ДИСПЕРСИЯ МАВЗУСИНИ НОАНЪАНАВИЙ ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИБ ЎҚИТИШ
Хушвақтов Бекмурод Нормуродович
НавДПИ физика ва астрономия ўқитиш методикаси кафедраси катта ўқитувчиси
Маълумки физика фанидан таълим мақсадини аниқлаш учун оптик тушунча, ҳодиса ва
қонуниятлар орқали ўқув элементларини талабалар онгида таркиб топтириш таълим
методикасида долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бунда физика соҳасига оид маълум
ҳодисалар, физик билимлар хусусиятларини аналитик тасаввур этиш амалга оширилди. Бунда
талабаларда билиш жараёнларининг кечиш муддати, сифат ва миқдорий жиҳатдан олдиндан
айтиб бериш имкониятлари юзага келиши аниқланди.
Ноанъанавий таълим методлари таълим жараёнининг олдиндан белгиланган мақсадини
лойиҳалаштиришни тақозо этади. Шундай мақсадлардан бири — таълим шароитини қўлай
бўлишини таъминлаш, талаба дарсда тўла ўзлаштириш имконияти борлигини ҳамда мазкур
масалани ўзлаштириш усули, интеллектуал салохияти етарли эканлигини ҳис қилиши алоҳида
аҳамиятга эга, шундай оқимни психологик иқлимда таълим жараёни маҳсулли фаолиятга
қаратилади.
Ноанъанавий таълим методларидан бири интерактив таълим методи бўлиб, уни қўллаш
жараёнида талабаларнинг барчаси билиш жараёнида фаол қатнашадилар, улар ўзлари билган,
Дидактик омиллар
Моддий-техник таъминот
Ўқув фан дастури
Ўқув ишчи дастури
Ўқув-услубий адабиётлар билан
таъминланганлик
Фаннинг ўқув режаси
Ноанъанавий методик
ёндошув
Билимлар банки
Ўқитувчи компетенцияси
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
22
эсга туширган, ўйлаган маълумотларига таянишлари, улардан фойдаланишлари мумкинлигини
тушунадилар ва шунга мослашадилар. Ўзаро фикрлашиш, тажриба алмашиш жараёни
самимий, сидқидиллик, ўзаро қўллаб-қувватлашдек илиқ рухий иқлимда бўлиб, бу хислат
нафақат янги билим олишни таъминлайди, уларнинг билиш фаолиятини оширади,
фаоллаштиради, билиш жараёнидаги ҳамкорлигини мустаҳкамлайди.
Шунинг учун дарсларда талабаларга якка тартибда гуруҳларда, жуфтликда ишлаш, биргаликда
изланиш режасини тузиш, ролли уйинларда иштирок этиш, ижодий ишлардан фойдаланиш
кабилар уюштирилади.
1. Гуруҳлар ташкил этишнинг “Камалак усули”. Бу усулда талабалар физика хонасига
кираверишларида саволлар ёзилган карточкалар тарқатилади. Синф хонасидаги 7 та партага
спектр рангларидаги (қизил, зарғалдоқ, сариқ, яшил, ҳаворанг, кўк, бинафша) скатерлар
тўшалган бўлади. Ёки, рангли қоғоз, ранглар номини ёзиб ҳам қўйич мумкин. Талабалар
саволларга жавоб топишда камалак рангларидан бирини танлашлари зарур бўлади.
Савол:
1. “Телевидения” сўзининг камалак ранглари билан боғлиқ синоними? (“Зангори экран” –
Ҳаворанг)
2. Зулматнинг ранги ва унинг биринчи ҳарфи билан бошланадиган камалак рангларидан бири
(“Қора” – “қизил”)
3. Марс планетасини қандай рангли планета деб атаймиз? (“Қизил”)
4. Бодринг пишганда яшил ҳам қизил ҳам эмас, қандай рангда бўлади? (“Сариқ”)
5. Қизил ва сариқ рангларининг қўшилишидан қандай ранг ҳосил бўлади? (“Зарғалдоқ”)
6. Табиат тириклигини рамзи қандай рангда? (“яшил”)
7. Ойдан туриб кузатганда Ер қандай рангда кўринади? (“Ҳаворанг”)
8. Ўзбек кураши полвонлари яшил рангдан ташқари яна қандай рангдаги яктакда кураш
тушишади? (“кўк”)
9. “Камалак” сўзида нечта ҳарф бор. Шу сонга тенг рақамли камалак ранги қандай аталади?
(“Бинафша”)
10. “Заъфарон” сўзининг камалак рангларидан бирини ифодаловчи синоними? (“сариқ”)
11. Юришга рухсат этувчи светофор чироғи. (“яшил”)
12. Оқ ёруғликни шиша призмадан ўтказганда энг катта бурчакка ўғувчи ранг? (“Бинафша”)
13. Камалак рангларининг бири билан боғлиқ номда аталувчи қадимги Бухородаги машҳур
мадраса (“Кўк-кўкалдош”)
14. Миснинг ҳақиқий ранги (Зарғалдоқ)
15. Тиллага сайқал берувчи касб номининг биринчи бўгини билан бошланувчи камалак ранги
(Заргар-зарғалдоқ)
16. “Бекорқилиш”, “тўхтатиш”, “инкор қилиш” маъноларини англатувчи ранг? (“Қизил”)
17. УСЕЛЛ алоқа компаниясининг ранги? (“Бинафша”)
18. Яшил рангли олмага кўк рангли шиша орқали қаралса, у қандай рангда кўринади?
(“Ҳаворанг”)
19. Хазоннинг ранги? (“Сариқ”)
20. АҚШ нинг миллий валютаси – доллар, маҳаллий тилимизда (жаргонда) қандай камалак
рангида аташади? (“Кўк”)
21. Ўзбекистон Республика байроғининг энг пастки қисмидаги ранги? (“Яшил”)
22. Камалак рангларининг бири билан аталувчи баҳор фаслининг гули? (“Бинафша”)
23. Камалак рангларининг қайси бири номига “.....армоқ” қўшимчаси қўшилса “ўсмоқ”, “униб
чиқмоқ” маъноларини берувчи сўз келиб чиқади? (“Кўк-кўкармоқ”)
24. Ҳавонинг “ранги” – (Ҳаворанг)
25. Сариқ ранг ва ҳаворангнинг қўшилишидан қандай ранг ҳосил бўлади? (“Яшил”)
26. “Юришга тайёрлан” буйруғини билдирувчи светафор ранги? (“Сариқ”)
27. Ўзбекистондаги дарёларнинг бирининг номи билан бошланувчи ранг? (“Заргаълдоқ”)
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
23
28. Тўлқин узунлиги энг катта бўлган камалак ранги? (“Қизил”).
Бундан ташқари ақлий ҳужум, муаммоли вазият, кейс стади, дебат каби методлардан
фойдаланиш мумкин.
O’QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI MUHITINI TASHKIL ETISH.
M. O’rinboyev, B. Ergashev, N. Yunusaliyev, A. Tojimuhammadov, T. Xolmatov. M. Zulunova
Andijon davlat universiteti magistir talabalari.
Mamlakatimizda uzluksiz ta′lim tizimini yanada rivojlantirish, ta′limni barcha bosqichlarini,
xususan oily ta′limni sifatini yaxshilash va xalqaro miqyosdagi raqobatbardosh mutaxasislar tayorlash
ishlariga gʻoyat katta e′tibor berilmoqda. Bu borada o’quv jarayonini takomillashtirish muhim
hisoblanadi. Shular jumlasidan ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish bilan bog’liq
qiyin va ko’p qirrali masalalarni yechishni talab etadi. Buning uchun muassasadagi tegishli ilmiy-
metodik, tashkiliy va pedagogik imkoniyatlarni tizimli yondashuv asosida ishga solish zaruriyati
yuzaga keladi. Ularning tahlili orqali aniq bir maqsadga yo’naltirilgan o’quv jarayoni tashkil etishga
erishiladi.
Fikrimizga ko’ra, ushbu yondashuvning metodologiyasi va algortimi quyidagicha bo’lishi
mumkin:
Zamonaviy ta’lim mazmuni asosida oliy pedagogik ta’lim muassasasi axborot-ta’lim muhiti
maqsadini belgilash, pedagogik faoliyatda ta’lim maqsadi tizimlashtiruvchi vazifani bajaradi. Aynan
belgilangan maqsad ta’lim mazmuni, maqsadi va tashkiliy shakllarini tanlash uchun asos bo’lib xizmat
qiladi. Zamonaviy ta’limning maqsadi mutaxassis modeli talablariga mos ravishda shakllantiriladigan
bilim, ko’nikma va malakalar tizimidan tarkib topib, u tegishli ta’lim standartlarida o’z ifodasiga ega
bo’ladi. Bundan tashqari respublikamiz kadrlar tayyorlash milliy modeli talablariga ko’ra o’quvchi
shaxsi pedagogik jarayon ob’ektigina bo’lib qolmasdan, uning sub’ektiga ham aylanib boradi[1].
Ta’lim muassasida axborot ta’lim muhiti maqsadi tayyorlanayotgan mutaxassisga bo’lajak
o’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablar bilan bevosita bog’liq holda ishlab chiqiladi. O’z navbatida
bo’lajak o’qituvchi shaxsini shakllantirishda oliy pedagogik ta’lim muassasini bitirgandan keyingi
butun faoliyati davomida doimiy ravishda o’z-o’zini rivojlantirib borishiga qaratilgan sifatlarni tarkib
toptirishga alohida e’tibor qaratiladi. Bevosita axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sinf
darsliklari laboratoriyalarini virtual jarayonlar asosida tasavvur etishimiz va qo’llashimiz mumkin.
Quyida biz 10-sinf fizika darsligidagi laboratoriya ishlaridan birini axborot texnologiyalaridan
foydalangan holda visual basic 6.0 dastur yordamida virtual laboratoriyasini namoyish etamiz.
Gorizontga burchak ostida otilgan jism harakatini o’rganish.
Ma’lumki, gorizontga burchak ostida otilgan jism yerga tortilish kuchi va havoning qarshilik
kuchi ta’sirida harakatlanadi. Havoning qarshiligi hisobga olinmaganda jismning og’irlik kuchi
ta’siridagi harakatining korrdinatalari quyidagicha
𝑥 = 𝑣
0
cos 𝑎𝑡
(1)
𝑦 = 𝑣
0
𝑠𝑖𝑛 𝑎𝑡 −
𝑔𝑡
2
2
(2)
harakat traektoriyasi esa
𝑦 = 𝑥 𝑡𝑔𝑎 −
𝑔𝑥
2
2𝑣
0
2
cos
2
𝑎
(3)
qonunga bo’ysunadi. Jismning uchish vaqti, uchish uzoqligi, ko’tarilish balandligi esa (4), (5), (6)
tenglamalarda keltirilgan qonuniyatlarga bog’liq ravishda o’zgaradi.
𝑡 =
2𝑣
0
sin 𝑎
𝑔
(4)
𝑙 =
2𝑣
0
2
𝑠𝑖𝑛𝑎 𝑐𝑜𝑠𝑎
𝑔
(5)
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
24
ℎ =
𝑣
0
2
𝑠𝑖𝑛
2
𝑎
2𝑔
(6)
Havoning qarshiligi hisobga olinganda harakat traektoriyasi Nyutonning II qonuniga asosan
𝑚𝑟
′′
= −(𝑚𝑔 + 𝑎𝑣 + 𝑏𝑣
3
)
(7)
differentsial tenglamani yechish orqali aniqlanadi[2], bu yerda a,b-o’zgarmas sonlar.
Dastur ishga tushirilganda ekran quyidagi xolatga keladi:
Dastur gorizontga burchak ostida otilgan jismning harakatini namoyish qiluvchi va asosiy
formulalarni ko’rsatuvchi oynalar hamda Boshlang’ich tezlikka bog’liqligi, Otilish burchagiga
bog’liqligi, Havoning qarshiligiga bog’liqligi, Ixtiyoriy tezlik va burchak ostida otilganda tugmalari,
shuningdek, boshlang’ich tezlik va otilish burchagini kiritish uchun oynachalardan iborat.
Fizika ta′limi boshqa fanlardan farqli ravishda chuqur nazariy bilimlar bilan bir qatorda
talabalarni amaliy koʻnikmalari ham yuqori boʻlishini talab qiladi. Shu munosabat bilan ularga sifatli
laboratoriya mashgʻulotlarini tashkil etish bu bilan bir qatorda kuzatish imkoniyati kam bo’lgan
laboratoriyalarni virtual shaklini namoyish etish orqali ta′limni sifatini yaxshilash va xalqaro
miqyosdagi raqobatbardosh mutaxasislar tayorlashga erishiladi.
Foydalanilgan adabiyotla
1.
Mirzaxmedov B.M. Fizika o’qitish metodikasi kursidan o’quv eksperimenti. T., O’qituvchi,
1989
2.
Tursunmetov K.A. va b. Umumiy fizika kursidan praktikum. Mexanika. Universitet. T., 2005.
3.
V.I.Korol Vizual Beysik 6.0, M., 2000, 449 s.
FIZIKA VA ASTRANOMIYANI O’QITISHDA MNEMONIKADAN FOYDALANISH.
T.A.Cho’liev Guliston davlat universiteti o’qituvchisi
X.O.Babamuratov Guliston davlat universiteti magistranti
Annotatsiya. Mnemonika-inson xotirasini kuchaytirish uchun maxsus fan. Mnemonikadan
foydalanib fizika fanini oson o’rganish.
Kalit so’zlar: Mnemonika, fotoeffekt, assosiyasiya, sinipaz, emotsiya.
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
25
O’z davrida Siseron mnemonika haqida ko’plab ishlarni yozib qoldirib ketgan. Qadimgi
yunonistonda Mnemonika Xudosi bo’lgan. U xotira mabudi bo’lgan shu sabab bu fanni uning nomiga
atashgan. Hozirgi kunda hech bir o’quvchi fizikani bilmayman deyolmaydi sababi biz harakatdamiz
demak mehanik harakat qilamiz, o’zimiz tinch tursak ham yurak va ichki azolarimiz harakatda.
Ovqatlanishimiz (mexanika), ko’rishimiz (optika), eshitishimiz (akustika) va hk barchasini fizika bilan
tushuntirib bersa bo’ladi. Fizik olimlar Demokrit, Pluton, Aflotun, Kopernik, Kepler, Galileo, Nyuton
hattoki Enshteyn va Teslaga ham innavatsion darslar o’tilmagan, hodisa va jarayonlarni bizlarga
o’xshab 3D farmatlarda ko’rmagan. Ularda tasavvur va hotiralar kuchli bo’lgan holos shuning uchun
ular kelajakni ko’ra olgan odamlardir har bir holatni his qilish uni boshqa holatlar bilan bo’glash uchun
bizga kuchli hotira va tasavvur kerak bo’ladi. Nazariyotchi Albert Enishteyn barcha qilgan ishlari
olimning tasavvur maxsuli emasmi yoki ushlab ko’rib o’rganganmi. Olim nisbiylikni yaratdi,
fotoeffekt hodisasi uchun nobel mukofotiga sazovvor bo’ldi. Uning miyasi haligacha olimlar
tomonidan o’rganiladi. Mnemonika usuli bilan qisqa vaqt ichida turli fanlar va tillarni o’rgansa bo’ladi.
Unda biz birinchi navbatda ongimizni kuchaytirishimiz kerak bo’ladi. Odam miyasi kun davomida
ko’rgan jarayonlarni barchasini eslab qololmaydi, faqatgina e’tibor berganlari yoki emotsianal
holatlarni eslab qoladi holos
1 chi darajali mnemonika mashqi. Kamalak ranglari 7 xil. Bu ranglar ketma-ketligi: qizil,
zarg’aldoq, sariq, yashil, havorang, ko’k, binafsha. Bu ranglar ketma- ketligini assosiasiyalar
yordamida yodlab olish juda oson. Shunchaki bitta so’zni boshqasiga ulab hikoya tuzish kerak.
Ongimiz kichik kichik neyronlardan tashkil topgan. Ma’lumot miyaga kelishi bilan neyronlar bir-
biriga sinipaz ya’ni bog’lovchilar orqali bir–biriga m’alumot uzatadi. Mnemonika aynan shunga
asoslangan. Ya’ni birinchi axborotni ikkinchisi bilan bog’lash. Ayrimlar shu yettita so’zni ketma-ket
aytaolmaydi biz buni qanday qilamiz oddiy hikoya orqali bog’laymiz. Qizlar Zafarga stadion yonida
havorang va ko’k burgutlarni ko’rganini aytdi. Voqea qanchalik komik bo’lsa shuncha yaxshi bo’ladi.
Hozirgi kunda o’quvchilarimiz orasidagi muommo masala yechish ko’nikmasi yo’qligi, ayniqsa
yuqori sinflar masala yechishga qiynalishadi. Buni yechimi oddiy. O’quvchilarimiz masala shartiga
qarab birdan ishlab ketadilar bu noto’g’ri, masala shartini yaxshilab o’qib uni tasavur qilsagina
berilgan kattaliklarning o’zidan formula yaraladi. Enshteyn ham bir soatlik masalani 45 daqiqa o’ylab
15 daqiqada yechgan. Tasavvur 80% eslab qolish hususiyatiga ega qolgan his tuyg’ular 10% ni
bo’lishib oladi yana 10% esa matnli hotira hisoblanadi. Hamma murakkab ko’ringan narsalar aslida
oddiy yechimga ega bo’ladi. Biz masala yechganimizda ongimizda uning idial 3d maketini tasavvur
qilamiz va har qanday topshiriqni tasavvur orqali bir zumda bajaramiz. Biz yashayotgan zamonda eng
kata tezlik yorug’lik tezligi hisoblanadi (300000000 m/s ga teng). Bemalol ayta olaman bizning
tasavvur tezligimiz undanda tezdur bir onda dunyoning istalgan joylarda bo’la olamiz fazodami,
quruqlikdami, suv ostidami ahamiyati yo’q. Hammamiz bir kunda 24 soatga egamiz u olim bo’lsin
yoki oddiy ishchi, kuchlar teng. Vaqtdan unumli foydalanish yo’llarini o’quvchilarga o’rgatishimiz
kerak vaqt faqat oldinga harakat qilishini bu onlarni qaytmas jarayon ekanligini (Termodinamikaning
2-qonuni) tushutra bilish kerak bo’ladi. Foydalanilayotgan qo’llanmalarda chuqurroq fikir
yuritiladigan muommoliy savollar bo’lish kerak. Masalan devorga otilgan jism elastik to’qnashsin,
ta’sir aks ta’sirini yuzaga keltiradi. Nyutonning 3-qonuni ta’sirlashayotgan kuchlar o’zoro teng va
qarama - qarshi, ta’sir kuchlar teng va qarama - qarshi bo’lsa natijalovchi kuch nolga teng. Nega
urilgan jism ortga qaytadi. Javob jismga ta’sir qilayotgan kuchlarning yig’indisi nolga teng ya’ni
jismga ta’sir qilayotgan kuchlar bir-birini kompentsatsiyalaydi. Lekin bu yerda bir jism emas ikki jism
bo’lganligi uchun jism ortga qaytadi. Yana savol tug’uladi, nega devor qimirlamaydi sababi unga ta’sir
qilayotgan (og’irlik kuchi, atmosfera bosimi va hk) kuchlar bu ta’sirlashishdagi kuchdan kata
bo’lganligi uchun. Buni oddiygina impulsning saqlanish qonuni bilan tushuntirsa ham bo’ladi. Yana
bir savol nega stalbalar simlari ustiga kichkina qushlar qo’nsa tok urmaydi, kata qushlar qo’nsa uradi?
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
26
Oyog’larida salafan qatlam borligi uchun deysizmi, yo’q kichiklarini ham urgan deysizmi. Javob
kichik qushlar similar ustiga qo’nganda ular oyoqlari orasidagi masofa juda kichik bo’lganliklari
uchun, kata qushlarda esa oyoqlari orasidagi masofa kata bo’lganligi uchun. Kichik qushlarni tok
urgan desangiz ular qo’nganda oyoqlarini meyordan katta ochgan bo’lganligi uchun tok urgan.
MAKTABLARDA FIZIKA FANIDAN MASALALAR YECHISH BO’YICHA USLUBIY
KO’RSATMALAR.
1
Qarshiboyev, E, Sh.,
2
Hayitova, N, G.,
3
Hazratqulova, Z,M,
4
Asqarov Z,T.
1
Samarqand Davlat Unverisiteti,
2
Samarqand Shahar 22- maktab,
3
Jomboy tumani 46-
maktab,
4
Jomboy tumani 31- maktab
shavkat.qarshiboyev.89@bk.ru
Maktablarda fizika fanidan darslarni tashkil qilishda masalalar yechishni zamonaviy pedagogik
texnalogiyalar asosida tashkil qilish hozirgacha dolzarb masala bo’lib kelmoqda. Hоzirgi vаqtdа аsоsiy
e’tibоr zаmоnаviy infоrmаtsiоn tеxnоlоgiyalаrgа аsоslаngаn o’quv jаrаyoni mоdеlini yarаtish,
fаnlаrdаn gipеr vа mul’timеdiya tеxnоlоgiyalаrigа аsоslаngаn elеktrоn dаrslik, o’quv qo’llаnmаlаrini
yarаtish muаmmоlаri bo’yichа tаdqiqоtlаr оlib bоrilmоqdа. Shulаrni hisоbgа оlgаn hоldа zаmоnаviy
tа’lim tizimidа o’quv jаrаyoni vа undа o’qituvchining ish fаоliyatini rеjаlаshtirishgа dоir ilmiy-
tаdqiqоt ishlаrini kеng dоirаdа оlib bоrishni zаrur dеb hisоblаymiz.
Masalalarni yechishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llash usullarini taklif
qilmoqchimiz. Misol tariqasida B/Bx/B usullini qo’llashda avval o’qituvchi o’tilgan mavzuni
mustahkamlashga, o’quvchilarni diqqatini jamlashga, amaliy mashg’ulot darslariga tayyorgarlik
darajasini hosil qilishga erishadi. O’quvchilar esa, masala shartini tushunib, ma’ruza darslarida
o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlab, masala shartini tahlil qilishni va shartga qarab xulosa
chiqarishni o’rganadilar. Biz “Kinematika ” bo’limiga doir masalalarni yechishda zamonzviy
pedagogik texnalogiyalarni ba’zlarni qo’llash tajribasini havola etamiz.
Mavzu. Garizont burchak osida otilgag jism harakatini o`rganish.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Ko`chish deb nimaga aytiladi?
2. Tezlik deb nimaga aytiladi?
3. Tezlanish deb nimaga aytiladi?
4. Erkin tezlanish deb nimaga aytiladi!
5.Koordinatalar sistemasi deb nimaga aytiladi?
Quydagi masalalarni yechishni tavsiya etiladi.
Masala: 1.1. Balndligi
m
H
25
bo’lgan minoradan gorizontga
0
30
burchak ostida
s
m /
15
0
tezlik bilan tosh otilgan. 1) Tosh qancha vaqt harakatda bo’ladi? 2) U minora asosida qancha uzoqlikda
yerga tushadi? 3) U qanday tezlik bilan yerga tushadi? 4) Toshning yerga tushish nuqtasida uning
trayektoriyasi gorizont bilan qanday burchak hosil qiladi? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
B/Bx/B usulli.
№ Topshiriq savollari.
Bilaman
Bilishni
xoxlayman
Bilib oldim
1
Koordinatalar sistemasi deb nimaga aytiladi?
2
Tezlik deb nimaga aytiladi?
3
Erkin tezlanish deb nimaga aytiladi?
4
Masala shartiga qarab berilgan kattaliklarni yozing?
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
27
Yechish:
0
h
balandlikdan gorizontga nisbatan
burchak ostida
uloqtirilgan (tashlangan) eismning harakatini 2-ta etapga ajratish
mumkin;
Jismning eng yuqori A nuqtagacha harakati,
A nuqtadan
cos
0
x
tezlik bilan gorizontal
uloqtirilgan jismning harakati.
Jismning ko’tarilish balandligi
g
Sin
h
h
h
AC
S
y
2
2
2
0
0
0
Toshning to’la harakatlanish vaqti
;
2
1
t
t
t
bu yerda
g
t
sin
0
1
-jismning
h
balandlikka ko’tarilish vaqti.
Masalada berilganlarni qo’yib,
m
S
y
9
,
27
s
t
77
,
0
1
s
t
39
,
2
2
ekanligini topamiz.
Undan
s
t
16
,
3
Minoraning asosidan toshni yerga tushish joyigacha bo’lgan masofa
,
CD
OC
OD
l
bu yerda
m
g
Sin
OE
СD
10
2
2
2
2
0
m
t
t
CD
x
1
,
31
cos
2
0
2
undan
m
l
1
,
41
Tezlik
;
2
2
y
x
bu yerda
s
m
x
/
13
cos
0
Toshning yerga tushish nuqtasida, toshning harakat trayektoriyasining gorizont bilan hosil qilgan
burchagi
ni
tg
x
y
ifodadan topamiz, bundan
8
,
1
x
y
tg
va
0
61
natijalarni olamiz.
Demak bu usulda masalani yechish maktab o'quvchilari uchun ham juda tushunarli sodda va oson
bo'ladi. Mustaqil yechish uchun tavsiya etiladigan masalalarni ortiqcha qiyinchiliksiz yecha oladigan
o’quvchi mazkur bo’limga doir mavzularni o’zlashtirgan hisoblanadi. Bu esa maktab o’quvchilarida
fizika faniga bo’lgan qiziqishni yanada oshirib o’quvchilarni fikrlash doirasini kengaytirishga imkon
beradi.
Adabiyotlar.
1.
Savelev I.V. Umumiy fizika kursi 1983 y.
2.
Axmadjonov O. Fizika kursi, I tom, T., O’qituvchi nashriyoti, 1984 y.
3.
Zisman G.A. va Todes A.A. Umumiy fizika kursi.
4.
Yavorskiy B.M. va Detlaf A.A. Fizika kursi, I tom.
5.
Internet materiyallari
Dostları ilə paylaş: |