FİKRƏt cahangirov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
FİKRƏT CAHANGİROV İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ MODALLIĞIN STRUKTUR-SEMANTİK TƏDQİQİ (Müqayisəli tipoloji tədqiqat) BAKI – 2005 2 Elmi redaktor: AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Axundov A.A. Rəyçilər: fil.e.d., professor Mahmudov M. fil.e.d., professor Məmmədov M. fil.e.d. Məmmədov A. fil.e.n. Tahirov İ. M Ü N D Ə R İ C A T GİRİŞ………………………………………………….. 3 FƏSİL 1. GERMANŞÜNASLIQDA VƏ TÜRKO- LOCİ ƏDƏBİYYATDA MODALLIĞIN TƏDQİQİNƏ DAİR…………………………………………… 8 1.1. Modallıq haqqında ümumi qeydlər……………….. 8 1.2. Germanşünaslıqda modallıq kateqoriyasının tədqiqi…………………………………………………. .. 38 1.3. Türkoloci ədəbiyyatda modallıq kateqoriyasının tədqiqi…………………………………………………. .. 55 1.4. Azərbaycan dilçiliyində modallıq 3 kateqoriyasının tədqiqi…………………………………………………. . 59 1.5. Nəticələr…………………………………………… 75 FƏSİL 2. İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏ- RİNDƏ MODALLIĞIN STRUKTUR TƏHLİLİ…. 78 2.1. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın fonetik (prosodik) ifadə vasitələri…………………………. 78 2.1.1. Ümumi qeydlər………………………………….. 78 2.1.2. Modallıq linqvistik kateqoriya kimi……………. 79 2.1.3. Modallığın formalaşmasında intonasiya və digər prosodik vasitələrin rolu……………………………….. 81 2.1.4. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın prosodik ifadə vasitələrinin tipoloci səciyyəsi…………. 83 2.1.5. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal sözlər və birləşmələr olan frazaların prosodik səciyyəsi……………………………………………… … 89 2.1.6. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində əminlik / şübhə fel semantik cərgəsi və modal hərəkət felləri olan frazaların prosodik quruluşu…………… 91 2.1.7. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində ara söz və söz birləşmələri olan frazaların prosodik quruluşu……………………………………………… … 94 2.1.8. İngilis və Azərbaycan dillərində tərkibində modal fellər olan frazaların prosodik quruluşu…………... 96 2.1.9. Nəticələr…………………………………………. 97 2.2. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın 4 leksik ifadə vasi- tələri………………………………………….. 100 2.2.1. Nəticələr…………………………………………. 133 2.3. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın morfoloci ifadə vasitələri……………………………………… 135 2.3.1. İndikativ modallıq………………………………. 135 2.3.2. İmperativ modallıq……………………………… 156 2.3.3. Modal məsdər…………………………………… 162 2.3.4. İngilis dilində modal fellər və Azərbaycan dilində felin modallıq bildirən şəkilləri…………………….. 167 2.4. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın sintaktik ifadə vasitələri……………………………………… 193 2.4.1. Azərbaycan dilində modallığın sintaktik ifadə vasitələri……………………………………………….. . 193 2.4.2. İngilis dilində modallığın sintaktik ifadə vasitələri……………………………………………….. . 229 2.5. Modallığın struktur modelləri……………………. 235 FƏSİL 3. İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏ- RİNDƏ MODALLIĞIN SEMANTİK TƏHLİLİ….. 238 3.1. Təsdiq modallığı…………………………………... 242 3.1.1. Feli xəbərlə ifadə olunan təsdiq modallığı……… 242 3.1.2. Predikativ adlarla ifadə edilən təsdiq modallığı.. 245 3.2. İnkar modallığı……………………………………. 249 3.2.1. Nəqli cümlələrdə inkar modallığı………………. 249 5 3.2.2. Təsdiq və inkar modallıqlarının paralel olaraq işlənməsi……………………………………………….. 252 3.2.3. Əmr cümlələrində inkar modallığı…………… 253 3.2.4. Şərt bildirən cümlələrdə inkar modallığı……….. 253 3.2.5. İnkar modallığının fellərlə ifadəsi………………. 253 3.3. Sual modallığı……………………………………... 254 3.3.1. Təsdiq və inkar bildirən sual cümlələri…………. 257 3.3.2. Sualların formal tipləri…………………………. 258 3.3.3. Sual mənasının başqa modal mənalarda birgə işlənməsi……………………………………………….. . 260 3.4. Əmr (təhriketmə) modallığı……………………… 260 3.5. Şərt modallığı……………………………………… 265 3.6. “Gələcək zaman” modallığı………………………. 267 3.7. Dialoci nitqdə modallıq……………………………. 269 NƏTİCƏ………………………………………………. 276 İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT……………….. 281 6 G İ R İ Ş Mövzunun aktuallığı. İngilis və Azərbaycan dillərində modallıq kateqoriyasının müqayisəli tədqiqi bir çox cəhətdən aktualdır. Bunlardan birincisi ingilis dilinin tətbiqi sahələrinin Azərbaycanda yayılmasının genişlənməsi amilidir. İngilis dili özünün çoxmillətli auditoriyası ilə Azərbaycan gerçəkliyi ilə üzbəüz dayanmış və qarşılıqlı anlaşma situasiyası yaratmışdır. İkinci mühüm amil Azərbaycan xalqının və dövlətinin dünya iqtisadi, siyasi və mədəni sisteminə getdikcə daha artıq inteqrasiya olunması ilə əlaqədardır. Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqillik əldə etmiş bir çox ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanın da bu sahədəki axtarışları bir neçə istiqamətdə gedir. Bu prosesin uğurlu alınması Azərbaycan ilə xarici dünyanın qarşılıqlı anlaşılmasının, qavranılmasının ilkin şərtlərini tələb edir. Qarşılıqlı anlaşma isə müəyyən dərəcədə müvafiq dil şüurları arasında təmas nöqtələrinin, təmas sahələrinin olması ilə bağlıdır. Belə təmas nöqtələri əhəmiyyətli dərəcədə modallıq kateqoriyasının dərindən tədqiqi, hər iki dildə modal mənaların və onların təzahür formalarının aşkar olunmasını vacib edir. Məsələ burasındadır ki, modallıq kateqoriyası müxtəlifsistemli dillərdə ünsiyyəti təmin edən ən mühüm dil hadisələrindəndir. Bu kateqoriya dilin ifadə planından tutmuş onun məzmun planınadək, dilin adlandırma (işaretmə) funksiyasından tutmuş onun ifadəetmə (kommunikativ) funksiyasına qədər bir çox məsələləri əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dilində modallıq kateqoriyası elmi-nəzəri cəhətdən kifayət qədər öyrənilmişdir. Bu mövzuda həm fəlsəfi-məntiqi, həm də linqvistik mövqedən yazılmış əsərlər xeyli çoxdur. Belə bir vəziyyət ingilis dilinin beynəlxalq ünsiyyət rolu ilə bilavasitə bağlıdır. Təəssüflə demək lazımdır ki, Azərbaycan dili bu barədə diqqət mərkəzində olmamışdır. Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri məsələsi istisna olmaq şərtilə, sırf Azərbaycan dili materialları əsasında yazılmış tədqiqat işlərində modallıq məsələsinə sadəcə olaraq rast gəlmirik. 7 İngilis və Azərbaycan dillərinin müvafiq ikidilli auditoriyalarda tədris edilməsi, gündəlik ünsiyyət isə bu kateqoriyanın qarşılıqlı-müqayisəli şəkildə öyrənilmədən qənaətbəxş hesab edilə bilməz. Bu baxımdan yanaşdıqda Azərbaycan dilində modallığın öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu sahədə tədqiqat aparmaq üçün ingilis dilində modal mənaların ifadə üsulları bir növ çıxış nöqtəsi rolunu oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis və Azərbaycan dillərinin müxtəlifsistemli dillər olmalarına baxmayaraq bu dillər arasında modal mənalar sahəsində ümumiliklər müşahidə olunur. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın əsas məqsədi modallıq kateqoriyasının strateci və məhəlli ifadə üsullarını ayırd etmək, bu sahədə Azərbaycan və ingilis dillərinin müasir səviyyələrinə məxsus olan materiallardan çıxış etməklə həmin dillərin malik olduğu prosodik, leksik, morfoloci və sintaktik üsulları müəyyənləşdirmək və onları qarşılıqlı-müqayisəli surətdə öyrənməkdir. Bu məqsədə çatmaq üçün tədqiqatda aşağıdakı məsələlərin həllinə diqqət yetirilmişdir: - germanşünaslıqda, Azərbaycan dilçiliyində və ümumtürkoloci dilçilikdə modallıq kateqoriyasının tədqiq edilməsi vəziyyətini və səviyyəsini müəyyənləşdirmək; - modallıq kateqoriyasının fəlsəfi-məntiqi və linqvistik- qrammatik mahiyyəti ilə bağlı elmi nəzəri mənbələri nəzərdən keçirməklə ümumiləşdirmələr aparmaq; - fəlsəfi və linqvistik modallıq bölgüsündən çıxış edərək obyektiv reallıq, təfəkkür və dilin qarşılıqlı əlaqələri baxımından ingilis, Azərbaycan, türkoloci və ümumi dilçilikdə irəli sürülən elmi-nəzəri müddəaları ümumiləşdirmək; - müxtəlifsistemli german və türk dillərində modallıq kateqoriyasının tədqiq edilmə metodikasındakı istiqamətləri üzə çıxarmaq; - müxtəlifsistemli ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında modallığı funksional-semantik kateqoriya kimi tədqiqata cəlb etmək; - modallıq kateqoriyasının fəlsəfi-məntiqi, linqvistik cəhətdən kifayət qədər öyrənildiyi german dilləri üçün əldə 8 olunmuş elmi-nəzəri müddəalara isnad etməklə Azərbaycan dilində modallığı tədqiq etmək; - Azərbaycan dilində modallıq kateqoriyasını məzmun və ifadə vasitələri baxımından öyrənmək; - ingilis və Azərbaycan dillərinin müasir səviyyələrinə məxsus olan materiallardan çıxış etməklə həmin dillərdə modallıq kateqoriyasının ifadəsində prosodik, leksik, morfoloci və sintaktik üsulları müəyyənləşdirmək; - ingilis və Azərbaycan dillərində modallıq kateqoriyasının prosodik, leksik, morfoloci və sintaktik ifadə üsullarını qarşılıqlı-müqayisəli surətdə öyrənmək, həmin dillərdə modallığın ifadəsində fərqli və oxşar cəhətləri üzə çıxarmaq; - ingilis və Azərbaycan dillərində modallıq kateqoriyasının struktur modellərini üzə çıxarmaq; - ingilis və Azərbaycan dillərində modallıq kateqoriyasının semantik təhlilini vermək. Tədqiqatın elmi yeniliyi. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq flektiv analitik və aqqlütinativ quruluşlu ingilis və Azərbaycan dillərində modallıq kateqoriyasının təzahür formaları sistemli şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. Bundan əlavə ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində modallıq kateqoriyası həm məzmun, həm də ifadə vasitələri baxımından öyrənilmişdir. Bütün bunlar tədqiqatın elmi yeniliyini təşkil edir. Tədqiqatın metod və mənbələri. Modalıq kateqoriyasına struktur-semantik və sistemli yanaşma işi çoxşaxəli olduğundan tədqiqat prosesində istifadə edilən metod və üsullar da müxtəlifdir. Tədqiqat prosesində əsasən təsviri və qarşılaşdırma-müqayisə metodlarından, modallığın təhlilində sistem-struktur yanaşma və struktur-semantik təhlil üsullarından istifadə olunmuşdur. Tədqiqat sinxron planda aparılmışdır. Əsərdə faktik dil materialı olaraq müasir ingilis, Amerika və Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindən seçilmiş və canlı danışıq nitqi nümunələrindən istifadə edilmişdir. Tədqiqatın nəzəri və praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti ondadır ki, burada iki müxtəlifsistemli dilin materialları əsasında modallıq kateqoiyası ümumlinqvistik baxımdan nəzərdən keçirilir. Modallıq kateqoriyası dilin iki 9 mühüm cəhəti ilə – işarəvilik (adlandırma) və kommunikativlik (ünsiyyət) funksiyaları ilə sıx bağlıdır. Modallıq eləcə də dilin nisbətən yaxın vaxtlardan bəri tədqiq edilən praqmatik xüsusiyyətinə ən çox yaxın olan kateqoriyalardan biridir. Modallıq kateqoriyası son vaxtlar vüsət almış mətn dilçiliyi ilə bilavasitə olaraq təmasdadır. Aparılan tədqiqatlar sayəsində məlum olur ki, dilə praqmatik aspektdən yanaşma bu kateqoriyanın təzahür formalarının asanlıqla aşkar olunmasını təmin edir. Tədqiqatın nəticələri ingilis və Azərbaycan dillərinin müqayisəli öyrənilməsi, tədrisi, bir dildən başqa dilə tərcümə və bir sıra ümumdilçilik məsələlərinin dəqiqləşdirilməsinə kömək edə bilər. Tədqiqatın bir məziyyəti də ondadır ki, burada monoloci və dialoci nitq materialları da bərabər hüquqda tədqiqata cəlb edilmişdir. Müvafiq materialların qarşılaşdırılması göstərir ki, nitq aktının bu iki səviyyəsində ümumi cəhətlərlə yanaşı, bir çox özünəməxsus, təkrarolunmaz xüsusiyyətlər də vardır. Tədqiqatın aprobasiyası. Dissertasiya işi Azərbaycan MEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Nəzəri və tətbiqi dilçilik şöbəsində yerinə yetirilmişdir. Tədqiqatın əsas müddəa və nəticələri müəllifin _____ monoqrafiyasında öz əksini tapmışdır. Mövzu ilə bağlı dilçiliyin aktual problemlərinə həsr olunmuş elmi konfranslarda məruzələr edilmiş və müxtəlif məcmuələrdə məqalə və tezislər dərc edilmişdir.Bu əsərlər dissertasiyanın məzmununu tam əhatə edir. Tədqiqatın strukturu. Dissertasiya “İşin ümumi səciyyəsi” adlı hissədən, giriş, üç fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. 10 FƏSİL 1. GERMANŞÜNASLIQDA VƏ TÜRKOLOCİ ƏDƏBİY- YATDA MODALLIĞIN TƏDQİQİNƏ DAİR 1.1. Modallıq haqqında ümumi qeydlər. Modallıq danışanın ifadə olunan fikrə münasibətini, ifadə olunan fikrin obyektiv varlığa münasibətini əks etdirən qrammatik-semantik kateqoriyadır. “İzahlı dilçilik terminləri” sorğu lüğətində göstərildiyi kimi “ifadə olunan fikir məzmunca ya real, ya da qeyri-real şəkildə, ya mümkün, ya da qeyri-mümkün şəkildə, ya arzu olunan, ya da arzu olunmayan şəkildə, ya zəruri, ya da ehtimali şəkildə və s. anlaşıla, işlədilə bilər. Zaman və şəxs mənaları ilə modal məna birləşib predikativlik kateqoriyası əmələ gətirir. Modallıq anlayışı qrammatik və leksik vasitələrin (fel formaları, modal sözlər, intonasiya, ədatlar) köməyi ilə ifadə olunur” [7, s.164]. Danışanın bütövlükdə ifadə olunan fikrə və ya bu fikrin ayrı-ayrı hissələrinə münasibətini bildirən sözlər isə modal sözlər kimi səciyyələndirilir [7, s.164]. Prof. M.Hüseynzadə isə belə hesab edir ki, modal sözlər nə əsas nitq hissəsinə, nə də köməkçi nitq hissəsinə aid edilə bilməz. Müəllifə görə, onlar əsas nitq hissələrindən əmələ gəlsələr də, artıq lüğəti mənaları olmur, bütün cümləyə, ya da cümlənin bir hissəsinə modallıq verən söz vəzifəsini daşıyırlar. Lakin, M.Hüseynzadə modallığı müəyyən bir iş, hadisə, əşya, əlamət və keyfiyyət haqqında verilən hökmün gerçəkliyini, həqiqiliyini ya təsdiq, ya da inkar edən bir məntiqi-qrammatik kateqoriya hesab edir [28, s.352]. Qrammatik kateqoriya kimi modallıq danışanın nitq prosesində ifadə olunmuş fikrə münasibətini bildirən nitq hissəsidir. Münasibət bütöv fikrin hamısına və ya onun ayrı- ayrı hissələrinə aid ola bilər. Qrammmatik baxımdan bu fikir müxtəlif səciyyəli və istiqamətli ola bilər. Ayrı-ayrı dil ailələrinə aid materialların araşdırılması nəticəsində deyilən fikrə münasibəti aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: - təsdiqedici və ya inkaredici modallıq; 11 - obyektiv və ya subyektiv modallıq; - həqiqi və ya qeyri-həqiqi (yalan) modallıq; - real və ya qeyri-real modallıq; - arzuolunan və ya arzuolunmaz modallıq; - ehtimal olunan və ehtimal olunmaz modallıq; - zəruri və ya qeyri-zəruri modallıq; - vacib və ya qeyri-vacib modallıq; - zaman modallığı. Göstərilənlərdən əlavə, subyektiv modallığın daha bir neçə məna qrupunu göstərmək olar: - əminlik və ya inamsızlıq bildirənlər; - müəyyənlik və ya qeyri-müəyyənlik bildirənlər; - ekspressivlik, gücləndirmə və ya zəiflətmə mənası bildirənlər. Subyektiv modallığın müxtəlifsistemli dillərdə ifadə vasitələri də zəngindir. Belə ki, subyektiv modallıq intonasiya ilə, söz sırası ilə, sintaktik təkrarlarla, intensivlik və sürəklilik bildirən xüsusi konstruksiyalarla, ədat, modal sözlər, ara sözlər və ara cümlələrlə ifadə oluna bilər. Lakin, subyektiv modallıq münasibətlərini doğuran əsas vasitə modal sözlər hesab olunur. Modal sözlər deyilən fikrə münasibət bildirən leksik qrammatik söz qruplarıdır. Onları konkret bir nitq hissəsinə aid etmək mümkün deyil. İsim, sifət, fel və başqa nitq hissələri ilə ifadə olunan nitq hissələri deyilən fikrə müxtəlif aspektlərdən münasibət bildirirlər. Araşdırmalar göstərir ki, əslində ifadə hansı nitq hissəsindən törəmişsə, onu ifadə edir. Deməli, modallaşma burada sonrakı prosesdir. Modallaşmış söz qrupları vaxtilə mənsub olduqları nitq hissələri ilə bütün “qrammatik” münasibətlərini itirir, cümlədə başqa sintaktik ampulada çıxış edirlər. Modal sözlərdə vaxtilə mənsub olduqları nitq hissələrinin qrammatik əla- mətləri daşlaşmış şəkildə qalır. Nitq hissələrinin qrammatik- valentlik xüsusiyyətləri də modallaşma prosesində itirilmiş olur. Dəyişməzlik, qrammatik əlaqə və münasibətlərin formal göstəricilərinə “passiv” münasibət modal sözlərin aparıcı cəhəti hesab olunur. Bunun məntiqi davamı olaraq modal sözlər ayrılıqda cümlə üzvü olmur, bütövlükdə cümləyə və ya onun bir üzvünə aid münasibət bildirir. 12 Cümlədə modal sözlər daha çox intonasiya ilə nəzərə çarpdırılır. Onlar ifadə olunarkən səsin yüksəkliyi, tembri, tonu, ritmi, fasilələrlə dəyişir və bu yolla danışanın deyilən fikrə münasibəti öz əksini tapır. Modal sözlər cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalar yerinə yetirə bilir. - cümlədə ara söz funksiyasında çıxış edir; - söz-cümlə kimi dialoq nitqində işlənir; - mətndə sintaktik bütövlərin sərhədində müstəqil cümlələrin müəyyən tematik mövzu ilə bağlanmasına xidmət edir. Bağlayıcı funksiyasında çıxış edən bu sözlərdə nitqin subyektiv-modal istiqaməti dəyişmiş olur. Beləliklə, modal sözlərin leksik-qrammatik kateqoriya kimi əsas xüsusiyyətləri onların semantikası və subyektiv modal cəhətləri, morfoloci dəyişməzliyi və müəyyən sintaktik funksiyaları ilə müəyyənləşir. Modal sözlər üslubi baxımdan da zəngin xüsusiyyətlərə malikdir. Danışıq dilində, dialoqlarda, şifahi ünsiyyətin başqa növlərində modal sözlər bir çox üslubi funksiyaların yerinə yetirilməsinə xidmət göstərir. Nəzəri dilçilikdə ən çox mübahisə doğuran məsələlərdən biri də modallığın dil səviyyələrində qatlararası sərhədlərini müəyyənləşdirməkdir. Bu məsələyə münasibətdə dilçilər arasında mübahisə doğuran cəhətlər çoxdur. Bəzən modallıq çoxmənalılıqla eyniləşdirilir və ya onun bir növü kimi səciyyələndirilir, bəzən isə məntiqi kateqoriyanın dilçiliyə süni surətdə köçürülməsi kimi başa düşülür. Məlum olduğu kimi məntiqdə modallığı şərtləndirən əsas əlamətlər mühakimənin reallıqla nisbətdə və müqayisədə həqiqiliyi, zəruriliyi və mümkünlüyü kriteriyalarıdır. Lakin, bu sadalanan əlamətlər təbii dillərdə bu və ya digər fikrin təsdiqini sübut edən semantik çalarlar sahəsini tam əhatə etmir. Başqa sözlə sözlərin, hökm və mühakimələrin, cümlə konstruksiyalarının ifadəsi prosesində semantik diapazon daha əhatəli olur. Məntiqi modallıqla linqvistik modallıq arasında prinsipial fərqlər dəqiq müəyyənləşdirilmədiyi üçün çox vaxt bu məsələ də mübahisə və müzakirə mövzusu olur. Məntiq elminin özündə belə modallığın tam məntiqi səciyyəsi verilməmiş, necə deyərlər, məntiq elmi çərçivəsində statusu 13 müəyyənləşdirilməmişdir. Fikrimizcə, modallığın formal- linqvistik sərhədləri məsələsi sırf dilçilik elminin problemidir və dilçilik elmi çərçivəsində təhlil olunmalıdır. Modallığın məntiqi nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması problemləri ilə əlaqədar yaranmış modal məntiq sahəsində də onun dilçilik aspektləri nəzərə alınmır. Müasir məntiq elmində modallıq nəzəriyyəsinin araşdırıcılarından biri Y.A.Slininin əsərlərində bu problemlərin tədqiqi ilə bağlı maraqlı fikirlərə rast gəlmək mümkündür [145, s.119-147]. Müşahidələr göstərir ki, mətndə birinci cümlə neytral mövqedə və məzmunda olur. Sonrakı mərhələlərdə birdirilən fikrə obyektiv və subyektiv münasibət, fərdin (“Mən”-in) ziddiyyətli fikirləri “qeyri-Mən”lə qarşılaşdırılır. Modallıq kateqoriyası ilkin olaraq ən ümumi şəkildə bu zəmində yaranır və formalaşır. Dərin strukturda təşəkkül tapan modallıqda milli və tipoloci xüsusiyyətlər əks olunmur, daha çox insan dilinin ümumbəşəri, bütün dillər üçün ümumi olan cəhətləri bu kateqoriyada cəmləşir. Sonrakı mərhələdə modallıq qrammatik norma və qanunauyğunluqlardan uzaqlaşır, subyektiv münasibət çalarlarını özündə ehtiva edən xüsusi sintaktik vasitəyə çevrilir. Modallığın formalaşmasında qiymətləndirmə kateqoriyasının da rolu böyükdür. Linqvistik modallıq nəzəriyyəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biri qiymətləndirmə subyektidir. Qiymətləndirmə subyekti obyektin müxtəlif kombinasiyalarında öz nisbi sabitliyini saxlayır. Müxtəlif situasiyaları əks etdirən mətnlərdə qiymətləndirmə subyektinin, danışan şəxsin sintaktik konstruksiyalar şəklində formalaşan subyektiv mülahizələri modallıq kateqoriyasının əsasını təşkil edir. Praktik müşahidələr göstərir ki, danışanın müəyyən obyektə və ya deyilmiş fikrə münasibəti dəyişməz deyildir. Tarixi inkişaf prosesində, cəmiyyətin, iqtisadi münasibətlərin strukturunda və məzmununda baş verən köklü dəyişikliklərlə əlaqədar danışanın deyilən fikrə münasibəti dəyişə bilər. Yəni, subyektiv qiymətləndirmə və münasibət donuq və əbədi deyil, dialektik inkişafın təsiri ilə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalan bir prosesdir. 14 Beləliklə, dillə ifadə olunmuş hər hansı bir fikrin həqiqətə müvafiqliyini təsdiqləyən modallığın məna spektri dəyişərək real situasiyasını düzgün əks etdirə bilir. Bu, hər şeydən əvvəl ondan irəli gəlir ki, hətta eyni hadisəyə də eyni subyektin münasibəti dəyişə bilər. Situasiyanı qiymətləndirən başqa vasitələrdən modallıq bu baxımdan heç nə ilə fərqlənmir. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, modallığın özünü statik formada götürmək düzgün deyil. Şəxsiyyətin dünyagörüşünün inkişafı və formalaşması ilə əlaqədar olaraq modallığın məzmununda da dəyişiklik ola bilər. Əgər bu müddəanı qəbul ediriksə, onda “obyektiv modallıq” anlayışı sərbəst dəyişən modallıqla eyni çərçivəyə sığmır. Modallığın linqvistik sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi onun tam linqvistik səciyyəsini verməklə və formal meyarlara əsaslanmaqla dil sistemi daxilində formal sərhədlərini müəyyənləşdirməkdir. Məsələn, danışanın deyilən fikrə münasibəti müxtəlif vasitələrlə ifadə oluna bilər: cest, emosional vasitələr, məntiqi nəticəyə əsaslanan münasibət, modal sözlər və ifadələr və s. Bütün bu sadalananlar modallığın linqvistik sərhədlərini müəyyənləşdirməyə mane olan amillərdir. Müşahidələr belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, sərbəst subyektiv qiymətləndirmə modal hissəcikləri və sözləri funksiyasını bağlayıcılar da yerinə yetirə bilərlər. Sözönlərindən fərqli olaraq onlar müxtəlif cümlə üzvləri ilə sərbəst əlaqəyə girir və modallığa xas xüsusiyyətləri ifadə edirlər. Bağlayıcılar danışanın deyilən fikrə münasibətini qiymətləndirmə vasitəsi rolunu uğurla yerinə yetirirlər. Onlar mətndə sintaktik vahidlərin koordinasiyasına və müxtəlif forma strukturlarına təsir göstərmir, onların idarə edilməsi və əlaqələndirilməsi funksiyalarından kənardır. Bu da onların bir çoxunun semantik məna daşımaları ilə səciyyələnir. Danışan rasional qiymətləndirmə və ya tənqidi təhlil nəticəsində gəldiyi qənaətə uyğun olaraq müəyyən bağlayıcını seçir. Hətta intellektual səciyyələndirmə də subyektivliyi azaltmır. Bağlayıcının semantikasında danışanın deyilən fikrə qəti, tərəddüdlü, ehtimalı münasibəti öz əksini tapır. Çox vaxt bağlayıcıların modal 15 qiymətləndirmə cəhətləri nəzərə çarpmır. Əslində isə cümlə üzvlərinin müxtəlif tiplərinin diferensiasiyası və ya birləşmələri, onların növ rəngarəngliyi bağlayıcıların modal mənalarının fərqləndirilməsi yolu ilə əldə edilir. Modallıq dil sistemində yeni yaranmış hadisə deyildir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, nağıl və dastanlarda, klassik ədəbiyyatda modallığı səciyyələndirən əlamətlərə rast gəlmək mümkündür. Eləcə də, tarixi mənbələrdə, hətta elmi üslubda yazılmış səlnamələrdə və xronikalarda bu və ya digər hadisəyə müəllifin münasibəti açıq-aydın hiss olunur. Məna növlərinə və funksiyalarına görə modal sözlər məntiqi emosionallıq və müxtəlif leksik-qrammatik semantik vəzifələri icra edən vahidlərdən ibarətdirlər. Azərbaycan dilində aşağıdakıları misal göstərmək olar: ehtimal ki, şübhəsiz, çox güman ki, aydındır ki, görünür, məlumdur ki, ola bilsin ki, yəqin, bəlkə, deyəsən, nəhayət, doğrudan və s. Bu modal sözlər cümlədə müxtəlif cümlə üzvlərinə və bütöv cümləyə aid münasibəti formalaşdırmaqla zəngin üslubi çalarlar yaradır. Modallıq daim dəyişmədə və inkişafda olan canlı bir prosesdir. Nitq prosesində yeni-yeni leksik vahidlərin modal sözlərə çevrilməsi, modallıq ifadə etməsi müşahidə olunur. Bu dialektik inkişaf prosesində modal sözlərin dilin lüğət fondunda xüsusi çəkisi artan xətlə yüksəlir. Azərbaycan dilində modal sözlər məna növlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif edilir: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|