Feyruz Bağırov

Uzunsov qovun, Sirab qovunu, Şaxtaxtı qovunu, Pircüvar qovunu və Şamama qovunudur. Həmin 
növlər Babək, Kəngərli, Şərur və Sədərək rayonlarındakı təsərrüfatlarda əkilib becərilir. 
Xalq təbabətində yemişin qurudularaq döyülmüş qabığından daxili xəstəliklərin müalicəsində 
istifadə edirlər. Quru qabığını 2 qr yeməklə böyrək daşını təmizləyir. Ac qarnına qovun yemək ölümlə 
nəticələnə bilər. 
 

 
52
19)  Xiyar- (Cucumis sativus)- Qabaqkimilər fəsiləsindən olan bostan bitkisinin vətəni Seylon 
(Sərəndib) adası ilə Hindistandır. 
Hələ 6-7 min il öncə xiyar bostan bitkisini yuxarıda adı çəkilən ərazilərdə insanlar tərəfindən əkib 
becərmişlər. Yabanı halda meşə  və kolluqlarda bitən xiyar tağları uca ağaclara sarmaşaraq yayılmışdır. 
Xiyar bitkisi isti və rütubət sevən ərazilərdə otlaq və kolluqlar arasında bitir. 
Xiyar bitkisinin bir çox növləri vardır ki, “tüklü faraş” xiyardan qış aylarında istixanalarda 
(oranjeriyada) əkmək mümkündür. Azərbaycanın Lənkəran zonasında tez yetişən faraş xiyar növləri daha 
çox yayılmışdır. 
Xiyardan təzə-təzə salatlarda, şorba xörəklərində  və konservləşdirilmiş formada istifadə olunur. 
Xiyarın tərkibində 80-90 % su və mineral maddələrlə yanaşı A, B
1
 və C vitaminləri vardır. Vitaminlər 
əsasən xiyarın qabıqaltı hissəsindədir. 
Naxçıvan MR-da Ordubad, Culfa, Babək,  Şahbuz və  Şərur rayonlarındakı  təsərrüfatlarda yerli 
Qaraçuq növü əkilib becərilir. 
Xalq təbabətində xiyar suyundan şəkərlə qarışdırıb içməklə qan təzyiqinin normallaşması  təmin 
olunur. Xiyar qabığından kosmetik vasitə kimi sifətdəki ləkələri təmizləmək olur. Xiyar baş ağrısı və ürək 
döyüntüsünü aradan götürür. Tumları sidikqovucu olaraq, dalaq və sinə ağrısını kəsir. 
 
20)  Üzüm- (Vitis vinifera)- Sarmaşan kol bitkisinin vətəni qədim Misir olaraq, sonradan Aralıq 
dənizi sahillərinə gətirilmişdir. Üzümçülüklə məşğul olan elmlərə “Ampeloqrafiya” deyirlər.  
Üzüm kolu uzunluğu 40-50 metrə çatan lian (sarmaşıq) bitkisidir. Bitkinin meyvəsində 81 % su, 16,5 
%  şəkər, 0,6 % sellüloz, 0,9 % üzvi turşular, 0,4 % azotlu birləşmələr, 0,2 % pektin maddəsi, 0,4 % 
mineral duzlar və C, B vitaminləri vardır. 
Üzüm gilələrini təzə halda və qurudub kişmiş (möviz) halında yeyirlər. Üzümdən  şirələr, sirkə  və 
şərab məhsulları hazırlanılır. 
Naxçıvan MR-da 30-adək mədəni üzüm növləri vardır. XX əsrin yetmişinci illərində Muxtar 
Respublika  ərazilərində kütləvi surətdə üzümçülük inkişaf etdirilsə  də  səksəninci illərdə alkaqolizmə 
qarşı mübarizə tədbirləri məqsədilə dövlət tərəfindən ləğv edilmişdir. 
Həmin illərdə Muxtar Respublikada üzümçülük inkişaf etdirilməklə şərab emalı zavodları da tikilib 
istifadəyə verilmişdir. Təsərrüfatlarda becərilən ağ və qara şanı, inək əmcəyi, kişmişi, əsgəri (tez yetişən), 
mələyi və.s növlər olmuşdur. Mələyi üzümü qədim növ olaraq, təsərrüfatların 80 %-ni təşkil edir. Həmin 
üzümdən tünd desert (kaqor) şərablar hazırlanılır. 
Xalq təbabətində üzümün qora suyundan təzyiq xəstəliklərini müalicə edirlər. Üzüm doşabından 
soyuqdəymə  və daxili xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Üzümün cavan yarpaqları duza 
qoyularaq, milli mətbəx xörəklərində bişirilir. 
1954-cü ildə Dərbənd şəhərində nümayiş etdirilən sərgidə üzüm salxımının ağırlığı 8 kq olmuşdur. 
 
21)  Fındıq- (Corulus aveliana)- Tozağacı (Betulaceae) fəsiləsindən olan fındıq kolunun vətəni 
Qafqazdır. 
Muxtar Respublikanın Ordubad və  Şahbuz rayonlarındakı dağ yamaclarında meşə-kolluqlarda 
yayılmışdır. Haliyyədə şəxsi təsərrüfat sahələrində də fındığın mədəni növləri əkilib-becərilir. 
Fındıq kolunun hündürlüyü 2-4 metrə çataraq, tünd yaşıl dilimli yarpaqları ilə birevli çiçəkləri vardır. 
Kollarında yalançı salxımvari çiçəkləri olduğundan həşəratları özünə cəlb edir. 
Fındıq ləpəsində 58-70 % yağ, 15-20 % zülal, 2-5 % şəkər D vitamini və duzlarla qarışıq 
mikroelementlər də vardır. 
Fındıq ləpələri  əsasən yeyinti qənnadı  sənayesində çox işlənərək ondan halva, tort və paxlava 
hazırlanmasında istifadə olunur. Azərbaycanda əsas fındıq kolları Şəki-Zaqatala meşələrində yayılmışdır. 
Çoxaldılması bitkinin yanlardan göyərmiş zoğlarından kəsilmiş qələm vasitəsilədir. 
Xalq təbabətində  fındıq ləpələri bal və  şəkərlə yeyilməsi öskürəyə qarşı istifadə olunur. Fındıq 
bədənə istilik və quruluq verməklə orqanizmin fəaliyyətini gücləndirir. Qovrulmuş  fındıq ləpəsi ilə 
kosmetik işlərdə istifadə edirlər. 
 
22)  Badam-  (Amygdalis communis)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan qısa ömürlü ağac bitkisinin 
vətəni Orta Asiyadır. 
Növlərinə görə  əsasən acı  və  şirin badam ağacları Naxçıvan MR-nın Babək, Kəngərli,  Şahbuz və 
Ordubad rayonlarında yayılmışdır. 

 
53
Badam ağacı  şaftalı  ağacına oxşar bitkidir. Dağətəyi kolluqlarda vəhşi badam kollarına da rast 
gəlinir. Bitkinin çoxaldılması çəyirdəkli toxumları vasitəsilədir. 
Badamın əsasən toxumundakı ləpəsindən istifadə edirlər. Tərkibində 35-67 % qurumayan efirli yağ 
maddəsi vardır. Çəyirdəkli ağacın meyvələrindən yeyinti, ətriyyat və tibb sənayesində istifadə olunur. 
Xalq təbabətində badam şirəsini şəkər ilə qatıb yeməklə öskürək kəsici və nəfəs yollarını təmizləmək 
mümkündür. Badabın çaqqalası  mədə  və diş dibinin ətini möhkəmləndirir. Acı badamın yağı sifətdəki 
ləkələri aparır və qulaq ağrısını kəsir. 
 
23)  Şaftalı- (Percica vulgaris)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan ağac bitkisinin vətəni Çin və 
Yaponiyadır. 
Meyvələri əriyə oxşasa da yarpaqları ensiz uzunsov olmaqla fərqlənir. Şaftalı meyvəsinin tərkibində 
5-15 % şəkər, alma və limon turşusu ilə bir neçə vitaminlər də vardır. Ağac qısa ömürlü olduğundan su 
sevən və budanmayan xasiyyətlidir. Şaftalı tumu acı olmaqla, tərkibində 5-50 % piyli yağ maddəsi vardır. 
Naxçıvan MR-da Ordubad, Şərur, Culfa, Babək, Kəngərli və Sədərək rayonlarında bir neçə (tez və 
gec yetişən) növləri yayılmışdır. Meyvəsindən kompot və şirələr hazırlanılır. 
Şaftalı  ağacının cır növləri Muxtar Respublikanın dağətəyi kolluq ərazilərində  hülü  adı ilə 
yayılmışdır. 
Xalq təbabətində  şaftalı kilitkəsi yeyilərək, insandakı tük tökülmənin qarşısı alınır.  Şaftalı  şirəsi 
susuzluğu yatırmaqla öd ifrazını yüngülləşdirir.Yarpaq və oduncağından boyaq işlərində istifadə olunur. 
Çoxaldılması toxumları vasitəsilədir. 
 
24) Gavalı (Almaxara)- (Prunus domestica)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan ağac bitkisinin vətəni 
Yunanıstandır. 
Gavalı ağacı 6-10 metr hündürlükdə olur. Meyvələri ətirli və ləziz turşməzədir. Tərkibində 9-16 % 
şəkər, 0,4-1,4 % üzvi turşularla bərabər digər maddələr də vardır. Gavalı meyvələri təzə və  
qurudulmuş halda yeyilir. Milli klunariyada gavalı meyvələrindən müxtəlif  şirələr, kompot və 
mürəbbələr bişirilərək xörəklərə qatılır. 
Gavalı ağacının oduncağında yapışqanlı maddə (kilitkə) olduğundan yandırıldıqda acı tüstülü olur. 
Naxçıvan MR-da Ordubad, Culfa, Babək və  Şahbuz rayonlarında gavalının müxtəlif növləri 
yayılmışdır. Dağətəyi kolluqlarda bitkinin yabanı növlərinə də rast gəlinir. 
Xalq təbabətində gavalı  şirəsindən mədə  və bağırsaqları yumşaltmaqda, kilitkəsindən isə tük 
tökülməyə qarşı yeyilərək istifadə olunur. 
 
25) Alça- (Prunus divaricata)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan ağac bitkisinin vətəni Qafqazdır. 
Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında alça ağacları yayılmış, Ordubad, Şahbuz, Culfa və 
Kəngərli rayonlarındakı dağətəklərində  cır növlərinə  də rast gəlinir. Yabanı alça ağacı dağətəyi 
rayonlarda kol bitkisi kimi çoxalıb artmışdır. Mədəni növünün hündürlüyü 3-8 metrə çatır. Meyvəsinin 
tərkibində 10 % şəkər, 1,5-4 % üzvi turşular, pektin maddəsi ilə vitaminlər də vardır. 
Alça ağacı  məhsuldar olduğundan 10 illik mədəni növündən 300 kq-a qədər meyvə  yığmaq 
mümkündür. Alça təzə  və qurudulmuş halda yeyilir, xörəklərdə istifadə olunur, şirə  və kompotlar 
hazırlanılır. 
Alça ilə gavalı  ağaclarını calaq etdikdə  Göycə  adlı meyvə alınır,  ərik ilə calaq olunduqda ətirli 
Şərəlli adlı meyvə alınır, şaftalı ilə calaq edildikdə isə Tərəlli adlı cins meyvə növləri almaq mümkündür. 
Xalq təbabətində alça meyvəsindən hazırlanmış  lavaşa  ilə bişirilmiş xörəklər daxili xəstəliklərin 
müalicəsində köməklik göstərir. 
Alça ağacı toxumları ilə çoxaldılır. 
 
26)  Gilanar (albalı)- (Cerasus vulgaris)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ağac bitkisinin 
vətəni Amerika və Avropadır. 
Dadlı qırmızı-qara rəngli şirəli meyvələrində 7-17 % şəkər, 0,8-2,4 % üzvi turşular, 0,98 % azotlu 
maddələr, 0,27 % sellüloz, 0,18 % aşı maddəsi ilə C vitamini vardır. 
Meyvələri təzə  və qurudulmuş halda yeyilərək kulinariyada kompot, mürəbbə,  şirələr hazırlanılır. 
Ağacın yarpaq və oduncağından boyaq işlərində istifadə edirlər. 
Naxçıvan MR-da Ordubad və  Şahbuz rayonlarında daha çox yayılmışdır. Naxçıvan  şəhərində 
həvəskar bağbanlar tərəfindən gilanarın 8-10 növünü əkib becərmişlər. 
Xalq təbabətində gilanar şirəsindən ürək bulanmaya qarşı istifadə edirlər. 

 
54
 
27)  Heyva- (Cudonia oblonqa)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan heyva kol-ağacı bitkisinin vətəni 
Qafqazdır. 
Bitkinin hündürlüyü 2-3 metr olaraq çox şaxəlidir. Meyvələri  ətirli sarı  rəngdə, üzəri xırda 
tükcüklərlə örtülü olaraq, 0,2-0,28 % turşu, 8-12 % şəkər və C vitamini ilə zəngindir. 
Naxçıvan MR ərazilərindəki Ordubad, Şahbuz, Culfa, Babək və Şərur rayonlarında mədəni növlərlə 
bərabər dağ yamaclarındakı kolluqlarda yabanı heyva kolları da yayılmışdır. 
Heyva meyvəsindən mürəbbə, kompot və marmelad istehsalında bişirilərək istifadə olunur.  
Heyva yarpaqlarından milli yeməklərdə istifadə edilərək dolma bükürlər. 
Xalq təbabətində heyvanın yapışqanlı toxumlarından (buna çöşşek də deyirlər) soyuqdəyməyə  və 
cavan yarpaqlarını  dəmləyib içmək nəfəs yollarının iltihabına qarşı müalicədə istifadə olunur. Heyva 
şirəsi dalaq ağrısını kəsir, ürəkbulanmanı və mədə pozğunluğunu nizamlayır. 
Heyva bitkisini toxumları və yanlarından göyərmiş cavan zoğları ilə çoxaldırlar. 
 
28)  Ərik- (Armenica vulgaris)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ağac bitkisinin vətəni 
Mərkəzi Asiyadır. 
Ərik ağacının oduncağı möhkəm olub, ondan məişətdə və musiqi alətlərinin hazırlanmasında istifadə 
olunur. Meyvələrinin tərkibində 7-23 % şəkər, alma, limon və başqa üzvi turşularla A, D, E vitaminləri də 
vardır. 
Əriyin çəyirdəyində (toxumunda) 25-30 % yağ, qurudulmuş ərikdə isə 84 % şəkər olur. Meyvələri 
ətli olaraq, təzə  və qurudulmuş halda yeyilərək ondan müxtəlif mürəbbələr hazırlanılır. Toxumunun 
tərkibində 55 % piy maddəsi olduğundan əriyi yedikdən sonra vacibdir ki, toxumu da yeyilsin. 
Naxçıvan MR-da Ordubad rayonu ərazilərində tez yetişən “əyilisi (növrəstə)” “şalax”, “badamı” və 
başqa növlər yayılmışdır. 
Xalq təbabətində ərikdən ürək xəstəliklərinə qarşı təbii müalicə kimi istifadə olunur. 
Çoxaldılması toxumları vasitəsilədir. 
 
29) Alma- (Malus domestica)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan alma ağacının vətəni Qafqazdır. 
Muxtar Respublikanın Ordubad, Şahbuz, Babək və  Şərur rayonlarında almanın “Şıxcanı”, “Qızıl 
Əhməd” növləri yayılmışdır. Dağətəyi rayonların kolluq ərazilərində almanın bir neçə  cır növlərinə  də 
rast gəlmək olar. 
Alma ağacı 30-50 il ömür sürərək 3-5 ildən sonra məhsul verməyə başlayır. Məhsuldarlıq  əsasən 
calaq edilmiş alma ağaclarında daha çox olur. Almanın meyvəsinin tərkibində 5-15 % şəkər, 1-1,5 % üzvi 
turşular (limon turşusu) 1,30 % sellüloz, 0,44 % zülal və dəmirlə A, B, C vitaminləri də vardır. 
Alma meyvələrini uzun müddət saxlamaq mümkündür. Haliyyədə dünya üzrə 10 mindən artıq alma 
növləri məlumdur ki, “Şirvan gözəli”  (Cənnət alması)  məhsuldar olaraq meyvələri iri və dadlıdır. 
Almadan kompotlar, şirələr və povidla bişirilir. 
Xalq təbabətində alma şirəsindən ürək xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər. 
Çoxaldılması toxumları və cavan zoğları vasitəsilədir. 
 
30) Armud- (Purus communis)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan armud ağacının vətəni Qafqaz olmuş 
sonradan Yunanıstana aparılaraq Aralıq dənizi ölkələrində də yayılmışdır. 
Naxçıvan MR-da Ordubad, Babək,  Şahbuz və  Şərur rayonlarında armud ağacları  əkilib-becərilir. 
Dağətəyi rayonlardakı kolluq ərazilərdə cır armud ağacları da yayılmışdır. 
Armudun meyvəsində 7-13 % şəkər vardır. Oduncağından musiqi alətləri hazırlanılır. 
Haliyyədə dünya üzrə 5 mindən artıq armud növləri məlumdur. Muxtar Respublikamızın 
ərazilərindəki cır Daş armud daha çoxdur. Həmin ağaca calaq vurmaqla məhsuldar “Qış beresi” və 
“Royal” Abbasbəyi Zöhrə adlı növləri bağbanlar tərəfindən çoxaldılmışdır. Armud ağaclarını çiçəklərini 
suni mayalanma vasitəsilə tozlandırırlar ki, həmin növün toxumlarından yeni elit çarpaz tozlanmış növlər 
alınır. Bu cür növlər Muxtar Respublikanın Şahbuz rayonundakı şəxsi təsərrüfatlarda daha çoxdur. 
Armud meyvələrindən mürəbbə, kompot və şirələr bişirilir. Xalq təbabətində armud şirəsindən daxili 
xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Çoxaldılması toxumları və cavan zoğları vasitəsilədir. 
 
31)  Qoz (cəviz)- (Juglans regia)- Fındıqkimilər fəsiləsindən olan birevli ağacın vətəni Çin, Orta 
Asiya, Ön Asiya və Kiçik Asiyadır. 

 
55
Haliyyədə qoz ağacı dünyanın bir sıra ölkələrində bitərək yayılmışdır. Muxtar Respublikada 
Ordubad və  Şahbuz rayonlarında bir neçə növ qoz ağacları  mədəni  şəkildə becərilir ki, onlardan ən 
əhəmiyyətlisi nazik qabıq növüdür. Bundan başqa meşə  və kolluq dağətəyi  ərazilərdə yabanı  şəkildə 
“dığal” növü də yayılmışdır. 
Çoxillik qoz ağacının meyvəsində 60-70 % piyli yağ maddəsi, 12-20 % zülal və müxtəlif vitaminlər 
vardır. Meyvəsinin qabığından aşılayıcı vasitə kimi və boyaqçılıqda istifadə edirlər. 
Qoz ləpələri yüksək kaloriliyə görə kərə yağından sonra ikinci yerdədir. Qoz ağacının yarpaqlarının 
və meyvəsinin qabığında fitonsid zəngin olduğundan bakteriosid xassəlidir. Oduncağından mebel 
sənayesi və musiqi alətləri üçün istifadə olunur. Naxçıvan MR-da Ordubad rayonunda qoz ağacı becərilən 
ərazilərdə qoruq yaradılmışdır. 
Xalq təbabətində qoz yarpağını həna ilə qarışdırıb, saçlara sürtməklə tüklərin dibini bərkitmək və baş 
ağrısının müalicəsində istifadə edilir. Kosmetikada əzilmiş qoz çubuğunu sirkə ilə qarışdırıb üzə 
çəkməklə yanaqları təbii boyaqla qızardırlar. 
Çoxaldılması yalnız toxumları vasitəsilə həyata keçirilir. 
 
32)  Tut- (Morus alba, Morus niqra)- Yemli-qidalı çoxillik ağac bitkisinin vətəni Çindir. Sonradan 
İtaliyalı səyyah Marko Polo(1254-1324) tərəfindən 1271-1295-ci illərdə Çinə səyahəti zamanı özü ilə tut 
ağacı ilə ipək qurdu toxumlarını da Qafqaza gətirmişdir. Çində tut ağacına “senqo” (səadət), Yunanlarda 
isə “ağıllı” ağacı deyirlər.“Möcüzəli ağac” adlanan tut ağacının hündürlüyü 15-20 metrədək olur. Tut 
ağacının Azərbaycanda 500 növü vardır ki, seleksiyaçı Akademik İlyas Abdullayev tərəfindən bitkinin 
toxumlarının xromoson hüceyrələrinin genetik yolu ilə yeni növlərini yaratmışdır. Haliyyədə 750 növ tut 
ağacları əkilib-becərilir. İpəkçilik sənayesində barama qurdlarının əsas qida yemi olan tut yarpaqlarıdır. 
İri yarpaqlı tut növlərindən Xar tut, Turşməzə, Xəzər tut, Ləzzətli tut, Şəfa tut, Kol tut və başqalarını 
göstərmək olar. Tut ağacının növlərindən asılı olmaqla ətli meyvələri ağ  və qara rəngdədir. Tut 
meyvəsinin tərkibində 10-15 % şəkər və azacıqda mineral turşular vardır. 
Tut meyvələrini təzə və qurudulmuş halda yeməklə ondan dadlı mürəbbə, doşab və spirtli ekstrakt 
(araq) hazırlanılır. 
Tut ağacı yarpaqlarını yeyən ipək qurdunun baramasından yüksək keyfiyyətli təbii ipək alınır. Buna 
görə də tut ağacı möcüzəvi olaraq insanı yedirdir, geyindirir və şəfa verir. Kağız və karton sənayesində tut 
ağacı oduncağından əla növ məhsullar hazırlanılır. 
Azərbaycanda olduğu kimi Naxçıvan MR-da tut ağaclarının 9-10 növləri yayılmışdır. 
Xalq təbabətində tut şirəsindən boğaz ağrısı və difteriyaya qarşı, doşabından isə soyuqdəyməyə qarşı 
müalicə məqsədilə istifadə olunur. 
Çoxalması toxumları vasitəsilə həyata keçirilir. 
 
33)  Limon- (Citrus Limon)- Sədəfkimilər fəsiləsindən olan Citrus cinsli həmişəyaşıl çoxillik 
subtropik kol-ağac bitkisinin vətəni Cənubi-Şərqi Asiya ölkələridir. Daha sonra limon bitkisi Aralıq 
dənizi ölkələrində, Amerikada və Qafqazın Qara dəniz sahillərində yayılmışdır. 
Azərbaycanda yalnız Lənkəran-Astara zonasında əkilib-becərilir. 
Muxtar Respublika ərazisində yalnız Ordubad rayonundakı  kəndlərdə otaq şəraitində becərilərək, 
yay aylarında kökətrafı torpağı ilə birlikdə meyvə ağacları kölgəliyinə köçürülür. 
Sitrus bitkinin hündürlüyü ev şəraitində 3 m, tropik ölkələrdə isə 7 m-dən artıq olur. Budaqları 
tikanlı və növündən aslı olmaqla tikansız olur. Uzunsov xoş iyli yarpaqlarının rəngi açıq yaşıl, meyvələri 
isə yetişəndən sonra tünd sarı  rəngə çevrilir. Ağ  rəngli xırda çiçəkləri  ətirli və cüt-cüt yerləşir. 
Meyvələrinin uzunluğu 6-7 sm, ağırlığı isə 120 qram olur. 
Limonun meyvələrinin lət hissəsi şirəli və çox turş olmaqla tərkibində 3,5-8,1 % limon turşusu, 1,9-3 
% şəkər, P və B vitaminləri, pektin maddəsi, Fe, P, Ca, K, Mg və.s duzlar olur. 
Limonun meyvəsinin qabığında 3-6 % iyli limon yağı olur ki, bundan ətriyyat və kulinariyada 
istifadə edirlər. Sənayedə limondan şirələr və turşu hazırlanılır. 
Xalq təbabətində limon dilimlərini  şəkərlə qarışdırılıb qabıqla yeməklə,  şəkər diabeti ilə qaraciyər 
xəstəliyi müalicəsində istifadə edirlər. 
Limonu qabıqla birlikdə dilimlərini yeməklə yüksək qan təzyiqini normallaşdırmaq mümkündür. 
Cərrahiyə  əməliyatında xəstələrə limon yedirtməklə  kəsilmiş  dəridəki (əzadakı) axan qanın 
dayanmasına kömək göstərilir. 
Limon dilimlərini ət yeməkləri ilə yeyilməsi və tünd çayla içilməsi zamanı orqanizmidəki iltihabları 
aradan qaldırır. 

 
56
Limon bitkisi işıq və istisevən olduğundan toxum, qələm və cavan zoğlarına (calaq) torpaqlı plastik 
qab bağlamaq üsulu ilə çoxaldılır. 
Limon saxlanılan otaqda siqaret çəkilməməlidir. Limon bitkisini üzüm tənəgləri arasında saxlarkən 
bəzən Unlu tənəg yastıcası və digər zərərəvericilər tərəfindən “xəstəlik” tapırlar. 
 
34) Moruq- (Rubus vulgatus)- Gülçiçəkləilər fəsiləsindən olan adi moruq bitkisi, Avropa, Asiya və 
Amerikanın mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarında yayılmışdır. 
Azərbaycanda mədəni və yabanı halda bitən moruğun yalnız adi növü vardır ki, Muxtar 
Respublikanın Ordubad və Şahbuz rayonlarındakı dağətəyi meşə-kolluq ərazilərində yayılmışdır. Gövdəsi 
xırda tikanlı bitkinin hündürlüyü 1-1,5 m olmaqla payız fəslində yarpaqları tökülür. 
Yarpaqları boz-yaşılımtıl rəngdə mürəkkəb lələkvari, yanları diş-diş quruluşdadır. Bitkinin 
ikicinsiyyətli salxım-qalxancıq ağ rəngli çiçəkləri vardır. 
Meyvələri qırmızı rəngli giləmeyvəli və mürəkkəb çəyirdəklidir. Moruğun giləmeyvələri adətən iyul 
ayında yetişərək başı aşağı sallanar. 
Bitkinin meyvələrinin tərkibində 5,7-11 % şəkər, 1-2 % üzvi turşu, toxumlarında 14 % yağ, 10-40 
mq C vitamini (100 q-da), A və B vitaminləri və aromatik (xoş iyli) maddələri də vardır. 
Yabanı halda bitən moruq quşlar və məməli heyvanlar tərəfindən həvəslə yeyilir. 
Moruğun giləmeyvəsindən mürəbbə, şirə və şərbətlər hazırlanılır. 
Xalq təbabətində  moruq mürəbbəsi və qurudulmuş  həlimindən soyuqdəyməyə qarşı müalicədə 
tətbiq olunur. 
Çoxaldılması bitkinin kök sistemindən göyərmiş cavan pöhrələri ilə yaz aylarında aparılır. 
Kölgəsevən bitkini həyətyanı sahələrdə ağac və kol bitkiləri ilə birlikdə əkib-becərmək olur. 
 
35) Qarağat- (Ribes orientale)- Daşdələnkimilər fəsiləsindən olan çoxillik giləmeyvəli kol bitkisinin 
vətəni Afrikadır. Bundan başqa Avropa, Asiya və Amerika qitələrinin mülayim qurşaqlarında da 
yayılmışdır. Yabanı növləri soyuq iqlim qurşaqlarında da bitir. 
Qarağatın Azərbaycanda mədəni növü (Ribes Biberşteinil) və yabanı halda (Ribes orientale) Qırmızı 
Şərq ilə (Ribes nigrum) Qara növləri yayılmışdır. 
Muxtar Respublika ərazisində  əsasən Ordubad, Culfa, Şahbuz və  Şərur rayonlarındakı dağətəyi 
kolluqlarda Qara qarağat növü yayılaraq həmin növdən həyətyanı sahələrdə də əkilib-becərilir. 
Bitkinin ucalığı 80-1,80 sm və daha çox olaraq sadə formalı yarpaqları payızda tökülür, meyvələri 
quşlar tərəfindən həvəslə yeyilir. Bitkinin çiçəkləri xırda olduğundan giləmeyvəsi salxımlarında yerləşir. 
Qara qarağatın giləmeyvəsinin tərkibində 5-12% şəkərli maddələr (qlükoza, fruktoza və çaxaroza) 
vardır. Bundan başqa 2-4 % limon və alma turşusu, 80-100 mq %-dək C vitamini, 0,7 mq % karotin (A 
provitamini), 0,06 mq % B
1
 vardır. Bitkinin giləmeyvəsinin tərkibində pektin, aşı maddələri ilə K, Fe, P 
və digər mineral duzlar da vardır. 
Qırmızı qarağat bitkisinin (Ribes rubrum) giləmeyvəsində 4-10 % şəkərli maddələr, 2-4 % üzvi 
turşular, C və P vitaminləri ilə zəngindir. 
Qarağatın çay kənarlarında yabanı halda bitən Qızılı (Ribes aureum) növünə də rast gəlinir. 
Qarağat meyvələrindən mürəbbə, şirə və.s bişirilərək milli yeməklərlə bərabər süfrəyə qoyulur. 
Qarağatı ilk dəfə 1561-ci ildə isveçrəli təbiətşünas Kaprot Henser(1516-1565) tərəfindən 
mədəniləşdirilməsi təklifi elmə gətirilsə də yalnız 1820-ci ildə həyata keçirilmişdir. 
Xalq təbabətində qarağat  şirəsindən susuzluğa qarşı  və ürəyi qüvvətləndirmək üçün istifadə edilir. 
Qarağat meyvələri insandakı qan təzyiqini nizamlayır. 
Qarağatın çoxaldılması bitkinin yanlarından göyərmiş cavan pöhrələri ilə aparılır. 
 
36) Böyürtkən- (Eubatus)- Gülçiçəklilər fəsiləsinin Rubus cinsindən olan mürəkkəbyarpaqlı, tikanlı 
və giləmeyvəli kol bitkisidir. 
Vətəni Amerika olaraq sonradan Avropa və Asiyaya gətirilib çay sahillərindəki kolluqlarda 
yayılmışdır. 
Azərbaycanda 15 növü, bunlardan bir neçəsi də Muxtar Respublikanın Ordubad və  Şahbuz 
rayonlarındakı ərazilərdə yayılmışdır. 
Bitkinin çiçəkləri ikicinsiyyətli ağ rəngdə olaraq qara-qırmızı rəngli şirəli giləmeyvələri vardır. 
Meyvəsinin tərkibində 4-8 % şəkərli maddələr, 0,8-1,4 % üzvi turşular və A, C vitaminləri ilə 
zəngindir. 
Haliyyədə böyürtgənin dünya üzrə 300-ə yaxın mədəni növü elmə məlumdur. 

 
57
Böyürtkən meyvələrindən mürəbbə,  şərbət və cemlər hazırlanılır. Dağ  ərazilərindəki kəndlərin 
həyətyanı sahələrində tikanlı bitkidən təbii hasar kimi istifadə edirlər. Meyvələrini quşlar həvəslə yeyir. 
Bitkinin əksər növləri zərərvericilərə qarşı dözümlüdür. 
Xalq təbabətində böyürtkən yarpağını çeynəməklə  ağızdakı pis qoxuların müalicəsində istifadə 
edirlər. Dişlərin mina qatının möhkəmlənməsində də böyürtkən meyvələrinin xeyri çoxdur. 
Yarpaq və meyvəsinin qaynadılmış suyu ilə saçları təbii surətdə boyamaqla tüklərin dibini bərkidir. 
Çoxaldılması toxum və cavan pöhrələri ilə (qələmlə) aparılır. 
 
37) Çiyələk- (Fragaria elatier)- Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsindən olan çoxillik giləmeyvə bitkisi 
Avropa, Asiya və Amerikada mülayim və isti qurşaqlarda yayılıaraq yabanı və mədəni növləri vardır. 
Çiyələyin 4 növü Azərbaycanda, 2 növü Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı  Şahbuz və Ordubad 
rayonlarında becərilir. 
Çiyələk bitkisinin gövdəsinin hündürlüyü 10 sm-dək olur. Yarpaqları ovalvari, çiçəkləri 
ikicinsiyyətli qalxancıqlıdır. Meyvələri sarı-qırmızı rəngdə olaraq, quşlar və məməli gəmirici heyvanlar 
tərəfindən həvəslə yeyilir. 
Çiyələk giləmeyvələri sübh tezdən yığılaraq, ondan mürəbbə, şirələr, cem və s. bişirilir. 
Meyvələrinin tərkibində 6-8 % şəkər, 1-1,5 % üzvi turşu, mikroelementlərdən Fe, P və C vitamini ilə 
zəngindir. 
Xalq təbabətində çiyələk meyvələrindən insandakı qanazlığı, sinqa xəstəliyi və böyrək daşının 
müalicəsində istifadə edilir. 
Çiyələk bitkisi əsas gövdənin yanlarından göyərmiş sarmaşıq şəkilli kök atmış lianalar vasitəsilə 
çoxaldılır. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
58
Adamları ağlına görə,torpağı xalqına görə tanıyarlar. 
Akademik Həsən Əliyev.