Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi
Fizik o’lchashlar, fizik kattaliklar
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fizik o’lchashlar, fizik kattaliklar: Fizikada aniq o’lchashlar asosiy rol
o’ynaydi. Bu o’lchashlarda fizik kattaliklar aniqlanadi. Fizik kattaliklarga misollar sifatida kuch, tezlik, tezlanish va boshqa kattaliklarni keltirish mumkin. Fizik kattaliklar jismning xossasini yoki fizik jarayonning xarakteristikasini ifoda etadilar va ularni aniq miqdoriy tomonidan o’lchash mumkin. Fizik kattaliklarni o’lchaganda ularni birlik deb qabul qilingan kattalikka nisbatan solishtirib, miqdoriy belgilanadi. Fizikadagi barcha ilmiy ishlarda fizik kattaliklarni aniq o’lchash tajribaning asosiy qismi hisoblanadi. Fizik qonunlar: Barcha hodisalar va jarayonlar o’zaro bir-biri bilan bog’langan holda sodir bo’ladi. Kuzatish va tajriba yo’li bilan bu bog’lanishlar qonuniyatlari aniqlanadi va ulardan umumiy xarakterga ega bo’lgan qonuniyatlar fizik qonunlarni tashqil etadi. Har bir fizik hodisa tekshirilganda bu fizik qonunlar asos qilib olinadi. 1-BO’LIM. MEXANIKA 1-§. MODDIY NUQTANING HARAKATI. Reja: 1. Moddiy nuqta kinematikasi. Mexanik harakat. 2. Fazo va vaqt. Sanoq sistema. 3. Harakat nisbiyligi. 4. Moddiy nuqta trayektoriyasi, yo’l va ko’chish. Jismlarning yoki bir jism qismlarining fazoda bir-biriga nisbatan siljishiga mexanik harakat deyiladi. Jismlarning mexanik harakatini o’rganganda ko’pincha ularning shakllari va o’lchamlarini hisobga olmasa ham bo’ladigan hollar uchraydi. Bunday sharoitlarda jismni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Masalan, bir bola uyidan maktabgacha ma’lum masofa bosib o’tsa, bolaning harakatini o’rganganda uni moddiy nuqta deb qarash masalani osonlashtiradi. Lekin shu bola qo’l va oyoqlarini qimirlatib gimnastika bilan shug’ullansa, uni endi moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lmaydi. Xuddi shunday yerning Quyosh atrofida aylanishini o’rganganda yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin, lekin yerni o’z o’qi atrofida sutkalik aylanishini ko’rganda yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin emas. Demak, moddiy nuqta deb ko’rilayotgan masalada shakli va o’lchamlarini hisobga olmaslik mumkin bo’lgan jismga aytiladi. Moddiy nuqtalar harakatini har qanday fizik hodisa kabi fazoda vaqt o’tishi bilan yuz beradi. Shuning uchun har qanday fizik nazariya eng avvalo va vaqt haqidagi ma’lum tassavvurlarga asoslanishi kerak. Bu tassavvurlar tabiatda real mavjud bo’lgan moddiy jismlar orasidagi fazoviy munosabatlarni hamda turli fizik hodisalarning davomatligini va ular orasidagi vaqt munosabatlarini aks ettiradi. Dialektik materiazm talimotiga ko’ra. Fazo va vaqt xarakatidagi materiya mavjudligining asosiy formalaridir. Materiya doimo harakatda, harakat esa fazoda vaqt o’tishi bilan yuz beradi. Demak, fazo va vaqt har doim bir biriga bog’liq holdagi harakatdagi materiya bilan birgalikda mavjud bo’lishi mumkin. Fazo va vaqtni bir biridan va harakatdagi materiayadan ajratib bo’lmaydi. Harakatdagi materiya mavjudligining asosiy formalari bo’lgan fazo va vaqt xuddi materiyaning o’zi kabi ob’yektiv mavjuddir. Fazo va vaqt o’z tabiatiga ko’ra bir vaqtda ham absolyut ham, nisbiy bo’ladi: absolyutligi ularning moddiy oboyektlari mavjudligining asosiy formalari ekanligida, nisbiyligi esa ularning hossalari moddiy jismlar va maydonlarning harakati va o’zgarishiga bog’liqligidadir. Fazo va vaqt haqidagi tasavvurlar o’zaro bog’langan holda va harakatdagi materiya bilan birgalikda oboyektiv mavjud bo’lgan real fazo va vaqtning aks ettirish kerak. Sanoq sistemasi. Moddiy nuqta yoki jismlarning harakatini tekshirishda sanoq sistemadan foydalaniladi. Har qanday absolyut qattiq jism bilan bog’langan koordinatalar sistemasi va unga mahkamlangan bitta soat uzunlik va vaqt etalonlari bilan birgalikda klassik mexanikadagi sanoq sistemasini tashkil etadi. Buni batafsilrok tushintiraylik. Fazo bir jinsli va izotorop bo’lgani uchun uning xossalari hamma nuqtalarida va barcha yo’nalishlar bo’yicha bir xil. Fazo nuqtalari o’z belgisiga ega emas, shuning uchun bo’sh fazoning bir nuqtasini boshqasidan farqlab bo’lmaydi. Fazo nuqtasining holatini undagi biror moddiy jismlarga nisbatangina aniqlash mumkin. Shuning uchun ham bu bu maqsadda biror absolyut qattiq jism bilan bog’langan sistemadan foydalaniladi. Koordinata sistemasi sifatida ortlari i, j, k bo’lib, XYZ to’gri burchakli dekart koordinatalar sistemasidan foydalanilsa ixtiyoriy M nuqtaning unga nisbatan holati x,y,z koordinatalar yoki r gadius vektor bilan to’liq aniqlanadi. r=xi+yj+zk bunda x,y,z lar M nuqtaning koordinatalari r ning o’qlaridgi proyeksiyalari. Sanoq sistemasi qattiq jism bilan bog’langan koordinatalar sistemasi, unga mahkamlangan soat hamda uzunlik va vaqt etalonlaridan iborat. Moddiy nuqtaning fazodagi holati x,y,z,t dan iborat 4 ta son bilan xarakterlanadi. Moddiy oboyektining aniq vaqt momentida fazoning biror nuqtasida bo’lishi fizik voqea x,y,z,t kattaliklari esa voqea koordinatalari deyiladi. Ravshanki fizik voqealar ketma- ketligidan iborat bo’ladi. Jismning vaziyatini yoki harakatini har doim boshqa jismga nisbatan ko’riladi, shu sababli oxirgi jismni sanoq jismi deyiladi. Fizikada sanoq sistemasi sifatida koorditanatalar sistemasi ishlatiladi. Masalan, o’zaro tug’ri burchak ostida bo’lgan uch o’qli koordinata sistemasi olinadi, bu o’qlarni x, y, z harflari bilan belgilanadi. Bunday koordinata sistemasini fransuz olimi Dekart kiritgan. Yаna boshqa koordinatalar sistemalari ham mavjud. Moddiy nuqta harakatini shu harakatni vujudga keltirgan sababisiz o’rganadigan mexanikaning bo’limiga kinematika deyiladi. Kinematikada mexanik harakatlarni karab chikish uchun traektoriya, yo’l, ko’chish kabi tushunchalardan foydalaniladi. Moddiy nuqta harakati davomida chizgan chiziqqa traektoriya deyiladi. Agar traektoriya tug’ri chiziqdan iborat bo’lsa, harakat to’g’ri chiziqli harakat deb ataladi. Traektoriya egri chiziqdan iborat bo’lsa, bunday harakat egri chiziqli harakat bo’ladi. Traektoriya aylanadan ham iborat bo’lishi mumkin. Bunday holda moddiy nuqta aylana bo’ylab harakat sodir etyapti deyish mumkin. Moddiy nuqtaning traektoriya bo’ylab harakati davomida bosib o’tgan masofaga yo’l deyiladi. Yo’l yo’nalishi bilan xarakterlanmaydi. Fizikada bunday kattaliklarni skalyar kattaliklar deyiladi. Yo’l—skalyar kattalik. Agar moddiy nuqta bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga qarab harakat qilsa, shu nuqtalarni birlashtiruvchi va 1-nuqtadan 2-nuqtaga yo’nalgan to’g’ri chiziqqa ko’chish deyiladi. Fizikada yo’nalish bilan xarakterlanadigan fizik kattaliklarga vektor kattaliklar deyiladi. Ko’chish - vektor kattalikdir. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|