9-§. ELEMENTAR ZARRALAR HAQIDA TUSHUNCHA. TABIATDA FIZIK TA’SIR
TURLARI. KOSMIK NURLAR
Hozirgi vaqtda elementar zarracha aniq ta’rif berish qiyin.
CHunki bu
termin hozir o’zining haqiqiy ma’nosida ishlatilmaydi. Sababi “elementar”
degan so’z “bo’linmas” degan ma’noni anglatadi. SHu tufayli,
elementar
zarralar deb, inson tafakkurida bo’linmaydigan, atom yoki atom yadrosi
bo’lmagan mayda zarralarning katta guruhiga aytiladi.
Hozirgi vaqtda elementar zarralar jadvalida 400
tadan ortiq elementar
zara mavjud bo’lib, ularning soni yil sayin ortib bormoqda. Elementar
zarrachalarni xarakterlrovchi kattaliklarga geometrik
kattaliklar va ichki
kattaliklar kiradi.
Fazo va vaqtning simmetriyaga ega ekanligidan kelib chiquvchi
kattaliklarga geometrik kattaliklar deyiladi.
Fundamental ta’sirlashuv siimmetriyasini aks
ettiruvchi kattaliklarga
ichki kattaliklar deyiladi.
Hozirgi
kunda
tabiatda
mavjud
fundamental
ta’sirlashuvlarr
quyidagilardir:
1. Gravitatsion ta’sirlashuv. Bu ta’sirlashuv istalgan jismlar o’rtasida mavjud.
Gravitatsion ta’sirlashuv gravitonlar deb atalgan zarrachalar hisobiga
amalga oshiriladi.
2. Kuchsiz ta’sirlashuv. Bunda fotondan boshqa hamma zarralar ishtirok etadi.
3. Elektromagnit ta’sirlashuv. Bunday ta’sirlashuv
butun zaryadlangan
zarralarga va fotonlarga xosdir bo’lib barcha ta’sirlashuvlar ichida ma’lum
va ancha keng o’rganilgan bo’lib, uning tashuvchisi fotonlardir.
4. Kuchli ( yadroviy ) ta’sirlashuv. Bunda faqat adronlar ishtirok etadi. Kuchli
ta’sirlashuvga misol tariqasida yadrolarning mavjudligini ta’minlovchi
yadro kuchlarini keltirish mumkin.
Kosmik fazoni to’ldirruvchi yuqori energiyali zarralarga kosmik nurlar
deyiladi. Kosmik nurlar yer sirtiga yetib kelishi uchun qalin qatlamli modda –
atmosferani o’tishi zarurdir. U yerda esa murakkab
aylanishlar zanjiri sodir
bo’ladi. SHu tufayli yer sirtiga kosmik fazoda yuzaga kelgan nurlanish bilan
hech qanday umumiylikka ega bo’lmagan nurlanish yetib keladi.
Mana shu
nurlanishni ikkilamchi kosmik nurlanish deyiladi. Yerdan uzoqdagi
ob’ektlardan
Quyoshda, Galaktikalarda yuzaga kelgan nurlanishga birlamchi
kosmik nurlanish deyiladi.
