G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

Cender  tədqiqatlannı 
cinsin  fəlsəfı  və  ya  d a h a   doğ- 
rusu,  cinslərin  cəmiyyətdə (sosiumda) qarşılıqlı münasibət- 
lərinin  fəlsəfəsinin  təhlih  adlandn*maq  olar.  Bu  halda 
cinslərin  iki  fərqi  nəzərə  çarpar:  Birinci,  q a d m   və  kişilərin 
təbii,  əsil,  təbiətən  olan-fızioloji fərqləri:  və  İkincisi:  kişi  və 
qadınlarm   ro lu n u n   süni,  sosio-mədəni  fərqləridir ki,  bu  da 
praktiki  o la ra q   öz əksini  cəmiyyətin  bütün  həyat  fəaliyyəti 
sahələrində  tapır.
4
Ingilisdilli  ədəbiyyatda  b u  fərqlər iki  termin  -  "sex" 
(cins)  və  gender("soy")  anlam ı  ilə müəyyən  olunm uşdur.
Cinslərin  fərqlərinin  cinsi əlamətləri  (özünün  alda- 
dıcı  "təbii"  a d m a   b a x m ay a ra q )  cəmiyyətin  dünyagörüşü  və
1  R ə n a   M i r z ə z a d a   " G e n d e r  v ə   fe m in iz m "   B,  2000.  s  .  31
---------------------------------------  15  ---------------

mədəniyyəti  ilə  bağlıdır.  O nlar  demək  o lar  ki,  həmişə 
c in sb rin   əsl  differensiyasmı  (fərqlənməsini)  yox,  k o n k re t 
cəm iyyətin  m a d d i- m ə n ə v i  dəyərlərini  və  id e a lla rm m  
m ürəkkəb sistemini əks  etdirirlər.  B una görə də cəmiyyətin 
bütün  sosio-m ədəni  q u ra m a s n ıd a   (m ozaikasm da),  hətta 
dildə  kişi  və  q a d m   cinslərinin  süni  fərqləndirilm əsini 
m üşahidə  edirik.  Belə  ki,  dildə  q ra m a tik   cinslər  həmçinin 
təbii  deyil,  süni  x a r a k te r  daşıyır.  Məsələn,  ingilis  dilindəki 
he -  she  - it  (o-o-o)  fərqləri  türk  dillərində  də,  o  cümlədən, 
azərbaycan  dilində  yoxdur:  b u rad a  o n la rm   h ər üçünü əvəz 
edən  yeganə  əvəzlik  -  "o"  işbnir.  M ə s ə b n ,  ingilis  dilindəki 
"Hi  -  shi  -  it"  (R u s  dilində  "O n-ona-ono")  əvəzlik  fərqləri 
türk  d ilb rin d ə ,  o  c ü m b d ə n   azərbaycan  dilində  də  yoxdur: 
b u r a d a   o n la rm   h ər  üçünü  ifadə  edən  yeganə  əvəzlik  -  "o" 
işlənir.
C ih s b rin   qarşılıqh  təsirinin  tarixi  -  bəşəriyyət  tari- 
xinin  yeni  "redaktə"də  oxunuşu,  o  bizim  keçmiş  h a q q m - 
dakı  təsəvvürlərimizi  əhəmiyyətli,  b e b   dem ək  mümkünsə, 
radikal  surətdə  dəyişir,  cəmiyyyətin  inkişafınm   müasir 
p ro b le m b rin i  və  g ə b c ə k   p ersp ek tiv b rin   təhsis  edir  ki,  bu 
da  bizim  dünyagörüşüm üzün  və  onu  sistem  şəklində  ifadə 
edən  fəlsəfənin əsaslarm a to x u n m a y a   bilməz.
T arix   özü  şa h id d ir  ki,  bu  problem ə  bu  və  ya  digəq 
şəkildə  artıq  çox  q əd im   zam an lard a  to x u n u lm u şd u r.  T a- 
rixdə m adərşahlıq  (m atriarxat)  və  padərşahlıq  (patriarxat) 
d ö v rb rin in   m övcud  olması  göstərir  ki,  bu  m ə s ə b   kifayət 
qədər  m ürəkkəbdir,  lakin  indiki  z a m a n d a   gender  tədqi- 
qatları  p ro b le m a tik a sm m   nə  yerdə  o ld u ğ u n u   aydm laşdır- 
m a q   üçün  bizim   im k a n ım ız   çərçivəsində  m ö v z u n u n  
inkişafm m   əsas  konsepsiyalarını  tarixi-fəlsəfi  istiqam ətdə 
təhlil  etm ək  kifayətdir.  A dətən  R usso  tərbiyə  sisteminə
qarşı  çıxan  ilk  q a d m   -  fe m in is b rd ə n   biri  o lan   M eri
t
U o ls to u n k ra ftm  (1759 -  1797) adını ç ə k irb r.  Lakin, form a- 
--------------------------------------   16  ------- -------------------------------

laşmış  q a d ın   hərəkatı  X IX   əsrin  sonu  X X   əsrin  əvvəllə- 
rində,  qəti  sosial-iqtisadi,  siyasi  və  mənəvi  dəyişikliklərin 
təsiri  a l t m d a   təşəkkül  t a p m a ğ a   başladı.  S im o n a   de 
B ovuarm   (1908 -  1986)  "İkinci cins"  kitabı q a d m m   masku-
lin  ("kişi")  cəmiyyətin  güclü  him ayəsindən  azad  olun- 
m a sm m   fəlsəfə  və  ideologiyası  kimi  yaradılm ış  müäsiı
feminist  hərəkatı  tarixinin əsasmı  qoyur.
M askulin,  so n ralar  patriarxal  adlandınlm ış  cəmiy-
yət  iki  cinsin  m övcudluğunu  de-yure  qəbul  edirsə  də,  de  - 
fakto  bəşəriyyətin  təkcinsli  olması  siyasətini  yürüdür  və 
q a d m l a n   açıb -ağ a rtm ad a n ,  gizHndə  ancaq  "inkişaf  etmə- 
miş  kişi"  hesab  edir.  M askulin,  so n ra la r  "patriarxal"  ad- 
landırılmış  cəmiyyət  iki  cinsin  m övcudluğunu  de-yure  qə- 
bul edirsə də, de-fakto bəşəriyyətin tək cinsli oiması siyasə- 
tini  yürüdür  və  q ad m ları  açıb -ağ artm ad an ,  gizlincə  onları
"tam  in k ış a f'  etməmiş  kimi hesab  edir.
Fem inistlər bu rəylə razü a şa ra q   b u ra d a  ancaq  "kişi- 
lərin  rasizmini"  görür  və  b u n a   görə  də  cəmiyyətdə  cinsləı 
a r a s m d a   fərqləri  yox  etməyə  çalışırdı.  Bu  an d ro g in h k   (tək 
cinslik) fəlsəfəsi, kişilərin və q a d m la rm  tam  bərabərləşdiril- 
məsi, 
h ə t t a  
təb iə t 
fərq lərin in  
sərf-nəzər 
edilməsi 
cəfəngiyyata  gətirib çıxartdı  -  q a d m m  əsas  təbii  funksiyası
- a n a h q  - sm a q  şüşəsinə - süni u şa q   doğuluşuna ötüı-ülürdü. 
A m m a   duzünü  d em ək   lazımdır  ki,  belə  radikal  feminist 
q a d m la rm   sayı  çox  deyildi,  çünki  q a d m   h ə ıə k a tm m   ikinci 
istiqam əti  isə  əsas  diqqəti  p atriarx al  cəmiyyətin  tənqidi  və 
gender  təd q iq atla rm m   təsirİ  altm a d a  cəmiyyətin  trans- 
fo rm a siy a   y o llarm ın   k o n s tru k tiv   təhhlində  cəmləndir- 
mişdi.  Q eyd etdik ki,  bu istiqam ət gender problem inin əsa- 
sım qoydu. T erm in  özü isə Qeyl R a b in in  "Q adm  mübadilə- 
si"  (1972)  araşd ırm asm d a  verilib  və  məqaləsində  peyda 
olub,  "maskulinlik və  feministlik  konstruksiyasında  biolo- 
ji cinsin mədəniyyət tərəfmdən transform asiyasm ı bildirir".
U n a e r  "Cinsin  və  senderin  yeni  tərifı"

(1979)  əsərində  gender  term inindən  a n c a q   cəmiyyətin  qa- 
dm   və  kişi  kimi  təyin etdiyi  kəslər  üçün  tipik  olan  xüsusiy- 
yət, əiam ət, n o r m a , stereotip və rollara  aid o lan  sosial, mə- 
dəni  və psixoloji aspektləri  m üzakirə etdikdə  istifadə etmə- 
yi  təklif edirdi.
Beləliklə,  nəzər  diqqətimizi  o n a   yönəldək  ki,  əgər 
əvvəllər  p a tria rx a l  cəmiyyətin  tənqidçiləri  B M T -n in   məlu- 
m a tla rın a   istinad  edərək  deyirdilər  ki,  q a d m la r   d ü n y a  əm- 
təəsinin  2/3-ni  yerinə  yetirib,  b u n a   rəğm ən  d ü n y a   gəlirinin 
10%-ni  a h r la r   və  d ü n y a  mülkiyyətinin  a n c a q   1%-nə  sahib- 
dirlər,  indi  gender  tədqiqatları  m əcrasm da  həm   zəruri  (yə- 
ni  hifz  o lu n an ),  həm   də  yaİançı  o  fərqlər  vurğulann*dı  ki, 
o n la r həm  q a d m la r,  həm  də kişilərin xeyrinə  a r a d a n  qaldı- 
nlnnalıdır.  İki  tarixi fərqi müqayisə etm ək  beİə qənaətə gəl- 
m ək  üçün  k ifay ətd ir  ki,  o n d a k ı  həm   təbii,  h ə m   süni 
q a rş ıq o y m a la r  aşağıdakı  müəyyən  qədər  yanlışhğa  əsasla- 
nır:
Kişi  -  rasional -  mənəvi  -  ilahi  -  m ədəni...
Q a d m  -  hissi  -  cismani  -  günahlı  -  təbii...  ^
Bu  b a x ım d a n   görkəm li  A z ə rb a y c a n   mütəfəkkiri 
N əsrəd d in   T u si  övladm   tərbiyəsində  valideynlərin  özünə- 
məxsus  vəzifələri  o ld u ğ u n u   qeyd  edərək  yazırdı  ki,  "A ta 
h ü q u q u  d a h a  çox ru h a n id ir (mənəvidir),  bu səbəbə görə də 
övlad  a t a   tən b eh in d ən   so n ra   ağıllanır:  a n a   h ü q u q u   isə  nis- 
bətən cism anidir, b u  səbəbə görə də övladlar b u n u  d a h a  tçz 
hiss  edir və a n a la r m a   d a h a   artıq  meyl  göstərirlər".
Q a d m la r   d o ğ r u d a n   d a   d a h a   intuitiv  və  em osional 
təfəkkür  stilinə  m alikdirlər,  lakin,  ola  bilsin  ki,  bəlkə  kişi- 
lərin  rasional,  m əntiqi  təfəkkür  stilində  çatışm ayan  şey  elə 
m əhz  b u n d a n  ibarətdir.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  o!a  bilsin  ki, 
e k o lo g iy a n m ,  m ih ta riz m in ,  a z h q la ra   qarşı  z o r a k ıh ğ m  
m üasir problem iəri  elmi,  siyasi,  iqtisadi,  mənəvi  və ideolji
'  ct>n;ıocoM.. 1996. sə h   395.

konsepsiyalarm   böhranı,  m üasir  reallığm  bütün  tərəflərini 
ə h a tə  edə  bilməyən,  m əhz so n  dərəcə rasional  təfəkkür tər- 
zinin  çıxmazhğı  ilə  müəyyən  olunur?!  G e n d e r  tədqiqatları 
isbat  etdi  ki,  əsUndə  iş  m ə h z   bu  cürdür.  Cerm eyn  Q rir 
("Q adm  - xacə",  1974) elmə patriarxal cəmiyyət termini da- 
xil  e d ə rə k ,  is b a tla   a y d m la ş d ır m ış d n '  ki,  ü m u m ilik d ə  
q a d m la r m   azad  olunm ası  -  həm  də  kişilərin  azad  o lu n m a- 
sıdn'.  Bu  a z a d h q   isə  "Q a d m   doğuim uş"  k ita b m m   müəllifı 
A n d rie n n a   R için  flkrinə  görə  q a d m   təfəkkür  tərzİnin  kişi 
təfəkkür  tərzinə  inteqrasiyası  (yəni  birləşməsi)  və  realhğm 
dərkinin  universal  rasional-intuitiv  dilinin  yaradılm ası  ilə 
m üm kündür,  D a h a  əvvəl K e ro h n   M erçan t  "Təbiətin ölümü 
(feminizm və ekologiya)"  k ita b m d a  X V II  əsrdən  me- 
xaniki determ inist şəkhni  almış  birtərəfli  rasionalizm in  nə- 
yə gətirib çıxardığm ı p a rla q  şəkildə təsvir etmişdir.  K .M e r- 
ç a n t  bu  elmin  y a r a n m a   dövrünün  dilini  təhlil  edərək  belə 
nəticəyə gəldi  ki,  b u   dil  alim  -  "patriarxm "  təbiət  -  "qadm" 
üzərində  "zorakıhq"  dilidir.  M üəlhfm   fıkrincə  m exanistik 
elmin  y a r a n m a   v a x tm d a n   b aşlay araq   təbiətin  və  q a d m m  
is tis m a n   ay rılm az  o lu b   v ah id   p a tria rx a l  dünyagörüşü 
çərçivəsində gedir.
L akin  bu fəlsəfənin özünün də real h ü d u d la n  v a r ki, 
o n la r p a tria rx a l  cəmiyyətin  ağılsız  idarə  siyasəti  nəticəsin- 
də  y a ra n a n   qlobal  ekoloji  problem lər  o b ra z m d a   m ey d an a 
çıxn'.  Fem inistlər  tərəfm dən  "atalar  cəmiyyətinin"  tən- 
qidinin  b u   ən  güclü  tərəfl  Şarlen  S p re tn a k m   "Q adm   mə- 
nəviyyatm m   siyasəti"  a d h   əsərində  təqdim   o lu n a n   femi- 
nizm,  mənəviyyatı  və ek ologiyanm   q ın lm a z  əlaqəsi  ilə sin- 
tez  olan  xüsusi  nəzəriyyənin - ekofem inizm in  y a ra n m a s m a  
gətirdi.  Özünün  d a h a   əvvəlki  tə d q iq a tla rm d a   Ş .S p retn ak  
"patriarxal dinlər" siyasəti yürüdərək  göstərdi  ki,  o n la rd a n  
q a b a q   20-ci  mininillikdən  artıq  "m atriarxal  dinlər"  dövrü 
mövcud  o lm u şd u r  o r a d a   q a d m m   yüksək  m ənəviyyat  və

təbiiliklə səciyyələnən  tam   təfəlckürü  təqdim   o lu n m u şd u r.
Beləliklə,  feminizm  p a tria rx a l  sivilizasiyasmm  de- 
m ə k   o lar ki,  b ü tü n  dünyagörüşü və p r a q m a tik  prinsiplərini 
tənqid  edərək  göstərdi  ki,  gender  tə d q iq a tla rm d a n   ortaya' 
çıxan  yeni  prinsiplərdən  im tina  h a lm d a   b u   sivilizasiya 
m əhvə  m ə h k u m d u r.
M ə h z   b u   m übahisənin  son  səddi  o n a   qarşı  növbəti 
fem inist  tənc^id  atəşi  açm ış  iq tisa d iy y a t  o ld u .  Xeyzel 
H e n d e r s o n   "Gələcəyin  a h e r n a tiv   m odelləri"  k ita b m d a  
qeyd edirdi  ki,  qərarlaşm ış  iqtisadi  ink işaf modelləri bütün 
şüurlu  sərhədləri  p o z a n   qeyri-m əhdud  a rtım a   yönəlmidir. 
M askuU n  m ədəniyyətin  bu  tipik  nüm unəsi  ekoloji  fəlakətə 
gətirir  və  bu  fəlakətdən  q u r ta r m a ğ a   a n c a q   "neft  əsri" 
m ə d ə n iy y ə tin d ə n   "G ünəş  əsri"  m ə d ə n iy y ə tin ə   keçm ək 
k ö m ək   edə  bilər.  Bu  a x n ın c m m   əsasmı  gözümüz  Önündə 
q arşısm d a  y a r a n a n   və  "böyüyün  kiçik  üzərində"  zo rak ıh q  
və  d ik təsin i  ä ş ıla y a n   k o r p o r a t i v   iq tis a d iy y a tm   p rin - 
siplərindən  im tina  etməyə  təkidlə  çağıran  ekoloji,  q ad m , 
vətəndaş  h ə rə k a tla n ,  eləcə  də  sülh  hərəkatları  təşkil  edir. 
Q a d m   və  kişi  dəyərlərinin  sağlam   balansı  cəmiyyətdə  qar- 
şıya  çıxan  problem lərin  həllinə  köm ək  etməlidir.  Təəssüf 
d ,   kişi  və  q a d m   dəyərlərinin  birləşdirilməsi  deyərkən 
feministlər,  öz növbəsində, d a h a  bir "məzlum sinfı"  - uşaq- 
ları  u n u d u rla r.  Psixoloji  tə d q iq a tla rd a   isbat  o lu n u r  ki,  10 
y aşm a  qədər  u şa q la rm   q a v ra m a   və  dərk etm ə  xüsusiyyəti 
böyüklərin  təsəvvürlərindən  ciddi  fərqlənir  və  ilk  növbədə, 
qeyri-verbal  inform asiyanm   verbal  (dil,  söz)  inform asiya 
üzərində  üstünlüyündə  özünü  göstərir.  L a k in   gender  tədqi- 
q a tla r m d a  göstərilmişdir ki,  m əhz verbal,  rasional-m əntiqi 
təşəkkülü inform asiyanm  çoxluğu patriarxal sivilizasiyamn 
səciyyəvi  cəhətidir.  B una  görə də əsil sintez  "üçüncü sin if'  - 
u şa q larm   ən  "təmiz",  "mədəni  cəhətdən  transform asiya 
olunm am ış"  və  deməli,  dünyanı  d ərk   etm əkdən  ötrü  ən

doğru  o la n  d ü n y a  seyriçiliyini  də  nəzərə almalıdır.
Beləliklə,  əsil  gender  tə d q iq a tla n   m ahiyyət etibarilə 
a n c a q   q a d m m   kişi  hakim iyyətindən  az a d   o lu n m a sm a   yö- 
nəlmiş  konsepsiyalar  olm ayıb,  d a h a   çox  dünyagörüşünün 
bütün  bəşər cəmiyyətinin,  xüsusilə də öz hüquqlarm ı  q o ru - 
m a q d a   im k a n la n   m əh d u d   olan  a z h q la rm   hüquq,  xüsusiy- 
yət və rəngarəngliyini nəzərə alm ağa çağıran bir "dem okra-
tik"  növüdür.
Beləliklə,  "M üasir  fəlsəfı  lüğətdə"  (M oskva,  1998) 
oxuyuruq:  Gender təd q iq atlan  - sosialtransform asiyalar və 
üstünlüklər  sistemlərinin  təhlili  üçün  gender  yanaşm ası 
e v re stik   i m k a n l a r m ı   r e a lla ş d ıra n   fə n lə ra ra sı  t ə d q i q a t  
praktikasıdır.  S osium un  ən  ak tu al  problemləri  siyasət, 
hakim iyyət,  zorakıhq,özünüdərk  və  şəxsiyyət  azadhğı  və 
h ü q u q u ,  post-sənayeləşmiş cəmiyyətdə  fərqin  eyniləşmə və 
müvafİq  sosial  rolları  problem i  kimi  qarşıya  qoyuldu.  In- 
san  m ahiyyəti  problem i,  insan  m ö v cu d lu ğ u n u n   m ə n a   və 
gərəkliyi,  m ə k a n   və  za m a n   kimi  əsas  fəlsəfi  məsələiər  gen- 
d er  ölçüsünə  çevrildi.  G e n d e r  tədqiqatları  ilə  əhatə  blun- 
m uş  elmlərin  çevrəsi  çox  genişdir.  B u ray a  fəlsəfə,  tarix, 
p o lito lo g iy a ,  a n tr o p o lo g iy a ,  lİnqvİstika,  e tn o q r a f ıy a , 
mədəniyyətşünaslıq  və s.  a id d ir"’
'  CoBpeMeHHbin  On;i
0
C
0
{l)CKHH  CiioBapb.  "riaHnpHHT"  1998, CTp.  180-183 
-------------------------------------------  
21
  -----------------------------------

2.  G E N D E R :  T A R İX ,  İD E Y A   VƏ 
N Ə Z Ə R İ Y Y Ə L Ə R
•  Cinslərin  bərabərliyi  uğrunda  mübarizə  tarixindən.
• Fenıinizm  haqqmda.
• Feminizmin  əsas istiqamətləri.
C əm iyyətin  bir-birindən  fərqli  iki  cinsdən  ibarət 
olması  bir su'a  suallar o rta y a   q o y u r  ki,  b u n la r d a n   d a  bəzi- 
lərinin  cavabı  indiyə  qədər  m übahisə  d o ğ u rm a q d a d ır.. 
Əgər  cinslərin  bioloji  fərqləri  və  funksiyaları  şübhə doğur- 
m ursa,  psixi  (ruhi),  em osional,  intuitiv  fərqlər  məsələsi, 
q a d m   və  kişinin  təfəkkür,  idrak,  m əntiqi  fərqləri  kimi  hal- 
lar öz m üzakirəsini tələb edir.  H əm çinin  b u r a d a  bir sual da 
m a ra q h d ır:  in san larm   cinsi  fərqləri  o n la rm   sosial  fərqlə- 
rinin səbəbidirmi,  yoxsa  bu axınncı tarixin təsadüfi seçimi- 
dir,  və ya  digər şəraitdən  asılıdır.
4
Cinslərin  qeyri-bərabərliyi  a y rı-a y n   cəmiyyətlərdə 
özünü  m üxtəlif cür göstrir.  O n a   görə də  kişi  və q a d m m   və- 
ziyyətini  tədqiq  etməklə  bu  cəmiyyət,  o n u n   m ədəniyyət  və 
ənənələrinin  səciyyəsi,  xalqm   dini  və  ruhi-əxlaqi  dəyərlə- 
rinin  xüsusiyyətləri,  dünyagörüşü  və  özünüdərki  h a q q m d a  
çoxlu m iq d a r d a   m a ra q h   m aterial  verir.
Cəm iyyətdə  cinslərin  qeyri-bərabərliyi  o r a d a   yaşa- 
yan  in sa n la r  üçün  heç  də  həmişə  p ro b le m   olm am ışdır.  Bir 
qisim  insanlar,  istər  kişi  olsun,  istərsə  də  q ad m ,  üm um iy- 
yətlə  belə məsələ üzərində düşünm əm işdir.  D igər qisim heç 
bir h a q la rm   pozulm asm ı  görmür,  zira cəmiyyətdə cinslərin 
d a v ra m ş   və  rollarm m   qərarlaşm ış  qaydası  o n la ra   ədaləth 
görünür,  o n la r   hesab  edirlər  ki,  bu  q a y d a la r  tarix,  ənənə, 
din və ya ə c d a d la n m ız d a n  gələn  əxlaqi n o rm a la rla  m üqəd- 
dəsləşdirilib.  Ə n ən əv i  cəm iy y ətd ə  (yəni  m ö h k ə m   və 
dəyişməz  n o rm a   və  dəyərlər  əsasm da  hərəkət  edən  cəmiy- 
yətdə)  üm um iyyətlə  kişi  və  q a d m m   rolları  ciddi  bölünüb, 
ən  kiçik  h allara  qədər  elə  yazüıb  ki,  kişinin  cəmiyyətdə 
------------------------------------- 2 2 ---------------------------------- ------

q a d ın ın   taleyindən  fərqli  "xüsusi  taleyə"  malik  oİmasının 
həyati  zəruriliyinə  şübhə  q ah n asm .  M əhz  bu  b ax ım d an   da 
feminizm  q a d m l a n n   b ə ra b ə r  hüq u q lu   olması  ideologiyası, 
ictimai-siyasi  hərəkat  kimi  çox  gec,  təbii  ki,  feodalizmin 
b u x o v la rm d a n  azad  ohTiaq  yoluna qədəm   q o y m u ş ölkəiər- 
də  yaranır.  Qeyd  edək  ki,  bəzi  tədqiqatçılar  feminizmə 
m a ra ğ ı  a rtıq   qədim   y u n a n   fəlsəfəsində  (məsələn,  P latonu 
tez-tez ilk feminist  adlandn-n-lar)'  görürlər.
Cins  kateqoriyası  mədəniyyətinin  anaİiz  edilməsin- 
də b ir alət kimi istifadə  o lu n an   feminizm fəlsəfəsini araşdı- 
raq. 
Feminizm  (femin-qadın) 
sosioloji  inkişafa  alternativ 
o la n   fəlsəfı  konsepsiya  kimi  heç  də  birdən-birə  form alaş- 
m am ışdır.  U z u n   m ü d d ət  ərzində  o  həm   q a d m la r m   bəra- 
b ərh ü q u q lu lu ğ u   ideologiyası,  həm   də sosiao-siyasi h ə rə k a t 
kimi m övcud  olm uşdur.  Fem inizm in b u  kimi  aspekti  onun 
nəzəriyyəsinin  yaran m ası  üçün  çox  vacibdir:  m ə h z  q a d m m  
cəmiyyətdə  statu su   ilə  bağh  suallara  real  c a v a b la r  ax- 
ta rışm d a   feminizm  nəzəriyyəçiləri  ənənəvi  sosial  elmlərlə 
q a n e   o lm a y araq ,  həm   də  özlərinin  ənənəvi  q ərb   bihkl'ərinə 
qarşı  nəzəri  cəhətdən  iddialarm m ,  həm   də  mədəniyyətinin 
anaUzinə elmi cəhətdən yaxm laşm ağm  yeni nəzəri-metoloji 
y o lla rm ı  f o r m a l a ş d ı r m a ğ a   b a şla m ış  və  y a   fem inizm i 
in san m   şəxsiyyətinə  m a ra ğ m   artdığı,  h u m a n iz m   deyilən 
istiqam ətin  müəyyənləşdiyi  İn tib ah   dövrü  ilə  bağlam ışlar. 
A y d m d ır   ki,  cinslərin  bərabərhyi  problem i  düşünülmüş 
şəkildə  ta m   h ald a  ancaq  o  z a m a n   m e y d a n a   çıxdı  ki, 
üm um iyyətlə  bütün  insanlarm .  o n la rm   h ü q u q la rm m   bə- 
ra b ə r h y i  məsələsi  m ü z a k irə   o l u n m a ğ a   b aşlad ı.  M ə h z  
İn tib a h   dövründə,  q a d m   şəxsiyyətinin  alçaldılması  və  ona 
ictimaiyyət  tərəfm dən  ədalətsiz  m ünasibətdən  bəhs edən
'  "On;ıococl)Mfl".  M .,  1996.cxp.385

K ristin a  de  Pizan  və  K ornelius  A q r ip p a n m   ilk  trak tatları 
pey d a  oldu.  F em inizm in  inkişafm m   sonrakı  mərhələsi 
Böyük  Fransız in q ila b m d a n   əvvəlki  və sonrakı  dövrə  təsa- 
d ü f edir.  L akin, iıətta o za m a n  in s a n la n n  bərabərliyini elan 
edən  "İnsan  və  vətəndaşm   h ü q u q la n n m   Bəyənnaməsi" 
əslində  bu  hüquqları  a n c a q   kişilərə  verirdi.  Q a d m la ra  
vətəndaş  və  seçki  h ü q u q la rm m ,  dövlət  vəzifələrini  tu tm a q  
im k a n m m   verilməsi  tələbləri  irəli  sürülən  "Q adm   və  q a d m  
v ə ta n d a şm   h ü q u q   deklarasiyası"nı  (1972-ci  il)  yazmış 
Olim piya  de Quj  edam   olunm uş,  fransız q a d m la rm m   inqi- 
lab d a  o y n a d ıq la n  görkəmli ro la b a x m a y a ra q   q a d m  cəmiy- 
yətləri  K o n v e n t tərəfm dən  qapanm ışdı.
1792-ci  il  ümumiyyətlə  feminizm  üçün  görkəmU 
ildir:  Ingiltərədə  M eri  U o llsto u n k ra ft  "Q ad m m   tabeçiliyi 
h a q q m d a " ,  T e o d o r  F o n   Gippel  (Alm aniya)  "Q ad m m   və- 
təndaş vəziyyətinin yaxşılaşdm lm ası  h a q q m d a "  a d h   kitab- 
larını  nəşr etmişlər.  Belə səpgili ay n -ay rı əsərlər,  əlbəttə  ki,
o  z a m a n k ı  dünyagörüşünün  əsas  in k iş a f  təmayüllərini 
dəyişə bilməzdi.  L a k in  o n la r göstərir ki, artıq hələ o za m a n  
cinslərin q arşıh q h  münasibəti məsələsi özünün ilkin kəskin- 
liyini  alm ağ a başlamışdı.
Cinslərin  q arşıh q h   m ünasibəti  məsələsinə  liberaliz- 
m in  nüm ayəndələri  (C o n   L o k k ,  J a n   J a k   R usso,  C on 
S ty u a rt  Mill)  müəyyən yer  ayırırlar.  O n la r  bu  məsələyə in- 
san  a z a d h ğ m m   üm um i  k ontekstində  baxırlar.  U to p ik   so- 
sializmin  klassikləri  "feminizm"  term ininin  ixtiraçısı,  "Qa- 
dm m   sosial vəziyyəti ictimai tərəqqinin m ey an d ır"  kəlamı- 
nm   müəllifı,  R .O u e n   və  Ş.Furye,  A.Sen-Simon,  bu  prob- 
lemə sosial-siyasi, iqtisadi və ümumfəlsəfı səciyyə vermişlər 
ki,  bu  d a   m arksizm   tərəfm dən  istənilən  bərabərsizliyin 
məhv  edilməsinin  yeganə  üsulu  olan  sinfı  m übarizənin 
üm um i  prinsipinə  çevrildi.  XX-ci  əsrdə  m ey d an a  çıxmış 
seksualhğm  nəzəriyyəsi və o n u n  kişi və q a d m la rm  sosial və

siyasi  d av ran ışm d a  rolu  kimi  m əsəiəbr  (Z.Freyd:  V.Rayx, 
M .M id ,  H .M ark u ze ,  F r a n k f u r l məktəbİ,  fransız struktura- 
iistləri  və  s.)  psixologiya  an tro p o lo q iy a ,  sosiologiya  və  di- 
gər  h u m a n ita r  istiq a m ə tb rin   m a te ria lla n n d a n   istifadə  et- 
məklə  cinslərin  qarşılıqlı  münasibəti  problem atikasm ı  ge- 
nişləndirirlər.
60-cı  illərdə  solçu  radikal  etiraz  h ərək atlan n ın   ya- 
ranm ası  və  əks-mədəniyyət  nəzəriyyələrinin  təşəkkül  tap- 
ması ilə yanaşı  feminizmin yeni yüksəHşi  müşahidə olunur,
o, Qərbi  A v ro p a və Şimali A m e rik a d a  bir neçə istiqamətdə 
formalaşır:
-  liberal  -  reformist;  "cinslərin  qeyri-bərabərliyi  qa- 
d ın lard a  müəyyən  vətəndaş  və  hüquqi  haqlarm   oimaması- 
nm  nəticəsidir.  H ü q u q   re fo rm a la n   keçirih-nəsinə  üstünlük 
verən  bu  istiqamətin  nümayəndələri  Betti  F redan  və  onun 
"Qadınların  MilH  T əşkilatın"dan  olan  h əm k arlan d ır.
-  Sosial  cərəyanist  m arksist  və  feminist  baxışlann 
sintezi  "xüsusi  mülkiyyət  və  cəmiyyətin  sinfi  quruluşu  qa- 
d m la n n   diskrim inasiyasm m   səbəbidir"  fıkrində  birl.əşdi- 
rirlər.  Bununla  belə,  b u   istiqamətin  nümayəndələrinin  bir 
qismi  beİə  hesab  edirdi  ki,  b u   məsələ  ü m u m p ro letar  prob- 
lemindən  fərqh məxsusi problem dir.  Nümayəndələri  Linda 
Q o rd o n ,  Meri  O brayen,  Zilla Ayzenstayn  idi.  O n lar qadın 
problem inin  a y n lm a s m m   labüdiüyünü  təkid  edirdilər.
- 
Radikal  istiqamətin  -  "əsas  m aneə  qəraıiaşm ış 
patriarxat-kişilərin  q a d ın la r  üzərində  total  hakimiyyətidir 
ki,  o n d a n   qəti  surətdə  yaxa  q u r ta r m a q   lazımdır"  tezisi  ilə 
çıxış 
edirdilər. 
O n l a r m  
n ü m a in d ə lə ri 
(K .M illet,
S.Fayerstoun,  K.Delfı,  M .D oili)
H al-hazırda  qeyd  o lu n a n   cərəyanlardan  əlavə  bir 
sıra yeni  təmayüllər m ey d an a gəlmişdir:
-  Mədəni  feminizm  -  kişi  (maskulin)  mədəniyyətin- 
dən  fərqli  q a d m   (femin)  mədəniyyətinin  ink işaf etdirilmə- 
si.

-  H u m a n is t  feminizm  -  həm   "qadm",  həm  də  "kişi" 
m a r a q la n n ın   nəzərə  ahnm ası,  cinslər  a ra sm d a   tarazlaşdı- 
rılmış  (balansh)  münasibətlər.
-  İrqi  -  "qara",  zənci am erik an   feminizmi və dərinin 
rəngində qeyri-bərabərlik  görən  b aşq a  istiqamətləri.
-  Milli  təmaüllü  -  L a tm   A m erika,  A frika  və  i.a.  fe- 
minizmi b aşq a hallarla yanaşı etnik və mədəni fərqlərdə də 
qeyri-bərabərlik  a x ta n r.
-  D ini  - m üsəlm an,  xristian,  buddist və i.a.  olan  cə- 
rəyanlar isə -  o n la r konfessional  fərqləri  ön  p lan a çəkirlər.
Beləliklə,  cəmiyyətdə  q ey ri-b ərab ər  m ünasibətlər 
y aran m ası  üçün  kifayət qədər  səbəb  yığıhbdır.  Bütün  bun- 
larsa  o n a   şəhadət edir  ki,  kişi  və  q a d m la rm   qeyri-bərabər- 
liyi  heç  də  bioloji  deyil,  cəmiyyəti  "güclü"  ilə  "zəif'lərə  bö- 
lən  sosial  məsələdir,  m əhz  belə  halda  "hakim"  və  "tabelik" 
münasibətləri m e y d a n a  çıxn*.