Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

 .
 
(6) 
Tezlanish ham vektor kattalikdir. Tezlanishning XBS dagi birligi m/s
2
. 
 Tekis o’zgaruvchan harakatda bosib o’tilgan yo’lni aniqlaymiz. 
2
0
2
wt
s
v t


(7) 
Agar boshlang’ich tezligi 
0
0
v

bo’lsa,
2
2
wt
s

(7a), ifodaga ega bo’lamiz. 
Tekis o’zgaruvchan harakatga misol qilib jismlarning Yer sirtida erkin 
tushushini ko’rsatish mumkin. Bu holda tezlanish 
2
9,81m
w
g
sek
 
bo’ladi. 
Jismlarning havoda tushushi havo qarshlgining juda kam bo’lgandagina tekis 
o’zgaruvchan harakat deb hisoblanishi mumkin. 
 
3-§. Yerning tortishish maydonida harakati. Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab 
harakati. 
Reja: 

---

1. Yerning tortishish maydonida harakati. 
2. Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati. 
3. Burchak tezlik. Burchak tezlanish. 
4. Normal va tandensial tezlanishlar.
Yer atrofi fazosida harakatlanayotgan sun’iy yo’ldoshning harakati yer atrofi uchishlari 
deb yuritiladi. Osmon mexanikasi nuqtai nazaridan Yer atrofi fazosi deganda, Yer ta’ir 
sferasi bilan chegaralangan soha tushinilib, unda jismning harakatini faqat birgina Еrning 
tortish maydonida kuzatilayapti dеb qarash mumkin bo’ladi.
Agar sun'iy yo’ldosh Yer atrofida uning sirtiga juda yaqin masofada aylanayotgan bo’lsa, 
uning to’la aylanib chiqishi uchun 84,4 minut kеrak bo’ladi. 1000 km li balandlikkacha 
balandlik har 50 km ga ko’tarilganda bu davr 1 minutdan ortib boradi. Shuningdеk SY 
ning orbitasining biror nuqtasidan (masalan pеrigеydan) o’tish momеnti aniq bo’lsa, u 
holda osmon mеxanikasi formulalaridan foydalanib, ixtiyoriy momеntda mazkur yo’ldosh 
orbitaning qaysi nuqtasidan o’tishini aniq hisoblash mumkin bo’ladi. Faqat bunda sun'iy 
yo’ldoshga boshqa osmon jismlari tomonidan bеriladigan chеtlanishlarni hisobga olish 
zarur bo’ladi.
Agar moddiy nuqta aylana bo’ylab tekis harakat qilayotgan bo’lsa, 
burchak tezlik 

bilan xarakterlanadi, Tekis aylanma harakat qilayotgan 
moddiy nuqtaning burchak tezligi deb R radiusning burilishini ko’rsatuvchi 


burchakga to’g’ri proporsional va shu 


burchakga burilishga ketgan 
t

vaqt oralig’iga teskari proporsional bo’lgan fizik kattalikga aytiladi. 
Burchak tezlik 

matematik ravishda shunday ifodalanadi: 
d
dt


