Firmanin (MÜƏSSİSƏNİN) İQTİsadiyyati fənni üzrə MÜhaziRƏLƏr müəllim: Rəhimova Gülsabah Vahid qızı

Şaquli kombinələşmə xammalın ardıcıl olaraq emal edilərək yarımfabrikat 
və hazır məhsula çevrilməsini nəzərdə tutur.
Üfüqi kombinələşmə xammalın kompleks emalı ilə əlaqədardır. Bu 
kombinələşmə növü ilkin xammalın emalının bie neçə axınının mövcudluğunu 
nəzərdə tutur ki, nəticədə bir neçə sahənin məhsulu alınır. Üfüqi kombinələşməyə 
misal neft-kimya kombinatlarını göstərmək olar. 
Qarışıq kombinələşmə o halda olur ki, xammalın bir növünün ardıcıl 
emalından əsas yarımfabrikat və ya hazır məhsul, tullantılardan isə əlavə 
yarımfabrikat və ya əlavə hazır məhsullar alınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, kombinələşmə istehsalın ictimai təşkilinin forması 
kimi müxtəlif istesal müəssisələri arasında daha sıx təsərrüfat əlaqələri arasında 
fəaliyyət göstərir. Bu onunla izah olunur ki, əgər təsərrüfat əlaqələri forması kimi 
maddi-texniki təminat və kooperativləşmə məkanca müxtəlif ərazilərdə 
yerləşdirilmiş müəssisələr arasında baş verirsə, kombinələşmədəki təsərrüfat 
əlaqələri eyni məkan daxilində olur.
Kombinələşmiş müəssisələrdə texnoloji prosesin bir mərhələsindən digərinə 
keçid fasiləsiz və ən qısa yolla, az vaxt intervalında baş verir; istehsallardan birinin 
nəticəsi digəri üçün başlanğıc olur-birinin məhsulu digəri üçün xammal, material 
və ya yarımfabrikat rolunda çıxış edir. 
Bütövlükdə isə, kombinatlara 3 əsas cəhət səciyyəvidir: 
a) müxtəlif istehsalların birliyi; 
b) kombinata daxil olan istehsalların texniki-iqtisadi vəhdəti; 
c) vahid enerji sistemi və nəqliyyat bazası.
Kombinələşmənin özünəməxsus xarakterik cəhətlərindən biri də ona daxil 
olan müəssisələrin texniki-iqtisadi vəhdətidir. Bu o deməkdir ki, kombinata daxil 

---

olan müəssisələrin istehsal gücləri öz ölçülərinə görə uzlaşdırılmış olur, məhsulun 
nomenklaturası və keyfiyyətinə görə isə bir-birilə analoq təşkil edirlər; buraxılan 
məhsullar eyni mənşəli xammaldan istehsal olunduqlarından onların fiziki-kimyəvi 
xassələri də bir-birindən cidd surətdə fərqlənmir.
Kombinələşmənin əsas şərti, artıq qeyd edildiyi kimi, müxtəlif profilli 
istehsalların eyni bir məkanda təmərküzləşdirilməsi olsa da, həmin “müxtəlif 
istehsalların” 
özlərinin 
ixtisaslaşmış 
istehsallar 
olmaları 
şəraitində 
kombinələşmənin səmərəli təşkilinə və yüksək təsərrüfat nəticələrinə daha çox 
təminat verə bilərlər.
Elmi-texniki tərəqqinin kimyalaşdırma istiqaməti texnologiyasında kimyəvi 
və fiziki-kimyəvi emal əməliyyatlarının üstünlük təşkil etdiyi sənaye sahələrində, 
kombinələşmə üçün daha əlverişli imkanlar yaradır. Belə sahələrdən kimya, 
metallurgiya, neft emalı, neft-kimya, qaz, meşə, yüngül və yeyinti sənaye 
sahələrini göstərmək olar.
Xammalın kompleks emalına əsaslanan kombinələşdirilmiş istehsallar yalnız 
o vaxt mümkündür ki, texnoloji mərhələnin hər biri üçün mükəmməl texniki 
işləmələr mövcud olsun və onların tətbiqi texniki cəhətdən heç bir çətinlik 
törətməsin. İstehsala daxil olan xammal öz çəkisinə görə istehsaldan çıxan hazır 
məhsulun çəkisinə bərabər ola bilər.
Kombinələşmə və bunun əsasında kombinatların yaradılması sənayenin bir 
sıra səhələrində geniş vüsət almışdır. Belə sənaye sahələrindən, artıq qeyd 
olunduğu kimi, metallurgiya, kimya, yeyinti və ağac emalı sənaye sahələrini 
göstərmək olar.
Kombinələşdirmə sənayenin ən böyük sahələrindən olan hasiledici sənayedə, 
daha dəqiq desək, hasiledici sənayeyə daxil olan sahələr arasında mümkün 
deyildir. Çünki kombinələşmənin həlledici şərti olan müxtəlif sənaye sahələrinin 
birgə səyi ilə “xammalın ardıcıl emalı” şərti pozulur-“hasiledici” anlayışı ilə 
“xammalın ardıcıl emalı” anlayışları bir-birini inkar edir, “emaledici” və 
“hasiledici” sənayelər arasındakı prinsipial texniki-texnoloji fərqlər silinir; 
hasiledici sənaye firması eyni zamanda emaledici firma ola bilməz.
Hasiledici sənaye sahələri ilə emaledici sənaye sahələri arasındakı istehsal 
əlaqələrinin qurulması əmək predmetlərinin ardıcıl və kompleks emalına əsaslanan 
kombinatların yaradılması və fəaliyyəti üçün həlledici şərt olur.
Emaledici 
sənaye 
müəssisəsinin 
hasiledici 
sənaye 
müəssisəsinə 
yaxınlaşdırılmasına-kombinasiya olunmasına əsaslanan kombinatlar əmək 
predmetinin alınması xərclərini ciddi surətdə azaldır, başqa sözlə, ixtisara salır, 
daşınan əmək predmeti deyil, artıq bir dəfə emala məruz qalan əmək “predmeti”-
məhsul olur.

---

Nəzəri və həm də praktiki baxımdan metallurgiya və maşınqayırma 
müəssisələrini xammalın ardıcıl emalına əsaslanan kombinatda birləşdirmək olar. 
Vaxtı ilə belə kombinatlar yaradılmış və indi də mövcuddur.
Kimyəvi üsulla emala əsaslanan istehsallarda kombinələşmənin hər üç şərti-
xammalın ardıcıl və kompleks emalı, tullantılardan istifadə üçün obyektiv texniki-
texnoloji və digər şərait yaranır.
Azərbaycan Respublikasının təbii sərvətlərindən neft və təbii qazın emalına 
əsaslanan kombinələşdirmə perspektiv inkişaf imkanları baxımından ən 
əhəmiyyətlisidir. Belə ki, neftayırma və neft-kimya sənayesində neftdən alınan 
məhsulların və təbii qazın emalı kombinələşmənin formalarından olan xammalın 
kompleks işlənməsi üsulu üçün gələcəkdə-neft kontraktları reallaşdıqca, neft 
hasilatı artdıqca-güclü amilə çevriləcəkdir.
Azərbaycan Respublikasında bir sıra başqa sənaye sahələrinə məxsus 
kombinatların (yüngül, yeyinti və s.) yaradılması və inkişaf etdirilməsi üçün 
perspektivdə daha böyük imkanlar yaranacaqdır. Təbii və texniki amillərdən əlavə 
həmin imkanlar bazar münasibətləri və xüsusilə, onun aparıcı qanunları olan tələb 
və təklif qanunlarının tələblərindən irəli gələcəkdir.
Kombinələşmə, istehsalın ictimai təşkilinin digər formaları kimi, sənaye 
istehsalının iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində müstəsna rola malikdir. 
Kombinələşdirilmiş istehsallarda, xüsusilə kimya, neftayırma, metallurgiya və 
yeyinti sənaye sahələrində prosesin fasiləsizliyi texnoloji əməliyyatları icra edən 
maşın, avadanlıq, aparat və s.-nin aramsız işləmələri ilə şərtləndiyindən istismarda 
olan əmək vasitələrindən səmərəli istifadəni təmin edir.
Kombinatın sahə məxsusluğundan asılı olaraq onların bir qismində istehsalın 
avtomatlaşdırılması və kompleks mexanikləşdirilməsi, fərdi texniki gücü böyük 
olan avadanlıqların tətbiqi yüksək əmək məhsuldarlığına da təminat verir. 
Kombinələşdirmənin hər üç formasında eyni məkanda müxtəlif sənaye sahələrinə 
məxsus bir neçə məhsulun istehsalının təmərküzləşdirilməsi onların ayrı-ayrı 
müəssisələrdə istehsalının təşkilinə nisbətən köməkçi və xidmətedici sahələr, 
xüsusilə istehsal infrastrukturuna əsaslı vəsait qoyuluşunun xüsusi çəkisini azaldır. 
İstehsalın ictimai təşkilinin digər formalarında olduğu kimi, kombinələşmənin 
də iqtisadi səmərəlilik, səviyyə və inkişafı dinamikasını öyrənmək, təhlil etmək və 
prosesə nəzarət etmək üçün göstəricilər sistemindən istifadə olunur və onlar 
aşağıdakılardır: 
- kombinatlarda birləşdirilən texnoloji mərhələ və sahələrin sayı-müxtəlifliyin 
mürəkkəblik dərəcəsi; 
- kombinatlarda istehsal olunan məhsulun, ümumiyyətlə, həmin təyinatdan 
olan məhsul istehsalında payı (natural və dəyər ölçüsündə); 

---

- kombinələşmiş istehsallarda işləyən fəhlələrin sayı və bunların həmin 
təyinatdan məhsul istehsal edən fəhlələrin ümumi sayında xüsusi çəkisi; 
- kombinələşmiş istehsalların əsas fondlarının dəyəri və bunun eyni məhsul 
istehsalında istismar olunan əsas fondların ümumi dəyərində xüsusi çəkisi; 
-kombinələşmiş müəssisələrin istehsal həcmi; 
- kombinələşmiş müəssisələrdə emal olunan xammalın növə görə sayı və s. 
Kombinələşmənin bir proses kimi mürəkkəbliyi və bununla əlaqədar 
kombinatların fəaliyyətinin kəmiyyət və keyfiyyət tərəfini xarakterizə edən vahid 
bir göstəricinin tətbiqi mümükün deyildir. Elə buna görədir ki, kompleks 
göstəricilərdən istifadə etməklə kombinatların fəaliyyətlərinin texniki, texniki-
iqtisadi, iqtisadi və sosial cəhətlərini öyrənmək və müəyyən nəticələr əldə etmək 
və habelə, onları ümumiləşdirmək mümkündür. 
Sənayedə kombinələşmənin iqtisadi səmərəliliyinin ən ümdə istiqamətli 
göstəricisi xammaldan istifadə səviyyəsini yüksəltməklə eyni həcmdə əmək 
cismindən daha çox məhsul istehsalını təmin etməsindədir. Konkret olaraq 
kombinələşmə aşağıda göstərilən istiqamətlər üzrə ictimai əməyə qənaətlə 
nəticələnir və istehsalın səmərəliliyini yüksəldir: 
a) kombinatın əsas istehsallarında əmək predmetləri və vasitələrinə, iş 
qüvvəsinə çəkilən xərclərə qənaət; 
b) istehsalın təşkili ilə əlaqədar olan vəsaitə qənaət; 
c) xammal bazasının genişləndirilməsi; 
d) müəssisələrin cöğrafi baxımdan əlverişli yerləşdirilməsi; 
e) xammal, hazır məhsul və yarımfabrikatların daşınma xərclərinə qənaət; 
f) istehsal ehtiyatları həcminin ciddi surətdə azalması və s.