Fuat RƏsulov qubad İbadoğlu iqtisadiyyatın əsasları
Beləliklə, fərdi müəssisənin üstünlüklərinə aid edilir
Yüklə 3,39 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Цмуми мящсул
Beləliklə, fərdi müəssisənin üstünlüklərinə aid edilir:
Çatışmazlıqları isə aşağıdakılar hesab edilir:
Ortaqlıq- iki və ya bir neçə şəxsin birliyidir. Firmanın bu cür təşkili fəaliyyət sferasına çoxlu pul vəsaitləri cəlb etməyə imkan verir. Eləcə də hər bir tərəfdaş işə özünün ideyalarını və s. qoyur. Lakin burada da, şəxsi təsərrüfatçılıqda olduğu kimi, tərəfdaşlar ortaqlıq öhdəlikləri ilə şəxsi əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Bundan başqa əgər tərəfdaşlardan biri ortaqlıqdan çıxmaq qərarına gəlirsə, o, qanuna müvafiq surətdə öz fəaliyyətini rəsmi olaraq dayandırır. Yox, əgər qalan tərəfdaşlar öz fəaliyyətlərini davam etdirmək istəyirlərsə, onda mütləq yeni müqavilə tərtib olunmalıdır. Ortaqlığın üstünlüklərini aşağıdakılarla ümumiləşdirmək olar:
Çatışmazlıqlarına isə bunlar aid edilir:
Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər (MMC) ortaqlıqların bir növü olmaqla kapitalın birləşdirilməsi formasıdır. Belə müəssisələrin iştirakçıları firmanın öhdəlikləri üzrə heç də şəxsi əmlakına görə deyil, yalnız özünün pay qoyuluşları həcmində məsuliyyət daşıyırlar. MMC-nin kapitalı iştirakçıların payına görə bölünür. Pay dividendlər almağa və firmanın ləğvi zamanı onun əmlakının bir hissəsini əldə etməyə hüquq verir. Dividend - firmanın mənfəətindən pay sahiblərinə ayrılmış hissəni ifadə edir. Səhmdar cəmiyyəti - nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə bölünmüş cəmiyyətdir. Səhmlər buraxmaüa yalnız səhmdar cəmiyyətlərinin hüququ vardır. Səhmdar cəmiyyətinin iştirakçıları (səhmdarlar) onun öhdəlikləri üçün cavabdeh deyildirlər və cəmiyyətin fəaliyyəti ilə baülı zərər üçün onlara mənsub səhmlərin dəyəri həddində risk daşıyırlar. Səhmdar cəmiyyət - səhmlərin buraxılış yolu ilə kapitalın birləşməsidir. Səhmlərini sərbəst olaraq bir şəxsdən digərinin adına keçirmək mümkün olan səhmdar cəmiyyətləri açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər adlanırlar və o qısaca olaraq ATSC kimi ifadə olunur. Səhmdar cəmiyyət yaradılarkən, təsisçilər xüsusi sənədlər hazırlayırlar ki, o da "Səhm" adlanır. Səhm - qiymətli kaüız olub, onun sahibinə səhmdar cəmiyyətinin mənfəətinin bir hissəsini dividendlər şəklində almaq, idarə etmədə iştirak və cəmiyyətin ləüvindən sonra qalan əmlakın bir hissəsinə malik olmaq hüququ verir. Səhmin üzərində yazılmış qiymət onun nominal dəyərini əks etdirir. Təsisçilərlə səhmdarları fərqləndirmək lazımdır. Təsisçilər firmanı yaradanlar, səhmdarları isə səhm sahibləridir. Səhmlər özü də iki cür olur: adi və imtiyazlı. Adi səhm sahibləri müəssisənin mənfəətindən dividend almaqla yanaşı, səhmdar cəmiyyətin idarəetmə prosesində iştirak etmək hüququna da malikdir. İmtiyazlı səhm sahibləri isə müəssisənin maliyyə fəaliyyətindən asılı olmayaraq həmişə sabit dərəcələrlə dividend alsa da səhmdar cəmiyyətinin idarəedilməsində iştirak hüququndan məhrumdurlar. Adi səhmlərə görə dividendlərin verilməsi isə cəmiyyətin işləməsindən və onun nə qədər mənfəət əldə etməsindən asılıdır. Səhmdar cəmiyyətlər yaradılma formasına görə 2 cür olur: açıq və qapalı tipli. Onların başlıca fərqi səhmdarların hüquqlarını reallaşdırmaq imkanları ilə müəyyənləşdirilir. Belə ki, açıq tipli səhmdar cəmiyyətin səhmdarları öz səhmlərini dəyişə, sata, bağışlaya bilər. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətlərdə isə səhmdarlar səhmlərini yalnız öz aralarında sata və ya dəyişə bilərlər. Səhmdar cəmiyyətin mənfəəti çox olduqda, onun dividend vermək qabiliyyəti də yüksək olur və belə olan halda firmanın səhmləri beynəlxalq fond birjalarının listinqinə (siyahısına) daxil edilir. Səhmdar cəmiyyətin üstünlüklərini aşağıdakı kimi fərqləndirmək olar:
Çatışmazlıqlarına gəlincə isə onlar belədir:
Fond birjası - müstəsna olaraq fəaliyyət predmeti qiymətli kağızların normal tədavülü üçün zəruri şərait yaradan, onların bazar qiymətlərini müəyyən edən (qiymətli kağızlara olan tələb və təklif arasında tarazlığı əks etdirən qiymət), həmçinin onlar haqqında lazımi informasiyanı yayan, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının yüksək peşəkarlıq səviyyəsini nümayiş etdirmək üçün mühit formalaşdıran təşkilatdır. Fond birjası qapalı səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılır. Fond birjası öz fəaliyyətini müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən verilən xüsusi razılıq əsasında həyata keçirir. Fond birjası qiymətli kağızlar bazarında ticarətin təşkilatçısı kimi, depozitar fəaliyyəti və qarşılıqlı öhdəliklərin müəyyən edilməsi (klirinq) fəaliyyəti istisna olmaqla, digər fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilməz. Fond birjası - qiymətli kağızların alqı-satqı yeridir. Məsələn, tutaq ki, hansısa firmanın səhmlərinin nominal dəyəri 100 min manatdır. Əgər səhmlərə çoxlu dividendlər verilərsə, onda birjada onun qiyməti bahalaşır. Fərz edək ki, səhmin nominal qiyməti 150 min manatdır. Əgər bu səhm sahiblərinə az gəlir gətirirsə, onda birjada səhmlərin qiyməti aşağı düşür. Hər bir səhmin bazar qiyməti nominal dəyərdən aşağı və yaxud da yuxarı ola bilər. Fond birjalarında dövriyyədə olan bütün qiymətli kağızların orta məzənnəsi fond indeksi adlanır. Biz tez-tez televiziya ekranlarından, radio efirindən maliyyə xəbərlərini dinləyərkən müxtəlif indekslər barəsində eşidirik. Onların arasında ən geniş yayılmışları bunlardır: Dou-Cons indeksi, Nasdaq indeksi, Faynenşal tayms indeksi, Nikkey indeksi və s. Dou-Cons indeksi Nyu-York fond birjasında ABŞ-ın 30 ən iri sənaye şirkətlər qrupunun səhmlərinin orta məzənnə göstəricisidir. Bu indeks gündəlik olaraq birjanın bağlanmaısı zamanına hesablanır. Nasdaq indeksi – özünün xüsusi satış hərraclarına malik olan birjadan kənar kompyuter sisteminin aparıcı indeksidir. Nikkey indeksi Tokio birjasında Yaponiyanın 225 ən iri şirkətinin səhmlərinin orta qiyməti əsasında müəyyənləşdirilir.
Firmanın yaradılması təsisçi adlanan şəxs tərəfindən həyata keçirilir. Təsisçi kimi vətəndaş da, müəssisə də çıxış edə bilər. Təsisçilər yaratdıqları müəssisələri qeydiyyatdan keçirmək üçün tələb olunan bütün sənədləri qanuna müvafiq surətdə hazırlayırlar. Onlardan ən başlıcası təsis müqaviləsi və nizamnamədir. Təsis müqaviləsi təsisçilərin hüquq və öhdəliklərini tənzimləyir. Burda təsisçilərin adı, onların öhdəliklərinin bölgüsü, onlardan hər birinin qoyduğu payların həcmi və s. göstərilir. Nizamnamə bütün səhmdarların hüquq və öhdəliklərini tənzimləməklə yanaşı firmanın əsas fəaliyyət prinsiplərini də müəyyənləşdirir, xüsusilə də, firmanın adını, onun fəaliyyətini, vəzifə və məqsədlərini, yerləşdiyi yeri, nizamnamə kapitalının həcmini, səhmlərin növlərini və onların nominal dəyərini, idarəetmə orqanlarının strukturunu, qərarların qəbulu proseduralarını, mühasibat uçotunun aparılması, mənfəətin bölüşdürülməsi qaydalarını tənzimləyir. Firmanın qeydiyyatı məcburi xarakter daşıyır və müxtəlif məqsədlərə xidmət edir. Belə ki, bu zaman: - firmaların yaranması və ləğvi ilə bağlı dövlət nəzarəti həyata keçirilir; - kommersiya fəaliyyətində qeyri-qanuni amillər aşkar olunur; - vergiqoyma həyata keçirilir. Qeydiyyat dövlət reyestrinə salınma yolu ilə aparılır. Qeydiyyat yeri və qaydaları müxtəlif ölkələr üzrə fərqlidir və dövrü olaraq dəyişə bilər. Məsələn, bizim respublikada 90-cı illərin əvvəllərində bu iş hər bir inzibati rayonun icra hakimiyyətinə həvalə olunmuşdursa, hazırda qeydiyyat məsələləri ilə bütövlükdə Ədliyyə Nazirliyi və onun bölgələr üzrə nümayəndəlikləri məşğul olurlar. Firma adı özündə bəzən onun bir və ya bir neçə sahibinin adını əks etdirir. Məsələn, "Ford", "Kraysler", "Fillps", "Dovqan". Firmalarının adı fəaliyyətin xarakterini də özündə əks etdirə bilər: məsələn, «Ceneral Motors», «Coca-Cola» və s. Firma adı birləşmənin xarakterini də göstərməlidir. Məsələn, Səhmdar Cəmiyyətlər bizdə SC ilə, Fransada, Belçikada, İspaniya və İtaliyada "SA", Almaniyada "AG" ilə ifadə olunur. Və ya məhdud məsuliyyətli cəmiyyət Azərbaycanda "MMC", Rusiyada "OOO", Britaniyada "LTD" ilə işarələnir.
Adam Smit insanı ideallaşdırmır, o insanın qüsurlarını və zəif cəhətlərini görür və yazırdı: «İnsanların hamısında bu cəhət eynidir, onlar daimi olaraq öz vəziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışır - elə burdan da ictimai, milli və həmçinin şəxsi sərvətlər əmələ gəlir». O özünün əvvəlki sələflərindən fərqli olaraq başa düşməyə və sübut etməyə çalışırdı ki, milli sərvətlər yalnız kənd təsərrüfatı və ticarətdə deyil, iqtisadiyyatda da mövcud olan istehsal sferasının bütün növlərində yaradılır. Böyük şotland alimi göstərirdi ki, əmtəə mübadiləsi yalnız o halda baş tutur ki, bu sövdələşmə hər iki tərəf üçün fayda gətirsin. Bu o dövr üçün iqtisadiyyatda inqilab hesab olunurdu. Smitə qədər qədim yunanlar ticarətə və mübadiləyə münasibətlərini zarafatla belə ifadə edirdilər: «Bazar – elə bir yerdir ki, orada insanlar bir-birini aldada bilirlər». Yəni, onların fikrincə, istənilən sövdələşmədən bir tərəf udur, digər tərəf isə mütləq surətdə uduzur. A.Smitin əsaslı mövqeyi belə baxışlara son qoydu. Xülasə:
-   mükəmməl (xalis) rəqabətli bazar
- inhisarçı rəqabətli bazar - oliqopol bazar - inhisarçı bazar
Müzakirə üçün suallar: 
- Nə üçün mükəmməl (xalis) və inhisarçı rəqabətli bazarlara «giriş» və «çıxış» asandır? - Oliqopol bazarda firmalar bir qayda olaraq qeyri-qiymət rəqabəti aparır. Bu hal firmaların zəif, yoxsa güclü cəhətidirmi? - Biznesin təşkilati-hüquqi formaları hansılardır? Onların hər birinin üstünlükləri və çatışmazlıqları nədədir? TEST 4  .1. İnhisarçı rəqabət nəyə deyilir:
a) Bazarda 1 şirkət olanda b) Bazarda 3-5 iri firma olanda c) Bazarda eyni məhsuldan çoxlu kiçik firmalar satanda d) bazarda eyni, lakin bir qədər fərqli məhsul istehsalına
a) dəyməz b) bütövlükdə qiymət xarakteri daşıyır. c) qeyri-səmərəli istehsalın mövcudluğuna gətirib çıxarır. d) rəqabət qiymət xarakteri daşımır, avtomobillərin istehlakçı xüsusiyyətləri ətrafında gedir.
a) yalnız qiymət rəqabəti b) yalnız keyfiyyət rəqabəti c) həm keyfiyyət və həm də qiymət rəqabəti Beşinci fəsil Bu fəsli oxuyarkən aşağıdakı termin və anlayışlara diqqət yetirin:
Bu fəsildə Sizə xərclərlə əlaqədar olan bir neçə mühüm konsepsiyanı izah etməyə çalışacağıq. Həmin konsepsiyalar vasitəsilə müxtəlif növ xərclər arasındakı qarşılıqlı əlaqələri öyrənib, bu münasibətləri qrafik vasitəsi ilə təsvir edəcəyik. Qrafikin köməyi ilə belə əlaqələri əyani surətdə görmək imkanı qazanacağıq. Gəlin, əvvəlcə bir sual üzərində düşünək. Firmalar resursları hansı meyarlarla seçir və tələb olunan məhsulun buraxılışı üçün onlardan necə istifadə edir? Biz bilirik ki, hər hansı bir məhsulu istehsal etmək üçün firmalar 4 növ resursdan istifadə edir. Bunlar təbiət, əmək, kapital resursları və sahibkarlıq qabiliyyətidir. Gəlin, baxaq görək məhsul buraxılışı zamanı resursların hər birindən hansı miqdarda tələb olunur? Bu sualın cavabını misallar vasitəsilə aydınlaşdıraq. Tutaq ki, kəndli malik olduğu torpaq sahəsində yemiş əkib. Bu məqsədlə o torpağı belləyib, toxumları səpib, şitilləri sulayıb, gübrələyib və nəhayət, məhsulu toplayanda məlum olub ki, 2 ton yemiş yetişdirib. Növbəti mövsümdə o torpaq sahəsində əvvəlki illə müqayisədə 2 dəfə çox işləyib və məhsul yığımının vaxtı gələndə məlum olub ki, bu dəfə cəmi 3 ton yemiş yetişdirə bilib. Görəsən, nəyə görə kəndli 2 dəfə çox işlədiyi halda, məhsulun həcmi yalnız 1,5 dəfə artıb. Bu necə ola bilər? Məsələ burasındadır ki, indiki halda, daha bir vahid resursun əlavə olunması məhsul buraxılışının azalmasını şərtləndirib. Deyilənləri əyani surətdə 21-ci şəkildə təsvir edək.
Yüklə 3,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
qtisadi fikir tarixindən
