Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
b e s h ta ek a n lig in i ay ta d i. U l a r d a n qaysi t a r a f d a n o g o h b o ‘lish 
z a ru rlig in i t u s h u n t i r a d i .
F a q a t g i n a “ a s - s a n a ’yi m a n t i q i y a ” ( “ m a n t i q s a n ’a t i g i n a ” ) 
s o f i z m l a r d a n sa q la y d i, u r u h n i n g o q il q is m in i t o bg ‘rilaydi, 
r u h n i ilm i y a q in iy a va f a n la rn i o ‘rg a n is h , ta d q i q e t i s h n i n g
fo y d ali j i h a t l a r i t o m o n y o ‘llaydi. Bu s a n ’at v o sita sid a r u h n i n g
o qil q is m i, o ‘q itis h silsilasida n u t q va s u h b a t l a r d a n q a n d a y
f o y d a l a n i s h i n i , b a h s l a r q a n d a y q i l i b s o f i z m l a r n i k e ltir ib
c h iq a r is h in i b ila d i, u l a r n i n g b i r i d a n f o y d a la n ib , b i r i d a n o g o h
b o l m o q u c h u n bilib o lad i.
A r a s t u n i n g fik ric h a , k o * p d a n - k o ‘p f a n l a r o r a s i d a b ir turi 
( F o r o b i y t u r n i a l- jin s d e y d i) b o r k i, u u c h x ild a n a m o y o n
b o ‘la d i, u la r “ m a n t i q s a n ’a t i ” , “ ta b ia t h a q id a g i f a n ” fizika 
va “ n iy a tla r h aq id ag i f a n ” la r d ir . M a n t i q s a n ’ati b u ikki f a n d a n
o l d i n r o q , y u q o r i r o q t u r a d i va b u ikki f a n g a e ris h g a n h a r bir 
k i m s a n i
m a n t i q s a n ’ati s i n o v d a n o ‘t k a z a d i , b u ikki fa n , 
y a ’n i - t a b i a t h a q id a g i fan fizika va n iy a tla r h a q id a g i fanlarga 
k elsak, u la r m a v ju d boMgan, o ‘z jin sla ri ila b ir xil n a rs a la rn i 
q a m r a y d i , m a n t i q fani esa , av v alo fizika va n iy a tla r h a q id a g i 
f a n la r q a m r a b o lg a n n a r s a la r t o ‘g lrisida b ilim b erish g a intiladi. 
M o d d a m a t e r i y a v a m a v ju d a s h y o l a r b u u c h t a fa n n u q t a i
n a z a r i d a n b ir jin s d a g i n a r s a la r d ir , d e g a n fikr b o r. M a n t i q
fani b u ikki f a n d a n p e s h v o r o q b o M g a n id a n , b u u c h fa n g a
m a n s u b m a v ju d n a r s a la r n i b i r i n c h i boMib te k s h ir a d i, h iso b in i 
o la d i. Bu u c h fan ta b i a t a n b a r c h a m a v ju d n a r s a la r n i va n iy a t 
b o ‘y i c h a b a r c h a m a v ju d n a r s a la r n i o 'r g a n a d i l a r . T a b i a t a n
m a v ju d n a r s a , ta b iiy n a r s a la r n i o ‘r g a n u v c h i fa n g a taallu q li 
boMadi. M a v ju d lig i faq at n iy a tg a bogMiq n a r s a la r , n iy a tla r
h a q id a g i fa n ta s a rru fig a k iradi. A g a r u l a r b ir la s h g a n boMib, 
u larga ta b ia ta n va niyat tufayli erishilsa, b u ikkala fanga taalluqli 
b oM adilar...
S h u n i n g u c h u n A ra s tu , m u q a d d i m o t b e ru v c h i n a rs a la rn in g
j i n s t u r la r i n i n g i z l a n a d ig a n m a q s a d la r i b o r va u la rn i ta d q i q
e ta d i l a r , u la rg a k o ‘p c h i l i k k a m a ’l u m s o ‘z l a r i s h o r a q ila d ila r, 
d e b h is o b la y d i. B u n a r s a l a r n i n g h a q i q a t a n m a v ju d lig ig a h is- 
t u y g ‘u ( s h u ’u r ) s h a h o d a t b e r a d i , h a r b i r a q l a n i d r o k
e tila d ig a n m o h i y a t esa , h i s - t u y g “u ila o ‘z la s h tir ila d ig a n n arsa 
h is o b la n a d i.
109

---

A B U N A S R F O R O B IY
M a v ju d n a rs a la rn in g u sh b u xillari o ‘n j i n s g a - tu r g a boMinadi 
va u la r s i n f - k a te g o r iy a la r , d e b a ta la d i, u la r “ K a t a g u r i y a s ” 
y o k i “ K ito b fi a l - m a ’q u l o t ” n o m l i ris o la d a ta sv irla n g a n . Bu 
j i n s l a r ta b iiy f a n l a r o ‘r g a n a d i g a n n a r s a la r b o 'l i b , s h u bilan 
birga y o “ m o h i y a t n i ” yoki “ q a n c h a ” ligini, y o x u d “ q a n d a y ” 
va h a k a z o e k a n lig in i bild irad i.
S o ' n g r a A ra stu , m a n t i q s a n 'a t i n i n g t a ’siri va u n d a n q a n d a y
f o y d a la n is h z a ru rlig in i tah lil eta d i.
U , m a v ju d n a r s a l a r n i n g m a z k u r xillari, navlari q a n d a y
t a f a k k u r e til i s h i n i , u l a r d a n m u q a d d i m o t k elib c h i q i s h i n i ,
b u m u q a d d i m o t q a n c h a xillarga o 't i s h i n i , u la r d a n iz la n a d ig a n
m a q s a d l a r q a n d a y p a y d o b o ' l i s h i n i , m u q a d d i m o t va 
i z l a n a d i g a n m a q s a d l a r q a y s i n u q t a d a b i r - b i r l a r i b i l a n
t u ta tis h la r i va a jra lis h la rin in g s a b a b la rin i t u s h u n t i r a d i . H a r
b ir iz la n u v c h i m a q s a d u m u m i y a t i ila, z a r u r i y a t d a n h a q iq a t 
v a y o l g ' o n n i b i l d i m v c h i ik k i q a r a m a - q a r s h i m u l o h a z a
o 'r g a n a d i g a n m a v z u d ir . U la r n i o 'r g a n i s h d a b u ikki q a r a m a -
q a rsh i m u l o h a z a l a r n i n g qaysi birlari h a q iq a tlig i n o m a ’lu m
boMadi. H a q iq iy b ilim izlaniladi v a t a x m i n qilinadi. U l a r ( y a ’ni 
q a r a m a - q a r s h i m u l o h a z a l a r ) ik k ita z a r u r i y m u q a d d i m o t g a
b o ' l i n a d i . M u q a d d i m o t n i n g h a r b i r i m a v j u d b o ' l m a y
q o lm a y d i va m a v ju d b o 'l i b h a m q o l o l m a y d i . U l a r ikkalasi 
z a r u r iy m u q a d d i m o t l a r g a boMinadilar.
M u m k i n m a v ju d va m u m k i n n o m a v j u d m u q a d d i m o t l a r n i
m u m k i n i y im k o n iy m u q a d d i m o t l a r d e y d ila r. H o z i r m a v ju d
va m u m k i n n o m a v ju d s h u n g a o 'x s h a s h kclajakda h a m m a v ju d
b o ' l i s h i v a
m a v j u d b o ' l m a s l i g i
m u m k i n b o ' l g a n
m u q a d d i m o t l a r — e h t i m o l b o 'lis h i m u m k i n m u q a d d i m o t l a r
d e b a ta la d i. B u la r “ B o r i m i n i a s ” yoki “ K ito b a l - i b o r a t u n ” 
n o m li risolada y o zilg an .
S o ' n g r a u , m u q a d d i m o t l a r q a n d a y b a r t a r a f e tilish la rin i, 
u l a r b i r - b i r l a r i b i l a n q a n d a y y a q i n , b o ' l i s h l a r i n i ,
t a ’a y u n lig in i, u l a r d a n q a n d a y qilib m u l o h a z a p a y d o boMadi, 
b u m u l o h a z a q a n d a y qilib m u q o b i l m a q s a d orq ali m u q o b il 
m u l o h a z a l a r d a n biriga a y la n is h in i t u s h u n t i r a d i . Biz q iyos d e b
t a x m i n q il g a n i m i z h a r b i r iz la n a d ig a n n a r s a n i q a n d a y qilib 
h a q iq a t n in g o 'z i d e y is h im iz m u m k i n , h a q iq a t m a n t i q a n o 's h a
q iy o s d a n s h u iz la n a y o tg a n n a r s a v o sita sid a kelib c h i q a d i - k u .
i to

---