«Fiziki və kolloid kimya-1»

Mayelərin özlülüyü. Mayelərin özlülüyünün 
temperaturdan asılılığı. 
Özlülük (viskozitet) axan maddələrin daxilində bir hissəciyin digərinə 
nisbətən hərəkətinə qarşı göstərdiyi müqavimət ilə səciyyələnən xassəsdir. 
O, həm də daxili 
sürtünmə
 üçün bir göstəricidir. Özlülük çoxaldıqca 
mayenin axıcılıq qabiliyyəti pisləşir, başqa sözlə, hidravliki müqaviməti 
çoxalır. Özlülüyə ən çox təsir edən amil temperaturdur. Temperatur 
artdıqca mayelərin özlülüyü azalır. Temperaturun özlülüyə olan təsirinə 
əsasən özlülüklü neftlərin, neft məhsullarının(mazutun) boru kəmərləri ilə 
nəqlini qızdırma üsulu ilə həyata keçirirlər. Təzyiqin çoxalması ilə 
özlülüyün azalması müşahidə olunur. 
Təbəqələri arasında sürtünmə 
qüvvəsi olan maye real və ya özlü maye 
adlanır. İdeal cərəyan borusunda verilmiş en kəsiyin bütün nöqtələrində
axın sürəti eyni olur. Real mayedə isə axının sürəti borunun radiusu 
boyunca 
olan məsafədən asılıdır: maye özlü olduğu üçün borunun
divarına yaxın təbəqə divara yapışır, onun sürəti sıfır olur, borunun
simmetriya oxuna yaxınlaşdıqca sürəti artır, simmetriya oxunda axın 
sürəti ən böyük olur.
Maye aqreqat halı üçün dinamik (xaotiklik və yaxın nizamı özündə 
birləşdirən) quruluş xarakterik olduğundan və bu dinamiklik geniş 
intervalda dəyişə bildiyindən, aydındır ki, mayenin özlülüyü də çoxsaylı 
parametrlərdən asılı olmalıdır.
Özlülük materialın strukturu ilə sıx əlaqəli 
olub onun texnoloji proses ərəfəsində alınan fiziki-kimyəvi xassəsini 
göstərir. Bir çox kimyəvi birləşmələrdə özlülük molekulyar kütlənin 
artması ilə qanunauyğun olaraq artır. Yağlarda özlülüyün yüksək olması 
onların tərkibində molekulyar tsikllər olması ilə izah olunur. Təmasda 
olduqda bir-biri ilə reaksiya verməyən mayeləri qarışdırdıqda o, orta 
özlülüyə malik olur. Əgər qarışdırmada yeni kimyəvi tərkibli maye 
alınarsa onda alınan maye 10 dəflərlə yüksək özülülüyə malik ola bilər. 
Özlülük maye hissəciklərinin aktivləşmə və sonradan diffuziyası yolu ilə 
deyil, çox ehtimal ki, əsasən rəqsi mexanizmlə, yəni nanolaylararasında 
fonon mübadiləsi ilə baş verir. maye hissəciklərinin aktivləşmə və 

---

15 
sonradan diffuziyası yolu ilə deyil, çox ehtimal ki, əsasən rəqsi 
mexanizmlə, yəni nanolaylar arasında fonon mübadiləsi ilə baş verir. 
Mayenin özlülüyü artdıqca o ideal mayedən daha çox uzaqlaşır. Özlülük 
temperaturdan asılıdır. Qazlardan fərqli olaraq, temeperatur artdıqda 
mayelərin özlülüyü azalır. Bu ən çox yağlarda müşahidə olunur Mayelərin 
özlülüyünü təyin edilməsinin müxtəlif üsulları vardır. Bunlardan biri də 
Stoks üsuludur. Stoks metodunda maye daxilində kiçik sürətlə düşən 
sferik cisimlərin düşmə sürətini təyin edərək özlülük hesablanır.
Daxili sürtünmə əmsalı (özlülük) ədədi qiymət və sürət qradienti vahidə 
bərabər olduqda, toxunan vahid lay səthləri sahələri arasında yaranan 
sürtünmə qüvvəsinə bərabərdir.