Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

9-§. ELEMENTAR ZARRALAR HAQIDA TUSHUNCHA. TABIATDA FIZIK TA’SIR 
TURLARI. KOSMIK NURLAR 
Hozirgi vaqtda elementar zarracha aniq ta’rif berish qiyin. CHunki bu 
termin hozir o’zining haqiqiy ma’nosida ishlatilmaydi. Sababi “elementar” 
degan so’z “bo’linmas” degan ma’noni anglatadi. SHu tufayli, elementar 
zarralar deb, inson tafakkurida bo’linmaydigan, atom yoki atom yadrosi 
bo’lmagan mayda zarralarning katta guruhiga aytiladi. 
Hozirgi vaqtda elementar zarralar jadvalida 400 tadan ortiq elementar 
zara mavjud bo’lib, ularning soni yil sayin ortib bormoqda. Elementar 
zarrachalarni xarakterlrovchi kattaliklarga geometrik kattaliklar va ichki 
kattaliklar kiradi. 
Fazo va vaqtning simmetriyaga ega ekanligidan kelib chiquvchi 
kattaliklarga geometrik kattaliklar deyiladi. 
Fundamental ta’sirlashuv siimmetriyasini aks ettiruvchi kattaliklarga 
ichki kattaliklar deyiladi. 
Hozirgi 
kunda 
tabiatda 
mavjud 
fundamental 
ta’sirlashuvlarr 
quyidagilardir: 
1. Gravitatsion ta’sirlashuv. Bu ta’sirlashuv istalgan jismlar o’rtasida mavjud. 
Gravitatsion ta’sirlashuv gravitonlar deb atalgan zarrachalar hisobiga 
amalga oshiriladi. 
2. Kuchsiz ta’sirlashuv. Bunda fotondan boshqa hamma zarralar ishtirok etadi. 
3. Elektromagnit ta’sirlashuv. Bunday ta’sirlashuv butun zaryadlangan 
zarralarga va fotonlarga xosdir bo’lib barcha ta’sirlashuvlar ichida ma’lum 
va ancha keng o’rganilgan bo’lib, uning tashuvchisi fotonlardir. 
4. Kuchli ( yadroviy ) ta’sirlashuv. Bunda faqat adronlar ishtirok etadi. Kuchli 
ta’sirlashuvga misol tariqasida yadrolarning mavjudligini ta’minlovchi 
yadro kuchlarini keltirish mumkin. 
Kosmik fazoni to’ldirruvchi yuqori energiyali zarralarga kosmik nurlar 
deyiladi. Kosmik nurlar yer sirtiga yetib kelishi uchun qalin qatlamli modda – 
atmosferani o’tishi zarurdir. U yerda esa murakkab aylanishlar zanjiri sodir 

---

bo’ladi. SHu tufayli yer sirtiga kosmik fazoda yuzaga kelgan nurlanish bilan 
hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan nurlanish yetib keladi. Mana shu 
nurlanishni ikkilamchi kosmik nurlanish deyiladi. Yerdan uzoqdagi 
ob’ektlardan Quyoshda, Galaktikalarda yuzaga kelgan nurlanishga birlamchi 
kosmik nurlanish deyiladi.