fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, bunda ular bir belgi -
«lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi.
Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq
belgi asosida qarama-qarshi
qo‘yiladi: [
i
], [
o
] ziddiyatida [
i
] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [
o
] yarim yopiq, lablangandir.
Muntazam ziddiyatda zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi
qo‘yiladi: «[
i
]-tor [
o
]-keng» zidlanishi muntazam zidlanishdir. Bunda [
i
] fonemasi «tor» lik, [
o
]
fonemasi «keng»lik belgisiga ega. «[
i
] (tor) [
o
] (tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas.
Chunki birinchi a’zoda ziddiyat belgisi aniq, ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi a’zoning
ziddiyatdagi belgisi «keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat deyish mumkin bo‘lur
edi.
Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan zidlanish deyiladi.
Quyidagi ikki
zidlanishga diqqat qiling:
Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa bunday hol mavjud
emas.
A’zolari o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra ziddiyatlar tasnifi.
Bunga ko‘ra, privativ
(noto‘liq), gradual, (darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi.
Birinchi tasnifda ziddiyat belgisi xarakteriga ko‘ra ziddiyat turlari ajratilgan bo‘lsa,
ikkinchi tasnifda fonemalarning ziddiyat a’zolariga munosabatiga ko‘ra tasnif amalga oshiriladi.
Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror va barqaror bo‘lmagan turlarga bo‘linadi.
Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’i nazar,
ulardagi
ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa
undoshi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda [
a
] unlisi bilan til orqa [
u
] unlisi orasidagi ziddiyat
kuchsizlanadi.
Barqaror bo‘lmagan ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi fonetik pozitsiya
kuchli pozitsiya deyiladi. Masalan, [
b
] fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu
pozitsiyada uning [
p
] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiyadir.
Neytrallanish,
so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyat
barqaror bo‘lmagan ziddiyat deyiladi. Unli va undoshlar orasidagi
qarama-qarshilik barqaror
ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshlarning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor-
kenglik xossalariga ko‘ra zidlanishi ham barqaror ziddiyatlardir. Lablanish belgisiga ko‘ra [
o‘-e
]
tizimchasi ham barqaror ziddiyat asosiga qurilgan.
Demak, o‘zbek tilining fonetik paradigmasi deganda har qaysisi o‘ziga xos xususiyatlarga
ega bo‘lgan barqaror bir umumiy belgi ostida birlashadigan fonetik unsurlardan tashkil
topgan
tizim tushuniladi. Bu butunlik yoki paradigma o‘z ichida ayrim belgilari bilan umumiylikni
tashkil etgan va shu umumiylik uchun asos bo‘lgan belgilari
bilan boshqa shunday
umumiylikdan farq qiladigan kichik butunliklardan, ichki paradigmalardan-mikrosistemalardan
tashkil topadi. Bu tizimchalar unli va undosh fonemalar paradigmalaridir.
Bu kichik
paradigmalar a’zolarining umumiy belgilari ularning shu tizimni tashkil etishini ta’minlasa,
farqlovchi belgilari bu ichki paradigmaning yana kichik bo‘laklarga bo‘linib ketishiga olib
keladi.
Jarangli undoshlar paradigmasi, jarangsiz undoshlar paradigmasi kabi.
Dostları ilə paylaş: