daxil olması  nəticəsində bu ümumi qanunauyğunluq 
pozulur.  
 Yanvar 
ayında Arazboyu düzənlikdə  şimal küləkləri 20-30% təşkil edir. İyun-avqust aylarında 
qərb və cənub-qərb küləkləri 30-70%-ə şimal-şərq və şərq küləkləri isə 0-4%-ə çatır.  

 
15
Küləklərin istiqaməti Arazboyu düzənlikdə dəyişkəndir. Ərazidə ən güclü  küləklər (xüsusilə iyul 
–avqust aylarında) şərq küləkləri ən zəif küləklər isə şimal küləkləridir. Arazboyu düzənlikdə ilin soyuq 
dövründə küləklərin sürəti 1-2 m/san, iyul-avqust aylarında isə 3-5 m/san təşkil edir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
16
Çaylar ana torpağın qan damarıdır... 
Xeyriyyəçi Kərbalayı Musa. 
 
 
Hidroqrafiya 
Naxçıvan Muxtar Respublikanın hidroqrafiyasının tədqiqində S. H. Rüstəmov, X. C. Zamanov və 
başqalarının xidmətləri olmuşdur.  
Naxçıvan Muxtar Respublikasında səth sularının  əsasını çaylar və göllər təşkil edir. Muxtar 
Respublika səth sularının ehtiyatına görə Azərbaycan Respublikasının digər  ərazilərindən geridə qalır. 
Belə ki, ərazidə Araz çayı  itisna olmaqla səth suları il ərzində 0,61 km
3
 təşkil edir. 
 Naxçıvan Muxtar Respublikasında çay şəbəkəsi bərabər inkişaf etməmişdir. Naxçıvançaydan 
qərbə olan zonada çay şəbəkəsi olduqca  zəifdir. Ondan şərqdə isə  Zəngəzur dağlarından axan çaylar 
nisbətən sıx şəbəkə təşkil etsə də həmin çaylar az suludur. Professor S. H. Rüstəmovun hesablamalarına 
görə ərazinin əsas çaylarının ümumi uzunluğu 1750 km, çay şəbəkəsinin sıxlığı isə 0,33 km/km
2
-dir.  
 Naxçıvan MR-in çaylarında axımın il ərzində paylanması  fəsillər üzrə müxtəlifdir. Muxtar 
Respublikanın çaylarının  əsas qida mənbəyini təşkil edən qar iyunun axırınadək, bəzən isə iyuladək 
tədricən  əriyərək çayların səviyyəsini sabit saxlayır. Buna görə  də çaylar apreldən iyunun axrlarınadək 
bolsulu olur. Çayların az sulu vaxtı iyul-sentyabr aylarına düşür ki, bu dövrdə  də onların  əsas qida 
mənbəyini yeraltı sular təşkil edir.  
Çay suları təsərrüfatda mühüm əhəmiyyətə malikdir. Quraq iqlimə malik olan Naxçıvan diyarında 
əkinçiliyi suvarmasız təsəvvür etmək qeyri mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq çay sularından istifadə 
etmək üçün Muxtar Respublikada suvarma sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, 
mühüm  əhəmiyyət kəsb edən çaylar üzərində müxtəlif həcmdə su anbarları  və sututarlar yaradılmış, 
kanallar çəkilmiş, su nasos stansiyaları tikilib istifadəyə verilmişdir.  
Nisbətən yaxşı inkişaf etmiş çay şəbəkəsi, Naxçıvançaydan şərqə olan regionu, yaxud Zəngəzur 
silsiləsinin cənub-qərb yamaclarından axan çayları əhatə edir. Onun inkişafına mürəkkəb kompleks fiziki-
coğrafi amillər təsir göstərir ki, bu da öz növbəsində çay hövzələrinin yüksəklik vəziyyəti ilə əlaqədardır. 
Yüksəkliyin çoxalması ilə çay şəbəkəsinin sıxlığı da artır. Aşağı Arazboyu zonada isə çay şəbəkəsinin 
sıxlığının azalması müşahidə edilir və 0,20 – 0,40 km / km
2
 təşkil edir.  
Naxçıvan MR ərazisi kiçik dağ çayları ilə zəngindir. Burada çayların sayı 400-ə çatır. Onlardan 
334-nün uzunluğu 5 km-ə qədər, 31-ninki isə 6-10 km, 24-nünki 11-25 km, 7-ninki 26-50 km, 3-nünki 
(Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay) 51-100 km, 1-ninki (Şərqi Arpaçay) isə 100 km-dən artıqdır (S. Y. 
Babayev, 1999) 
 Azərbaycanın digər  əraziləri kimi, Naxçıvan MR-in müasir hidroqrafik şəbəkəsi də uzun dövr 
ərzində  əmələ  gəlmiş  və bir sıra dəyişikliklərə  məruz qalmışdır. Düyülümçay, Vələndçay,  Əylisçay və 
digər hövzələrdə qədim çay dərələri qalıqlarının tapılması, hidroqrafik dəyişməyə parlaq misaldır.  
 Hidroqrafik 
şəbəkə təbii proseslərin və insanların təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində dəyişir. 
Su ehtiyatlarından  səmərəli istifadə  məqsədilə çay sistemləri, çayların və göllərin su rejimi xalq 
təsərrüfatına lazım olan istiqamətə yönəldilir. Burada çayların aşağı  axınlarında tikilmiş bir çox su 
qovşaqlarının, su anbarlarının  yaradılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu tədbirlər su təchizatının 
yaxşılaşdırılmasını,  əkin sahələrinin artırılmasını  və  kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının 
yüksəldilməsini təmin etməklə yanaşı, hidroqrafik şəbəkənin də xarakterinə ciddi  təsir göstərir.  
  
Arazboyu 
düzənliklərdə və qismən də dağətəyi ərazilərdə çay şəbəkəsinin sıxlığının azalmasına 
təsir göstərən amillər burada atmosfer çöküntülərinin az düşməsi və onların torpağa tez hopması və eləcə 
də mümkün buxarlanmanın çox olmasıdır.  
 Axım davamiyyətinə görə Naxçıvan MR-də çayların üç qrupa bölmək olar (S. H. Rüstəmova 
görə).  
1.
 
Daimi fəaliyyətdə olan çaylar  - axım il ərzində mövcuddur.  
2.
 
Quruyan çaylar – axım yazda qarların əriməsi və yağışlar zamanı, həm də qismən yeraltı sular 
hesabına olur. 

 
17
3.
 
Müvəqqəti çaylar – axım yalnız güclü  yağışlar zamanı olur.  
Bu çaylar arasında əsas fərq onların yeraltı sularla qidalanmasıdır. Birinci  qrup çayların yeraltı 
sulardan qidalanması sabitdir, ikinci  qrupda 1-2 ay olur, üçüncü qrupda isə yox dərəcəsindədir.  
Muxtar Respublikada çayların su toplayıcılarının yüksəklik vəziyyəti  qidalanma şəraitini və 
axımın  əmələ  gəlməsini müəyyən edir və onun dəyişməsindən asılı olaraq çaylar bir qrupdan digərinə 
keçir. Su toplayıcıların yüksəklik vəziyyəti prinsipindən asılı olaraq, ərazinin çaylarını iki qrupa bölmək 
olar: 
1. Yüksək sutoplayıcı çaylar – su ayırıcı  xəttin  ən böyük yüksəkliyi bu çaylarda 2500–3000 
metrdən artıq olur.  
2. Alçaq su toplayıcı çaylar – su ayırıcı  xəttin ən böyük yüksəkliyi 2500 m-dən azdır. 
Relyef və geoloji  şəraitdən asılı olaraq, çay dərələri eninə  və uzununa müxtəlif profillərə 
malirkdir. Çay dərələrinin plan görünüşləri nadir hallarda düz xətli profilləri xatırladır, əksər hallarda isə 
əyrintilidir.  
Naxçıvan MR ərazisində axımın il ərzində paylanmasını üç fazaya ayırmaq olar: