Fяxrяddиn mustafayev

Miller-Hekkelin 
biogenetik qanununa əsasən
davam edir. Bu qanuna görə orqanizmlərin 
embrional inkişafı dövründə əlamətlərin oxşarlığı müxtəlif formaların qohumluq 
dərəcəsini əks etdirir. Belə ki, bütün çoxhüceyrəli heyvanlarda embrional inkişaf 
zamanı ziqotanın bölünməsi embriogenezin ilkin 
blastula
və 
qastrula
mərhələlərini keçir və həmin qanunauyğunluğa tabe olur. Quruda yaşayan və 
ağciyər tənəffüsünə malik olan bütün onurğalılarda embrional inkişafın bəzi 
mərhələlərində balıqlardakı kimi qəlsəmə qövsləri müşahidə olunur. Bu 
qanunauyğunluq ilk dəfə rus alimi A.A.Zavarin tərəfindən (1886-1945) aşkar 
edilmişdir. Həmin qanunauyğunluğa əsasən bir-birindən çox uzaq olan 
orqanizmlərdə (məməlilərlə həşəratların hüceyrələrində) genetik determinasiya 
mövcuddur. Filogenetik sıraların bəzi fərdlərinin müəyyən toxumalarının (əzələ, 
birləşdirici, epiteli, sinir və s.) histoloji quruluşunda və onların funksiyalarında 
xarakterik paralellik və determinizm vardır. Embrional inkişaf dövründə 
heyvanların hüceyrələri forma və kimyəvi tərkibinə (xüsusilə zülala) görə 
nisbətən bir-birinə uyğun olur, sonralar isə onlarda müəyyən ixtisaslaşma prosesi 
gedir və 
differensiallaşma
adlanır. Hüceyrələrin differensiasiyası zamanı ayrı-
ayrı üzəvlərin formalaşmasına və spesifik zülalların sintezinə nəzarət edən 
genlər çox fəallaşırlar. Heyvanların yumurta hüceyrəsinin sitoplazmasında 
mayalanma prosesi başlamamışdan əvvəl mövcud olan hər üç RNT tipi (mRNT-
məlumat, rRNT-ribosomal və nRNT-nəqliyyat RNT-si) qeyri-fəal formada olur. 
Lakin bir neçə dəqiqədən sonra ziqotanın inkişafı üçün lazım olan bəzi zülalların 
sintezi başlayır. Bu proses hər iki valideyinin genlərinin nəzarəti altında baş 
verir. 
Ontogenezin inkişafında böhran mərhələsinin
olması həmişə embrioloqla-
rın və genetiklərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, onto-
genezin ilk mərhələlərində embrionlar xarici mühit amillərinin təsirinə 
həddindən çox həssas olmaqla, onların normal inkişafı pozulur, orqanlar 
zədələnir, zülal sintezi güclənir, hüceyrələrdə maddələr mübadiləsi dəyişilir, 
nəticədə embrion ya məhv olur, ya da müxtəlif eybəcərliklər baş verir. Böhran 
mərhələləri əsasən blastula mərhələsinin sonunda (embrionun inkişafının 
valideyinlərin genetik məlumatlarının nəzarəti altında olduğu dövrdə) başlayır. 
Xarici mühit amillərinin ontogenezə təsiri quşlarda, amfibilərdə, reptililərdə və 
balıqlarda daha geniş və müfəssəl öyrənilib. Ontogenezin inkişafında böhran 
mərhələsi heyvanların iri buynuzlu heyvanların embrionlarının ən çox ziqotanın 
inkişafının ilk günlərində ölüm faizinin yüksək olması ilə nəticələnir. İnkubasiya 
zamanı temperaturun və mikroiqlim göstəricilərinin böyük tərəddüdü toyuqların 
embrional inkişafında olduqca neqativ təsir göstərir. Orqanizmin fərdi inkişafı