Firuddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev

Qeyri-balıq  xammalı  toxumalarının  biokimyəvi  xüsusiy-
yətləri.  Qeyri-balıq  xammalının  örtücü  toxumaları  spesifikdir. 

---

236
 
Kitlərdə bədən epidermis, buynuz təbəqəsi və dərialtı yağlı sellü-
loza  ilə  örtülüdür.  Kürəkayaqlılarda  dalayıcı  örtüyü  kreatindən 
ibarətdir.  Başayaqlı  molyuskalarda  bədən  seliklə  örtülü  olub, 
qlükoproteid-musinlərdən, mineral duzlardan, aminturşularından, 
sudan (80-85%) ibarətdir. Başayaq molyuskalarda piqmentləşmiş 
hüceyrələr -xromatoforlar vardır. Buğumayaqlılarda xitindən iba-
rət zireh vardır onun, özəyində işıqsaçan mineral duzlar toplanır. 
İkiayaqlı və qarınayaqlı molyuskalardan balıqqulağılar əmələ gəlir 
ki,  bu  da  tərkibində  əhəngə  malik  olmaqla,  üzvi  maddələrlə  və 
sədəflə örtülmüş olur.  
Dayaq sisteminin toxumaları müxtəlifdir. Kitlərdə və kürək-
ayaqlılarda  skelet  sümükdən  təşkil  olunub  və  onun  tərkibində 
oseomukoid,  osealbumin  və  çoxlu  müxtəlif  mineral  maddələr 
vardır.  Qarınayaqlı  molyuskalarda  balıqqulağı  əsasən  əhəngdən 
əmələ gəlir. Başayaqlı molyuskalarda xitin elementləri (lövhələr) 
vardır.  Kürəkayaqlılarda  üzgəclər  olur.  O,  əsasən  kollagen  və 
buynuzlaşmış epiteldən ibarətdir. 
Əzələ  toxuması  və  ya  yeyilən  hissəsi  (ət)  tam  qiymətli 
zülaldan ibarət olur. Bu zülallar albuminlər, qlobulinlər, miostro-
minlərdən ibarət olub, əvəzolunmayan aminturşularının tam dəs-
tinə malikdir. Kaşalotun ətində ekstraktlı maddələr az, karnozin və 
anserin isə çoxlu miqdardadır. Kürəkayaqlıların əti kobud, spesifik 
iylidir. Tərkibində xeyli miqdarda uçucu əsaslı azot vardır.  
Qoloturiyanın  ətində  50%  kollagen  olur.  Lipidlər  yükəsk 
miqdarda polien yağ turşusuna malik olur, saxlanma zamanı ok-
sidləşir  və  acılıq  verir.  Molyuskanın  ətində  xeyli  kollagen, 
qoloturiyada  isə  triterpen  qlükozidləri  olur  ki,  bunlar  da  bir  çox 
jenşen vitaminləri ilə eynidir. Xərçəngəbənzər orqanizmlərdə mi-
neral maddələrin miqdarı çox olur.  
Kalmarın  və  osminoqun  kisəsində  tünd-şabalıdı  zülal  piq-
menti (sepiya) əmələ gəlir. Rəngləyici kimi istifadə olunur. 
Məməlilərin  qanı  hemoqlobinə  (kitlərdə  9-14%,  delfinlərdə 
16-23%)  malikdir.  Karbohidraza  yerüstü  heyvanlara  nisbətən  az 
aktivdir. Qan plazmaya (50-60%) ayrılır və ondan zərdab və fibrin, 
həmçinin çöküntü (leykositlər, trombositlər, eritrositlər) alınır.  

---

237
 
Buğumayaqlıların qanında hemosianin vardır. Onun tərkibin-
də  olan  260  mq%  mis,  oksidləşmə  nəticəsində  qanın  rəngini 
rəngsizlikdən yaşılımtıl-göy rəngə qədər dəyişir. Assidiyin qanın-
da  vanadositlər  tapılmışdır  ki,  oksidləşmə  nəticəsində  rəngi 
rəngsizdən qara rəngə çevrilir.  
Məməlilərin  qaraciyəri  yağ  və  vitaminlər  toplayır.  Balıq  və 
məməlilərin  baş  beyni  qiymətli  xammaldır.  Ondan  xolesterin  və 
hipofiz məhsulları, kitlərdə isə spermaset (kəl sümüyündən çıxarı-
lan, ətriyyatda və sənayedə işlədilən maddə) ayrılır.  
Balıqların keyfiyyətli olması su hövzələrinin ekoloji təhlükə-
siz vəziyyətindən çox asılıdır.  
Balıqların gigiyenik dəyəri tək qidalılıq xüsusiyyəti ilə deyil, 
həm də onun sanitar təhlükəsizliyi ilə müəyyən edilir. Ov, emal, 
saxlanma  və  realizə  prosesləri  zamanı  sanitariya  qaydalarının 
pozulması nəticəsində xəstəliklər yaranır. Buna əsas səbəb su höv-
zələrinin çirklənməsidir.  
Balıqların  sağlamlıq  vəziyyəti  baytar  həkim  –  ixtiopatoloq 
tərəfindən təyin edilir. Balıqların xəstəlik törədiciləri aşağıdakılar-
dır: 
-
 
toksinoinfeksiya (salmonellez, qarın yatalağı); 
-
 
intravial toksinoinfeksiya (vəba və s.); 
-
 
intoksikasiya (botulizm, stafilokok zəhərlənmə); 
-
 
virus  xəstəlikləri  (infeksion  hepatit,  məxmərək,  vibrioz, 
limfosistit, su çiçəyi, taun); 
-
 
göbələk xəstəlikləri (bronxiomikoz); 
-
 
şiş xəstəlikləri (fibrosarkoma); 
-
 
zəlilər vasitısilə xəstələnmə (pisçikolaz); 
-
 
digərləri (lerneoz, arqulez). 
Virus xəstəlikləri ilə xəstələnmiş balıqları qidalanmada istifa-
də  etmək  məsləhət  görülmür,  çünki  onlar  qida  zəhərlənmələri 
törədə bilər.  
Helmintlərlə sirayətlənmiş balıqların texnoloji emal edilməsi 
tələb olunur.  
Balıq həm insanın, həm də ev heyvanların helmintlərlə zəhər-

---

238
 
ləmə mənbəyi ola bilər. Parazitlərin süfrələri ilə sirayətlənmiş ba-
lıqlar yaxşı bişirilməli və qızardılmalıdır. Onlar duzlandıqdan və 
uzun müddətli dondurulduqdan sonra təhlükəsiz olurlar.