Fяxrяddиn mustafayev

neyronların-
sinir hüceyrələrinin nüvəsində yerləşən xromosom dəstləri və onlara məxsus 
olan quruluş, məlumat-informasiya, nəqliyyat, operator-funksional və 
nəzarətçi genlərin daimi nəzarəti altında olur
, bütün prosesləri onlar 
stimullaşdırır və tənzimləyir, son nəticədə isə ali orqanizmlər materiyanın canlı 
varlığı kimi formalaşır və dinamik həyat fəaliyyətini davam etdirir, öz nəslini 
saxlayır və populyasiyasını inkişaf etdirir. Beləliklə, orqanizmin canlı varlıq 
kimi mövcud olması, onun genetik statusunun təmin edilməsi, daxili mühitinin 
təmin olunması üçün olduqca geniş areallı zəmin yaranır. 
Orqanizm 
– onu cansız materiyadan əsaslı surətdə fərqləndirən həyati vacib 
proseslərin (maddələr mübadiləsi-metabolizm, böyümə, çoxalma, inkişaf, sinir 
sistemi vasitəsilə qıcıqlanmaya cavab vermə, hərəkət etmə, özünə məxsus 
davranış qabiliyyəti və s.) məcmuundan ibarət mürəkkəb sistem olub, hüceyrə, 
toxuma, orqan və üzvlər sistemindən təşkil olunan canlı bir varlıqdır. Onun tək 
və çoxhüceyrəli növləri vardır. Sonuncuların ən xarakterik və fərqləndirici 
xüsusiyyəti homeostaza və homeokinezə malik olmasıdır. 
Homeostaz
– orqanizmin genetik və daxili mühitinin-fiziki-kimyəvi 
sabitliyinin-konstantının (reaksiyası-pH, qanın və limfa mayesinin tərkibi, 
osmotik və arterial təzyiqi, bədən temperaturu, su-duz mübadiləsi, turşu-qələvi 
müvazinəti, zülal, karbohidrat, yağ, duzlar və ion tərkibi-elektrolitlərin – Na, K, 
Ca, Mq, P, Cl miqdarı və s.) nisbətən saxlanması, tənzim olunması prosesindən 
ibarətdir. Əgər homeostazın genetik sabitliyi mövcud olmasaydı, onda insan və 
ali çoxhüceyrəli heyvanların yaşaması və həyat fəaliyyəti qeyri-mümkün olardı. 
Bu termin biologiya elminə ilk dəfə Amerika filosofu və riyaziyyatçısı İ.Kennon 
tərəfindən daxil edilib. Heyvanlar arasında ən təkmilləşmiş və formalaşmış 
homeostaz məməlilərə və quşlara məxsusdur. Orqanizmdə müxtəlif maddələrin 
nisbətən sabit saxlanması əsasən qan, limfa, haram ilik mayesi-likvor və 
bağırsaq şirəsində-ximusda və s. maye mühitdə təmin olunub. Homeostazın 
pozulması neyro-humoral yolla tənzimlənir və bərpa olunur. Məsələn, homo-
yoterm (mühitdən asılı olmayaraq sabit temperatura malik olan) heyvanların 
hüceyrələri yalnız homeostazın sabit olduğu şəraitdə öz normal funksiyalarını 

---

98 
dayanıqlı və dinamik surətdə davam etdirir. Həmin hüdudun astanasının-
sərhəddinin pozulması orqanizmin həyat fəaliyyətinin dəyişilməsi, hətta məhv 
olması ilə nəticələnir. Homeostaz həzm traktı və tənəffüs sistemində, qan və 
limfa dövranında, qaraciyərdə, sümük iliyində baş verən proseslərin hesabına 
təmin edilir. Belə ki, daxili mühitə həzm sistemindən zülallar, karbohidratlar, 
yağlar, su, duzlar və vitaminlər, ağciyərlərdən O
2
, qaraciyərdən onun özündə 
sintez olunan bəzi maddələr (öd turşuları və s.), cinsiyyət vəzilərindən 
hormonlar, sümük iliyindən qanın formalı elementləri, ürəkdən mediatorlar 
(asetilxolin, yaxud noradrenalin-simpatin), böyrəklərdən isə renin fermenti daxil 
olur. Daxili mühitdən isə böyrəklər vasitəsilə su, ammonyak, sidik cövhəri və 
turşusu, müxtəlif qeyri-üzvi maddələr, həzm traktı ilə-duzlar, sidik cövhəri və 
digər aralıq məhsulları, ağciyərlərlə CO
2
və s. qazlar ekskresiya-xiric edilir. Bu 
olduqca mürəkkəb proseslər daimi və fasiləsiz olaraq davam edir və orqanizmin 
homeostazı təmin olunur. Homeostazın təmin edilməsində ən başlıca funksiyanı 
hüceyrə mübadiləsi yerinə yetirir. Daxili mühitə maddələr yalnız hüceyrə 
membranı ilə daxil olur, mübadilə məhsulları-metabolitlər isə hüceyrədən 
çıxaraq hüceyrəarası mayedə hər hansı bir maddənin çatışmaması, yaxud artıq 
olması hüceyrələrin funksiyasını ya gücləndirir, ya da tormozlayır. Məsələn, 
daxili mühitdə zülallar çatışmadıqda hüceyrələrdə onların sintezi güclənir, artıq 
olduqda isə-əksinə proses baş verir. Hüceyrəarası mayedə zülalların artıq olması 
hüceyrənin ribonukleaza fermentini fəallaşdırır və həmin ferment RNT-yə təsir 
etdiyi üçün o, zülal sintezində iştrakını dərhal dayandırır. Daxili mühitin daimi 
sabitliyi neyro-humoral yolla tənzimlənir.