«Fiziki və kolloid kimya-1»

Sistemin hal parametrləri — sistemlərin halını səciyyələndirən və 
bilavasitə ölçülə bilən termodinamik xassələri (və yaxud kəmiyyəti). 
Termodinamika üsulunun əsasında termodinamiki sistemin halını 
xarakterizə etmək durur. 
Birkomponentli sistemlər üçün sistemin hal 
parametrləri adətən temperatur və təzyiq qəbul edilir. İki və daha çox 
komponentli sistemlərdə, habelə komponentlərin konsenstrasiysı da 
göstərilir. Sistemin hal parametrləri aşağıdakı növlərə ayrılır: 
a) fazalarda maddənin kütləsindən asılı olmayıb, bütövlükdə sistem üçün, 
yəni tarazlığın (temperatur və təzyiq) istənilən halında bütün fazalar üçün 
eyni olan intensiv sistem və
b) maddə kütləsindən asılı (həcm, entropiya, termodinamik potensial və 
s.), yəni sistemin hal funksiyaları olan ekstensiv sistem.
İntensiv sistemin hal parametrləri əksinə olaraq, ekstensiv sistem 
additivdir; bir neçə fazadan ibarət olan sistemlər üçün belə funksiyaların 
hər birinin qiyməti onun ayrı-ayrı fazalarının qiymətlərinin cəminə 
bərabərdir. Məsələn: fazalar kütləsinin iki dəfə artması bu funksiyaların 
qiymətini də artırır. 
Termodinamik sistem elə makroskopik cismə (və ya cisimlər qrupuna) 
deyilir ki, onda istiliyin başqa enerji növlərinə çevrilməsi və ya əks 
proseslər baş verə bilsin. Sistemə daxil olmayan, ancaq ona təsir göstərə 
bilən bütün cisimlər mühit adlanır. Sistemin halını xarakterizə edən 
kəmiyyətlər hal parametrləri adlanırlar. Sistemdə baş verən fiziki 
hadisələri, o sistemi təşkil edən zərrəciklərin quruluşunu və hərəkətlərini 
tədqiq etmədən də öyrənmək olar. Bunu sistemin enerjisi, enerjinin bir 
cisimdən başqasına ötürülməsi və enerjinin çevrilməsi qanunlarını 
bilməklə həyata keçirmək olar.  
Hal parametrləri kimi temperatur, təzyiq və həcm götürülür. Sistemin 
parametrləri dəyişə bilər. Termodinamik sistemin istənilən dəyişikliyi 
onun parametrlərinin heç olmasa birinin dəyişikliyi ilə müşahidə olunursa, 

---

18 
bu termodinamik proses adlanır. Verilmiş sistem üçün xarici şərait və 
zaman dəyişdikcə sistemin halı dəyişmirsə, bu sistem termodinamik 
tarazlıqdadır. Temperatur termodinamik tarazlıq halında makroskopik 
sistemin halını xarakterizə edən və cisimlər arasında istilik mübadiləsi 
istiqamətini təyin edən fiziki kəmiyyətdir. 
Temperatur fizikada əsas rol oynayan parametrlərdən biridir. Müasir 
zamanda iki müxtəlif temperatur şkalasından istifadə olunur: 
1. Beynəlxalq təcrübi temperatur şkalası (Selsi şkalası). Bu şkala suyun 
1,013×10
5
Pa təzyiqdə qaynaması (100 C
0
) və donması (0 C
0
) kimi iki reper 
nöqtəsinə görə dərəcələnib. 
2. Termodinamik temperatur şkalası (Kelvin şkalası). Termodinamik 
temperatur şkalası bir reper nöqtəyə - suyun üç qat nöqtəsinə görə 
dərəcələnib. Bu nöqtədə 609 Pa təzyiqdə buz, su və doymuş buxar 
termodinamik tarazlıqda olur. Üçqat nöqtənin temperaturu Kelvin 
şkalasına görə 273.16 K-ə bərabərdir. T = 0 K Kelvin sıfırı adlanır. 
Termodinamik temperatur (T ) və beynəlxalq təcrübi temperatur (t ) 
şkalaları arasında T = 273,15 + t ifadəsi ilə əlaqəlidirlər.