G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

"Gender tədqıqatlarına giriş:  tarix, nəzəriyyə, praktika"
kursunun proqramı
1.  Anlayışlar sistemi
G e n d e r  anlayışı.  G e n d e r  tə d q iq a tla rm d a   gender, 
genderşünashq  mövzusu.
Ə sas  anlayışlar  və  kateqoriyalar:  cins  (seks) 
və 
gender  (soy),  g en d e r  tə d q iq a tla n ,  g en d e r  mədəniyyəti, 
gender  ölçüsü  (yanaşm ası),  gender  m ünasibətləri,  gender 
assirtıetriyası,  g e n d e r  feminlik,  m ask u h n lik ,  p a tria rx a t, 
m a tria rx a t  və  s.  genderin  sosial  təşkil  olunm ası,  kişi  və 
q a d m la rın  eyniyyətlərini müəyyən etməsi. G e n d e r  id rak ı və 
şüuru.  G ender-yeni  dünyagörüşü təşəkkülünün  əsası  kimi. 
-------------------------------------------------------------------------  
88
  ---------------------------------------------------------- ^--------------

2.Tarix
Q ad ın  və kişi mif, epos  və dinin güzgüsündə.  D ünya 
dinlərində q ad ın  və  kişilərin statusu.  M üqəddəs mətnlərin 
(buddizm ,  daosizm   mətnlərinin,  Bibliya  və  Q u ra n )  gender 
tədqiqi.  Cəmiyyətin  və  müxtəlif  mədəniyyətlərin  tarixi 
inkişafm da  gender  münasibətlərinin  tipologiyası. 
G e n d e r  
və  mədəniyyət.  Kişi  və  q a d m  
m ə d ə n iy y ə tin  
obyekt  və 
subyekti  kimi.  Q ad ın larm   dünya  mədəniyyətinə  töhfəsi. 
Q a d m   və  Şərq-Q ərb  problemi.  İslam  və  q ad m .  Q a d m   və 
kişi 
y a ra d L c ılığ m m   ö z ü n ə m ə x s u s lu ğ u . 
Təsvirin dini 
ü s lu b u . 
M ədəniyətdə  təfəkkür və  şüurun üslubu.  '
C əm iy y ət,  siyasət,  fəlsəfə  ta rix in d ə   cinslərin 
q a rşılıq lı  əlaqəsi  p ro b le m i  və  o n u n   ə d ə b iy y a t  və 
in cəsən ətd ə  inikası.  Q a d m   h ə r ə k a t m m   mərhələləri: 
kortəbii,  səciyyəli  a y n - a y n   təzahürlər,  sufrajizm,  qadm  
fəhlə  hərəkatı,  radikal  və liberaJ feminizm.
3.Nəzəriyyə
F em inist  təfəkkürünün  tarixi:  ideya,  konsepsiya, 
nəzəriyyə,  insan 
fəlsəfə  və  psixologiyası  ə s a s la rm m  
feminizm b a x ım m d a n   tənqidi.
Cinslərarası  fərqlərin  təsnifatı,  bioloji,  psixi,  sosial 
a s p e k tlə r.  U ş a q h q   d ö v rü n ü n   g en d e r  asp ek ti.  U ş a ğ m  
tərbiyə  və  sosiallaşması  (cəmiyyətə  u y ğ u n laşm a d a  gender 
yanaşm ası,  gender ölçüsü).  Kişi və  q a d m la rm   sosial  ro llan
-  seksualhq,  m əhəbbət,  nigah  və  ailə  problem lərinə gender 
b a x ım m d a n   yanaşm a.  Şəxsiyyətin  seksual  eyniyyətinin 
f o r m a la ş m a s i  və  cinsi  dəyişm ə  pro b lem i.  G e n d e r   və 
ek o lo g iy a.  Q e y ri-z o ra k ıh q ,  t o le r a n th q   və  ə m ə k d a ş h q  
fəlsəfəsi.  E k o fe m in iz m ,  q lo b a l  və  sosial  ek o lo g iy a 
problemləri.

4,  Təcrübə
Elm  və təhsildə geııder ölçüsü
G e n d e r   siyasət  və  h ü q u q d a .  Q a d ın l a r   sosial 
d in a m ik a n ın   f a k t o r u   kim i.  Q a d m   və  siyasət.  Q a d m  
hərəkatı  siyasi  proses  fak to ru   kimi.  Ictimai  dəyişikliklərin 
stra te g iy a   və  ta k tik a s ı.  Q a n u n v e r ic ih k   və  cinslərin 
bərabədiyi.  In sa n   h ü q u q   və  azadhqları  sistemində  q a d m  
hüquqları.  G e n d e r  və  dem okratiya.  Beynəlxalq  təşkilatlar: 
gender siyasəti  və  təcrübəsi.
G ender:  sağlam hq  və tibbi xidm ət sistemi.  T ib b ə  və 
müahcəyə  yeni  yanaşm alar.
G e n d e r 
və  iqtisadiyyat.  Q a d m   bərabərsizhyinin 
iqtisadi  aspekti.  M ü a sir  cəmiyyətdə  kişi  və  q a d m la rm  
iqtisadi  statusu.
Ailə-iqtisadi  tə d q iq a t  obyekti  kimi.  Ailədə  iqtisadi 
roUarm  bölüşdürülməsi.  İqtisadi  diskrim inasiya  modelləri. 
Q a d m l a r ı n   h e s a b la n m a m ış   əməyi.  Ə m ə k ,  təhsil  və 
investisiya  b a z a r m d a   diskrim inasiya...  q a d m   və  m üasir 
əmək  bazarı.  X X I  əsrin  perspektivləri.
5.  Sosiologiya və statistika
G e n d e r in   sosiologiyası.  T ə d q i q a t m   o b y e k ti  və 
mövzusu,  əsas  anlayışlar.  G ender-cinsin  sosial  k o n s tr u k tu  
kimi. 
G e n d e r - s o s ia l 
in s titu t 
kimi. 
G e n d e r  
s tr a tif ik a s iy a s m m   sosioloji  nəzəriyyələri.  C ə m iy y ə tin  
m ü x təh f  sahələrində  sosial  rollarm   təzahürünün  gender 
aspekti.  A z ə r b a y c a n d a   kişi  və  q a d m l a r m   q a r ş ı h q h  
əlaqəsinin  tarixinə dair.
G e n d e r: 
r e s p u b lik a n m  
e tn ik -k o n fe s s io n a l
özünəməxsusluğu.  A zərbaycan  q a d m   h ə rə k a tm m   tarixi. 
A z ə rb a y c a n d a   feminizm  hərəkatı  olubm u?  A zərb ay can  
üçün  gender  p ro q n o z u :  dem oqrafıya,  əhah,  siyasət.

II.  Gender problenılərinin  nəzəri  əsasaları
Tdvtihçi: f.c .n .  R ən a  Mirz!>zcıch.
M övzu  1. 
G e n d e r   t ə d q i q a t l a n n ı n   nəzəri  və 
metodoloji  problemləri  (4 saat)
G e n d e r  spesifık  və  müasir  elmdir.  O nun  predmeti, 
p ro b le m lə ri,  cəm iyyət  h ə y a tm d a   yeri  və  rolu,  o n u n  
təbiətinin  sosial-fəlsəfı  m ahiyyəti,  tipologiyası,  mənşəi. 
G e n d er  anlayışm a  bir  neçə  m etodoloji  y anaşm a  üsulunun 
izahı.  G e n d e r   cinslərin  q a rş ıh q h   m ünasibətinin  sosial 
k o n s tru k s iy a s ıd ır. 
G e n d e r in   "sosial-cins"  a n h ım ın m  
cinslərin  bioloji  a n la y ış m d a n   fərqi.  G e n d e r   -  sosia] 
re a lh ğ ın   əksi  o la r a q   g en d e r  asim m etriyası,  gender 
m ü n a sib ə tlə ri, 
g en d e r 
ta ra z h ğ ı, 
g en d e r 
dəyərləri, 
genderşünashq  və  s.  aspektləri  əhatə  edən  yeni  istiqamətli 
nəzəriyyədir.
F em inizm   gender  təd q iq atla rm m   mənbəyi  və  əsas 
tərkib  hissəsidir.  Fem inizm in geniş və  d a r   m ən ad a  sosial- 
fəlsəfi  dərki.  F e m in iz m in   əsas  in k iş a f  m ərhələləri  və 
feminizm  hərəkatı.
G e n d e r  tə d q iq a tla n n m   əsas  istiqamətləri.  G e n d er 
t ə d q i q a t l a n n m   m e y d a n a   gəlməsi  səbəbləri.  G e n d e r  
tə d q iq a tla rm m   inkişaf  mərhələləri;  ibtidai  təsəvvürlər  və 
ideyalar;  feminist konsepsiyalar;  postfeminist  nəzəriyyələr. 
G e n d e r   t ə d q i q a t l a r m m   p r e d m e t  və  vəzifəsi.  G e n d e r 
t ə d q i q a l la r m ı n   digər  elmlərlə:  tarix,  fəlsəfə,  hüquq, 
so sio lo g iy a, 
d e m o q r a f ıy a , 
ek o lo g iy a, 
iq tisad iy y at, 
politilogiya,  etnoqrafİya  ilə bağhhğı.
G e n d e r  tə d q iq a tla n n m   əsas  spesifık 
metodları. 
M e to d o lo ji 
s o r ğ u l a n n  
g e n d e r 
tə d q iq a tla r m m  
araşdu'ihTiasmda  rolu.

Mövzu  2.  G e n d er  problem lərinin  fəlsəfı  m etodoloji 
nəzəriyyələri. 
(2
  saat)
Cinslərin  qarşılıqh  m ünasibətinin  tarixin  müxtəlif 
m ə rh ə lə lə rin d ə  
inkişafı, 
tip o lo g iy ası. 
İlkin 
nəzəri 
k o n s e p s iy a , 
m e m u a r l a r d a  
k iş i - q a d m  
m ü n a sib ə tlə ri. 
C ə m iy y ə td ə  
cinslərin 
m ü n a s ib ə tin ə  
a n t i k  
d ö v r 
fılosoflarm m   baxışı:  Sokrat,  P la to n ,  Aristotel,  F ukidid. 
A z ə rb a y c a n d a   cinslərə y an a şm a  tərzinin  qədim   abidələrdə 
təsviri:  A v e s ta ,  K ita b i  D ə d ə   Q o r q u d ,   d a s t a n ,  nağıl, 
əsatirlər.  O r t a   əsr 
dünyagörüşündə  gender 
dəyərləri. 
İn tib a h   dövrü re fo rm a la rm d a  kişi və  q a d m   məsələsi.
İncildə,  Q u r a n d a   ,xristian  və  islam  dinində  kişi- 
q a d m   münasibətləri.
F ra n sız   fılosoflan  F .V olter,  D .D id r o ,  C .C .R u sso , 
C .A .K o n d e r s e n in   kişi-qadm   h ü q u q   bərabərliyi,  nəzəri 
sistemi.
M eri  U o l l s t o u n k r a f t m   " Q a d m l a r m   h ü q u q u n u n  
m üdafıəsi”  M anifesti,  Olimpiya  de  Q u c u n   " Q a d m la n n  
h ü q u q   bərabərliyi"  Deklarasiyası.
U to p ik   sosialistlər:  K .A .S e n -S im o n ,  Ş .F u ry e   və 
R .O u e n i n   fəlsəfı  fem inist  nəzəriyyəsi.  L . M o r q a n   və 
M .M id in   baxışları.  Əbədi  d ü n y a  görüşündə  A .S tendal  və 
C .S an d   u to p ik   feministlərdir.
C .S t ü a r t   M ill  liberal  fe m in iz m in   y a ra d ıc ısıd ır. 
M a rk siz m   "q a d m   məsələsi"  h a q q m d a .  A v q u s t  Bebelin 
"Q a d m   və  sosializm"  əsəri.
C əm iy y ətd ə  antifem inin  b ax ışlarm   fo rm a la şm ası 
fıkri:  P .P r u d o n ;   C.M işIe;  A .Ş o p e n h a u e r ; 
F .N iştse ;
Z .F rey d in   baxışları.
X I X  
əsrin  sonu  və  X X   əsrin  fem inist  h ərək atı 
k o n s e p s iy a la n :  "fəhlə  q a d m   h ə r ə k a t l a n " ,   sufrajistlər. 
Fem inist  h ə rə k a tm in   genişlənməsi.

Mövzu  3.  M ü asir  fəlsəfədə  gender  problemləri  (2
saal).
F e m in iz m  
fəlsəfı-m etodoloji 
istiq am ətin  
y a ra n m a s m m   tarixi,  şəraiti.  M aarifpərvər 
nəzəriyyələr: 
liberal  fəlsəfi  feminist  dünyagörüşü  sistemi  m ənbəsidir (C. 
L o k k ,  C .C .R usso,  S.T.Mil).
C .L a k a n , 
C .D e r r id a , 
M . F u k o n u n  
fem inizmə 
m üasir fəlsəfı  baxışları.
Cəmiyyəti, cinslərin,  psixoanalizin feminist  tənqidi.
M övzu  4.  G e n d e r   t ə d q i q a t la r m m   araşd irılm ası 
mərhələləri 
(2
 saat)
G e n d e r tə d q iq a tla n n m  obyekti cəmiyyətdə cinslərin 
sosial ro llarm m   tədqiqidir.
S eksologiya  çərçivəsində  cinslərin  identilliyinin 
öyrənilməsi  (X X   əsrin  50-ci  illəri).
G e n d e r   fərq in in   sosial  fəlsəfə  və  sosiologiya 
m ətn in d ə  feminist  nöqteyi  nəzərindən  təhlili.,
X X  
əsrin 
70-80-ci 
illəri: 
C in slərin  
bioloji
deterrainizminə  qarşı  mübarizə  tarixində  gender  sistem 
kimi.
G e n d e r  münasibətlərinin  sosial  elmlər  tərəfmdən 
d ə rk  olunması.  G e n d er korluğu.  M arksizm   y anaşm a tərzi. 
Fem inizm in  və  maskulinizmin  fəlsəfı- sosioloji ölçüləri.
M övzu  5.  Kişi  q a d m   m ü n a s ib ə tlə rin in   m üasir 
mərhələsi. 
(2
  saat)
Beynəlxalq  q a d m   h ə r ə k a tm m   inkişafı.  Q a d m  
azadhğı,  emansipasiyası,  bərabərhüquqluluq,  kişi-qadm 
münasibətlərinin  obyekti  və  subyekti  kimi.  Cəmiyyətin 
p a tria rx a t  nəzəriyyə sisteminə  tənqidi yanaşm a.
Feminist  hərəkatm   X X   əsrin  60-cı  illərində 
inkişafı.  İngilis-Amerikan  Feminist  məktəbi  (B.Fridan,

K.Miİlet).  F ra n sız   feminist  fəlsəfı  m əktəbi  (L.İriqarey; 
K .K Iem an ,  Y.Kristeva).
Mövzu 
6
.  G e n d e r  problem lərinin  sosiologiyası  (2
saat).
G e n d e r  sosioİogiyasmm  obyekti,  predm eti  və  əsas 
anlayışları.
G e n d e r  sosiologiyasm m   metodologiyası.  Kişi  və 
q a d m m   sosial  statu su   və  gender  stratifıkasiyası  gender 
s o s io lo g iy a s m m   əsasıdır,  sosial  cəm iy y ətd ə  g en d e r 
institutun  bir  q o lu d u r.  G e n d e r  problem lərinin  sosioloji 
nəzəriyyələri.  Cinslərin  cəm iyyətdə  sosial  rollarm ın  və 
s ta tu s u n u n   fərqli  və  o x ş a r   istiq am ətlə ri. 
M ü x tə lif 
nəzəriyyələrdə 
g e n d e r  stratifıkasİyası,  funksionalizm ; 
konfliktlər nəzəriyyəsi;  interaksionalizm .
M a d d i  rifah   və  gəlir  sistem in d ə  kişi  və  q a d m  
mövqeyindəki  əsaslı  fərqlər.  Kişi  və  q a d m   mövqeyinin 
idarəetm ədə  fərqli  cəhətləri; 
siyasi  və  iqtisadi  mühitdə 
münasibətləi'in  in k işa f d in a m ik a sm m   ierarxiyası.
Mövzu  7.  Cinsi  differensiyanm   psixoloji  aspektləri 
(2
 saat)
Cəmiyyətdə cinsi rollarm ,  sosiallaşm anm   mexanizm 
və 
p ro b lem lə ri. 
C insi 
m ü n a s ib ə tlə rin  
stereotipləri: 
mahiyyət  və  funksiyaları.
Cinsi  fərqlərin  psixoloji  analizi. 
Kişi  və  qadm ın 
cəm iyyətdə  q a rş ılıq h   m ü n a s ib ə tin ə   təsir  edən  am illər 
(mentalitet,  adət,  ənənə,  dil,  mədəniyyət,  ə tr a f  rhühit).
Şəxsiyyətin  özünün  identikliyinin  gender  dəyərləri. 
İd ra k d a   gender tarazhğı.
Ailə,  n ig ah   m əsələrində  g e n d e r  y a n a ş m a   tərzi. 
Psixoloji  düynagörüşündə cinsi  fərqlərin  təsnifatı.

Mövzu 
8
.  A zərb ay can d a gender siyasətinin  sosioloji 
tədqiqi.  Q a d ın   sosial  siyasətin  obyekti  kimi  (4 saat).
A z ərb ay ca n d a  q a d ın m   cinlərin  vəziyyətinin  tarixi 
yeri  və  ro lu n u n   m etodoloji  tədqiqi.  Azərbaycan  tarixində 
q a d m a   m ünasibətin  özünəməxsusluğu.  İçtimai-siyasi  fıkir 
tarixi  nüm ayəndələrinin  dünyagörüşündə  gender  ideyası; 
(N izam i,  M əh səti,  F üzuli,  N a t ə v a n ,  M .F .A x u n d o v , 
Ə ,B a k ıx a n o v ,  H .Z ə r d a b i,  Ə .A ğayev,  Ə .H ü se n y z a d ə , 
C .M ə m m ə d q u lu z a d ə ;  Y .V .Ç əm ən zəm in li;  C .C a b b a rlı;
H .C avid  və  s.) 
İctimai 
rəydə  q a d m   məsələsi.  Q a d m  
problem inə  Dövlət  sistemində  və  qanunverici  o rq a n la rd a
münasibət.
İctimai  q a d m   h ə rə k a tla rm m   təhlili.
M üasir  A zərb ay can   kişi  və  q a d m   münasibətlərinin 
sosial  p ro b le m lə rlə   q a r ş ı h q h   sintezi.  A n a   və 
u şa q  
məsələsində  ailənin  sosiallaşm asm m   gender  ölçüləri.  Kişi 
və  q a d m   identikHyində adət,  ənənə və milU  mentalitetdən
y an a şm a  tərzi.
A z ə r b a y c a n d a  
q a d m  
h ə r ə k a tm m  
in k iş a f  
d in am ik A sm a  və  ya  q a d m l a n n   öz  hüquqları  u ğ ru n d a  
m übarizə  tarixinə  baxış  Q u ra n i  K ərim də  q a d m   məsələsi. 
A zərbaycan  maarifçilərinin əsərlərində gender  ideyası:  və 
s.^  B ə rab ərh ü q u q lu q   məsələsi  A D R   dövrünədək,  A D R  
dövrü,  Sovet  dövrü və postsovet dövrü.
1988-2003-ci  ildə  A z ə rb a y c a n d a   q a d m   hərəkatı: 
q ad m lar,  ictimai  təşkilatlarda;  Q a d m   və  siyasət.  Q a d m  
h ü q u q la ru .  A z ə r b a y c a n d a  
genderin  inkişafı.  G e n d e r 
siyasəti.  G e n d e r  statistikası.  G e n d e r  siyasəti  və yoxsulluq. 
Beynəlxalq  və  MiUi  qanunvericiHyin gender ekspertizası.

9.  KİÇİK  E N SİK L O P E D İY Ä
Alturizm 
-  (lat.  alter  -  b aşq a)  -  m üxtəlif insanların 
faydalılıq  fu n k siy alan   a ra s ın d a  m üsbət  asılılıq.
A ndrokratiya  -  (y an an .  ander,  yiyəlik  h a ld a   -  kişi, 
kvateria  -  hakim iyyət)  -  kişinin  ta m  hakimiyyəti.
Diskrim inasiya 
-  (lat.  diskrim inatio - fərq) - insanla- 
rm   hər  hansı  bir  q r u p u n u n   milliyyətindən,  irqindən,  dini 
m ən su b iy y ə tin d ən ,  cinsindən  asılı  o la r a q   h ü q u q la r m m  
m əhdudlaşdırılm ası.
S ek s 
-  (lat.  sexus - cins)  - cinsi m ünasibət.
Seksizm  
-  (lat.  sexus  -  cins)  -  q a d m   və  kişilərə  qarşı 
s ır f  
cinsi 
m ə n s u b iy y ə tin ə  
görə 
tə tb iq  
o l u n a n  
m ə h d u d la ş d ıra n  hərəkət  və qaydalar.
Sufrajizm 
- (ing. Suffrage - seçki h ü q u q u ) - q a d m la r a  
seçki  h ü q u q u   verilməsi  u ğ ru n d a   q a d m   hərəkatı.
Emansipasiya 
-  (lat.  em an tip astjo   -azad   olm a)  - 
a sıh h q d an ,  tabeçilikdən,  istism ardan,  m ö v h u m a td a n   azad 
o lm a  prosesi.
Kvota 
-  (lat.  q u o ta   -  hissə,  neçə) -  hissə,  pay,  n o r m a  
və  s.nin  Ölçüsüdür,  fem inologiyada  isə  q a d m m   cəmiyyətin 
bütün sahələrində,  xüsusən  də siyasətdə  iştirakıdu*.
M askulinlik 
-  (lat.  m a sc u h n u s  kişiUk)  -  kişilərə  xas 
olan  so m a tik ,  psixiki  və  d avranış  xüsusiyyətləri  h a q q m d a  
təsəvvürlər...
Feminizm 
-  (fransızca  feminizme,  lat.  fem ina) -  kişi- 
lərlə  h ü q u q   bərabərliyi  u ğ r u n d a   X V III  əsrdə  yayılmış 
q a d m   hərəkatıdu'.
Feminist 
-  feminizm  tərəfdan.
Fem inologiya 
-  q a d m la rm   cəmiyyətdə  r o lu n u   ta m  
konsersiyasm ı verməyi özünə m əqsəd bilən üm um i həyat və 
fəaliyyət  q a n u n a u y ğ u n lu q la n   b arəd ə elmdir.
Fem inlilik 
-  q a d m l a n   xas 
o h ın   i t a ə t k a r h q ,  
y u m u ş a q h q ,  zorakılığm   inkarı  ilə  eyniləşdirilən  psixiki, 
so m a tik   d av ram şla rı  bildirən  xüsusiyyətlər  h a q q m d a   olan 
təsəvvürlər.
Q adm  m əsələsi 
q a d m  a z a d h ğ n n m   dəqiq  p r o q r a m n  
olan  sosial-iqtisadi  problem in  üm um i  hissəsidir.
Q adm   hərəkatı 
-  q a d m m   öz  h ü q u q ları  u ğ r u n d a  
m übarizəsinin  m üxtəlif m etodları.

1).  Dövlət qadın siyasətinin  Həyata  keçirilməsi haqqında 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin Fərmanı
A z ə r b a y c a n  
R e s p u b lik a s m m  
bütün 
dövlət 
q m 'u m la n n d a   fəaliyyət  növü  nəzərə  alm m aq la  q a d m la rm  
rəhbərlik  səviyyəsində  kişilərlə  bərabər  təmsil  olunması 
tə'm in edilsin.
1.  Dövlət  Statistika  Komitəsi  Q a d m   Problemləri 
üzrə  D övlət  Komitəsi  ilə  birlikdə  respublikada  q a d m la n n  
vəziyyətinə  d a ir  beynəlxalq  s t a n d a r tl a r a   c a v a b   verən 
statistik m əlum at hazırlasm,
2.  N azirlər  K abinetinə  tapşınlsm  ki:
-  Ölkədə  gedən  iqtisadi  çərçivədə  h əy ata  keçirilən 
işlərdə  gender siyasəti  tələblərini  rəhbər tu tm a q la  q a d m la r 
üçün  kişilərlə  b ərab ər im k an lar yaradılm asm ı  təıtıin  etsin;
-  Q açqm   və  m əcburi  köçkün  q a d m la rm   məşğul- 
lu ğ u n u n   təmin  edilməsi  məqsədi  ilə  on larm   m ünasib  işlə 
təm in edilməsi  p ro q ra m ı  hazırlayıb h əy ata keçirsin;
Q a d m l a n n  
h ü q u q l a r m m  
m üdafıəsinin 
gücləndirilməsi  məqsədi  ilə  A zərbaycan  R espublikasm m  
q a n u n la r m d a   müvafıq  dəyişikliklər və  əlavələr edilməsi  ilə 
m övcud qanunvericiliyi  təhlil  edib  təkliflər versin;
-  H ə r   il  m a r tm   I-nə  qədər  bu  fərm an m   yerinə 
yetirilməsinin  gedişi  h a q q m d a   A zərbaycan  Respublika- 
sm m  prezidentinə m əruzə  təqdim etsin;
-  Bu  fərm an d an   irəli  gələn  digər  məsələləri  həll
etsin.
Heydər Əliyev,
Azərbaycan  Respublikasmın  Prezidenti.
Bakı  şəhəri,  6 mart 2000-ci  il.

2).  Azərbayçan  Respublikası Konstitusiyasında
Bərabərllk Hüququ
A zərbaycan  R espublikası  K onstitusiyası  1995-ci  il 
n o y a b n n  
I2-də  keçirilən  A z ə rb a y c a n   R e s p u b lik a s ı 
re fe re n d u m u n d a   qəbul  olunm uş,  1995-ci  il  n o y a b n n   27- 
dən  qüvvəyə  m inm işdir  və  A zərb ay can   R espublikası  ali 
qüvvəli  q a n u n u   o lm a q   etibarı  ilə  q a d m la n n   diskriminasi- 
yasmı q a d a ğ a n  edir. Bu, K o n stitu siy an m  25-ci m addəsində 
təsbit  o lu n m u şd u r.
M addə 25
II.  Kişi  ilə  q a d m m   eyni  h ü q u q la n   və  a z a d lıq la n
vardır.
III.  D ö v lə t  irq in d ə n ,  m illiy y ətin d ən ,  d in in d ə n , 
dilindən,  cinsindən,  mənşəyindən,  əm lak  vəziyyətindən, 
q u llu q   m ö v q e y in d ə n ,  əq id ə sin d ə n ,  siyasi  p a r t i y a l a r a , 
h ə m k a r l a r  
itt i f a q m a  
və 
d ig ə r 
ictim ai 
birliklərə 
m ənsubiyyətindən  asıh  o lm a y a ra q   h ər  kəsin  h ü q u q   və 
a z a d h q l a r ı n m   b ə ra b ə rliy in ə   tə m in a t   verir.  İ n s a n   və 
vətəndaş  h ü q u q la n n ı  və  a z a d h q la rm ı  v ətəndaşlarm   irqi, 
milli,  dil,  din,  cinsi,  mənşəi,  əqidə,  siyasi  və 
sosial 
m ənsubiyyətinə  görə m ə h d u d la ş d ırm a q  qadağandu-.
Q a d m   h ü q u q l a n   və  a z a d h q la rı  K o n s titu s iy a n m  
"Əsas  hüquqlar:  a z a d h q la r və vəzifələr"  bölməsində  24-71- 
ci  m ad d ələrd ə əks  o lu n u b  və dövlət tərəfindən bu  h ü q u q  və 
a z a d h q la n n   q o r u n m a s m a   tə m in a t verilir.
B u ra d a  əsas məsələ h əy a tm  bütün  sahələrində q a d m  
və  kişilərin  b ə ra b ə r  im k a n la rla  təmin  edilməsi  yox,  yalm z 
qadınlarım   "sosial  müdafiə  o b y ek tin d ən   aktiv  hərəkətdə 
o lan   şəxsiyyətə  çev rilm əsin d ə  q a d ın ın   cə m iy y ətd ək i 
m övqeyinin  köklü  dəyişilməsi  üçün  vacib  am ildir.  Bu 
siyasət  p atriarx al  ənənəyə  qarşı  q o y u lm a h d ır  ki,  cəmiyyət
dem okratikləşsin".
---------------------------------------   98  ---------------------------------------

3).  Ümumisiam İnsan  H ü q u q la n   Bəyannaməsi
XIX. 
A i b   y a r a t m a q   h ü q u q u   və  b u n u n la  bağlı 
məsələlər.
1.  H ər  bir  insan  öz  dini,  mədəniyyəti  və ənənələrinə 
uyğun  şəkildə  nigaha girmək,  ailə q u rm a q ,  uşaq  böyütmək 
h ü q u q u n a   malİkdir.  H ə r  bir  ər-arvad  bu  hüquqlardan, 
im tiy a z la r d a n   istifadə  e tm ə k   h ü q u q u n a   m a h k d i r   və 
Q a n u n u n   m üəyyən  etdiyi  öhdəİiklərə  ta b e   o lm a ğ a  
borcludur.
2.  Ə r-a rv a d m   hər  birisi  qarşı  tərəfdən  hörm ət  və 
eh tiram  göstərilməsi  h ü q u q u n a   malikdir.
3.  H ə r  bir  ər  vəsaitinə  m üvafıq  surətdə  arvad  və
uşaqlarm ı  saxlam ağa  borcludur.
4.  H ə r  bir u şa q   valideynlərinin  himayəsində  olmaq, 
ailədə  böyum ək  h ü q u q u n a   malikdir.  A z  yaşlı  u^aqlan  işə 
m əcbur  etm ək  və  o n la rm   təbii  inkişafm a  zərərli  olan 
yüklənməyə m əruz q o y m a q   q a d a ğ a n  olunur.
5. 
H ə r  
h a n sı 
sə b ə b d ə n  
valideyini 
u şa q la rı 
qarşısm dakı  öhdəliklərini  yerinə  yetirə  bilmirlərsə,  bu  işı 
cəmiyyət  öz ehtiyatları  hesabına yerinə yetirməlidir.
6
.  H ə r  bir  insan  u şa q   vaxtı,  qocaldıqda  və  əmək 
qabiliyyətini  itirdikdə  m ad d i  yard ım   alm aq  eləcə  də  qayğı 
və  ailəsinin  müdafıəsi  h ü q u q u n a  malikdir.
7.  A n a h q   äilə  və  cəmiyyətin  ictimai  təşkilatlarm 
tərəfındən  h ö rm ət,  qayğı  və  xüsusi  yard m ı  h ü q u q u n a  
malikdir.
8
.  Ailədə  ərin  və  a rv a d m   u şa q la r  və  valideynləri 
qarşısında üm um i məsuliyyətləri olduğunu nəzərdə tu ta ra q  
öz  a r a l a n n d a   cinslərinə,  qabiliyyətlərinə,  istedadlanna, 
təbii  meyllərinə  m üvafıq  vəzifə  və  səlahiyyət  bölgüsü 
ap an lm alıd ır.
9.  Heç  kəs  öz  iradəsinin  əleyhinə  olan,  hüquqi

səlahiyyətlərinin  bir  qismini  və  ya  ham ısınm   itirilməsinə 
səbəb  olan  nikaha  girə  bilməz.
XX.  Ə rd ə  olan  q a d m m   hüquqları:
H ə r bir ərdə  olan q a d m m   h ü q u q u   var:
a)  ərinin  yaşadığı mənzildə yaşasm;
b)  ərinin  yaşayış  səviyyəsində  yaşayışnıı  təmin  edə 
bilən  vəsaiti,  b o ş a n d ı q d a   isə  öz  gəlirlərindən,  tam  
sərən cam m d a  o lan   m ülkiyyətdən  asılı  o lm a y a ra q   iddia 
(qanuni  gözləmə)  m üddətində  özünün  vəsaitini,  so n ra   isə 
həm  özünə,  həm  də yedirtdiyi və tərbiyə etdiyi  uşağa lazım 
ola  bilən  bütün  vəsaiti  alm aq   ;
v)  Q a n u n u n   m ü d d ə a la rm a   uyğun  olaraq  b o şa n m a  
tələb  etmək,  b o şa n m a q ;  (bu  h ü q u q u   m əhkəm ə  vasitəsi  ilə 
b o ş a n m a q   h ü q u q u  tamamlayn-;)
q)  əm lakı ərinə,  u ş a q la n n a ,  valideynlərinə,  Q a n u n a  
müvafıq  digər q o h u m İ a n n a  m iras  qoym aq;
d)  öz  mənafeyinə  zərər  v u ra  bilən  konfedensial 
m ə l u m a tl a r m   y a y ılm a m a s m a   ciddi  ria y ə t  o lu n m a s m ı 
ərindən,  b o şan ıb sa keçmiş ərindən tələb etmək.  (Q ad m  özü 
də əri və ya  keçmiş əri  barədə  bu öhdəliyə əməl  etməlidir.)

("^eHiUHHa B 6H3Hece".  M.,  1993, c. 4-14
k ita b ın d a n   tə rc ü ra ə )
X X  
əsrin  sonuncu  onillikləri  ictimai  tərəqqiyə aktiv 
təsiri  artıq  qeyd  o lu n an   və  özünün  gələcəyini  keyfıyyətcə 
yeni  sivilizasiyaya  d o ğ ru  hərəkatın  ta m  inkişafmı gözləyən 
qlobal  xarakterli təzahürlərlə zəngindir.
O n la rm   su'asmda  q a d m la rm   kütləvi  şəkildə  əmək 
b a z a rm a   çıxmasmı  am erikalı  tədqiqatçılar  R.Peterson  və 
K.Beymeyer bəlkə də birincilər a ra s m d a  "D ünya miqyasm- 
d a   sakit  inqilab"  adlandırm ışlar.  Həqiqətən,  tarixi  baxım- 
d a n   kiçik  m üddət  ərzində  q a d m ,  evdən  k ən a rd a  işləməyə 
başlayaraq,  təhsil  alaraq,  ixitsaslaşaraq,  yalnız  muzdlu 
o lm a y a n   işçilərin  su'alarm ı  a r t ı r a r a q ,   həm çinin  şəxsi 
müəssisələrini  (əsas  etibarən  də  xidm ət sahəsində)  yarada- 
raq  özünün ənənəvi rolu-ailədaxili funksiyası çərçivəsindən 
cəsarətlə  k ə n a ra  çıxmışdır.
Birinci  dəfə  idi  ki,  q a d m la r  qarşısm da  geniş  seçimli 
im k an lar açılmış,  əsrlərələ təşəkkül tapm ış həyat stereotip- 
lərini  dəyişməyə  im k an   vermiş,  "ödənişsiz"  ev  əməyinə 
alternativ  olaraq  m e y d a n a  çıxdı.
M ü a s ir   müəssisədə  q a d m m   r o lu n u n   dəyişmə 
mexanizmini  analiz  etmiş  am erikalı  tədqiqatçı  D .N esbitt 
bu  hadisəni  "Açılmış  im k an lar  partlayışı"  adlandu-mışdn-. 
S on  v a x tla ra   q əd ər  iqtisadi  sahədə  o lan   əd əb iy y atd a 
inkişaf  prosesində  q a d m m   rolu  yalm z  o n u n   reproduktiv 
funksiyası,  ya  d a   əmək  eh tiyatlarm m   artm ası  ilə  əlaqədar 
nəzərdən  keçirilir,  o n u n  iqtisadi im kanları isə ümumiyyətlə
hesaba alınmırdı.
Q a d m   əməyinə  m arginal  və  təsadüfı  baxış  nöqteyi- 
nəzəri  də  geniş  yayılmışdı.  Belə  y a n a şm a n m   səbəblərinin 
köklərini  o n u n   əsasən  əsrlərlə  təşəkkül  tapm ış  kişilərdən

asılı 
vəziyyətində, 
m ü lk iy y ətə 
m ü n a s ib ə td ə  
zəif 
mövqeyində;  sərvətə,  hakim iyyətə  və  y aradıcıhğa  olan 
yollarm   o n la rm   üzlərinə  b a ğ la n m a s m d a   və  m ü x tə h f  növ 
h ü q u q   p o z u n tu la r m d a   a x ta rm a q   d a h a   m ünasibdir.  Qeyd 
edək  ki,  "sakit  inqilabın"  iki  mərhələsini  fərqləndirm ək 
olar:  birincisi,  50-70-ci  illər.  Bu  dəfə  q a d m la r m   kütləvi 
şəkildə  m u zd lu   əmək  sahələrinə  ax m ı  ilə  səciyyələnir; 
ikincisi,  70-ci  illərin  o r t a l a r m d a n   b a ş la m ış   və  az a d  
sah ib k arlıg a  d o ğ ru   dönüşü göstərir.
B irincini  irəUcədən  m üəyyən  e tm iş  ə n   m ü h ü m  
am illər  kimi  bir  tərəfdən  -  q a d m   təhsihnin  inkişafmı  və 
vətəndaş  azad h q ları  u ğ ru n d a   mübarizəni:  digər  tərəfdən  - 
sənayeləşdirilmiş  cəmiyyətin  iri  istehsal  sahələrinin,  əmək 
b a z a r m a   axınm ı,  istehlak  m ühitinin  dəyərlər  sistemi  ilə 
tək an   verilən,  q a d m   fəhlə  qüvvəsinə  tələbatm ı  qeyd  etm ək 
olar.  İkinci  mərhələyə  keçid,  yeni  d ö v r  üçün  obyektiv 
zəm in   y a r a n m a s m d a   rol  o y n a m ış ,  yeni  k o m p le k s  
problem lərin  m e y d a n a   çıxm asm a  səbəb  olm uşdu.  O nlarm  
a r a s m d a   isə  ink işaf  etmiş  ölkələrin  x id m ə t  sahələrində 
birinciliyi  təm in  edəcək  post-sənayeləşdirilmiş  cəmiyyətə 
daxil  olması  ilə  geniş  sahədə  kiçik  və  o r ta   müəssisələrin 
y a ra n m a s m ı göstərm ək  olar.
İ n s a n a   xas  olan  bütün  re s u rs la rd a n   m a k s im u m  
istifadə  olu n m asm ı  və  ictimai  dünyagörüşündə  özünə  yol 
a ç a n   m əd ə n iy y ə tə   d o ğ r u   meylləri  də  g ö stə rm ə k   olar. 
B ərabər im k a n la r  u ğ ru n d a  q a d m  h ə rə k a tm m  yüksəlməsinə 
də istinad edilə bilər.  L akin,  q a d m  s a h ib k a rh ğ m m  inkişafı 
üçün  həlledici  kimi  birinci  iki  am ih  qəbul  etm ək   vacibdir. 
M ə h z  
kiçik 
biznes 
öz 
a d d ı m la r m ı 
a t a n  
q a d m  
s a h ib k a r la n n m   əsas  hissəsi  üçün  d a h a  u y ğ u n d u r,  çünki  ən 
yüngül  fəaliyyət  sahəsi  xidm ət  sahəsidir;  yəni  in san m  
m üxtəlif  tələ b a tm a   xidm ət  etm ək d ir  və  q a d m la r   əsrlər 
b o y u   həm in  işlərlə  məşğul  olmuşlar.

Bu 
gün 
f u tu r o lo q la r ın  
" q a d m  
əsri" 
kimi 
müəyyənləşdirdiyi  X X I  əsrin  əvvəlində  bir  sual  m eydana 
ç ıx ır  uzun  m üddət  uzaqlaşdınldığı  əmək  və  yaradıcılıq 
d ü n y asm a  o,  yəni  qadın,  özü  ilə  nə gətirəcəkdir? Aparılmış 
tədqiqatlar,  artıq  qadın  sahibkarlığm m   m akroiqtisadiy- 
y a ta  olan  töhfələri  h a q d a   üm um i  təsəvvür yaradır:
1.  Q a d m   milli  iqtisadiyatm   s tr u k tu r u n u n   yenidən 
təşkil  edilməsində əhəmiyyətli  və a rta n   rol  oynayır.
2
.İnkişafın  yeni  d in a m ik   gücünü  təmsil  edir  və 
yüksəlişin  a rtım  sürətinə  tək an  verir.
3. 
Milii  təsərrüfatm  istehsahnm   artm a sın a   zəmin 
yaradır.
4.  T a m   o lm a y an   məşğulluğu  və  işsizliyi  ixtisar 
edərək,  axıra  qədər  istifadə  edilməmiş  insan  potensialını 
reallaşd ın b   ümumi  rifahı  artırır.
5.  O n u n   gətirdiyi  sosial-iqtisadi  dəyişikliklər  uzun 
m üddətli siyasi  sabitliyə zəmin  yaradır.
T əd q iq atçılar  qeyd  edirlər  ki,  "A m erikanm   iqtisadi 
cəhətdən  tərəqqisində  q a d m la rm   xüsusi  töhfəsini  təsdiq 
e tm ə m ə k   o lm a z.  İn fo rm a s iy a   cəm iyyət  e ra s ın a   d a h a  
dərindən  daxil  olduqca,  a şk a r  olur  ki,  sənayeləşmənin 
yaran m ası  kişilərin  işi  idi,  lakin  yeni  cəmiyyət  qadınlar 
tərəfındən  yaranacaqdu-".
Q a d m İ a n n   m en ec m e n t  sahəsinə  sürətli  ax m m m  
genişİənməsi  məsələsi,  on larm   bərabər  im k an lar  u ğ ru n d a 
mübarizəsi  baxım m dan,  heç  də  təbliğatı  əhəmiyyət  kəsb 
etmir.  M ahiyyət  etib an   ilə  m əzm un  o n d a n   ibarətdir  ki, 
id a rə e tm ə y ə   q o şu ia n   q a d m   bu  sahəyə  özünün  n a d ir 
b a c a rığ ın ı,  m ə h a rə tin i,  vərdişlərini,  işgüzar  d a v ra m ş  
üslubunu,  q ə ra r qəbul  etm əkdə  öz  dəst-xəttini  göstərir.  Bu 
kimi  h a lla n n   daxil  edilməsi  hesabm a  isə  m enecm entin 
zənginləşdirilməsinin  iki  həlli  yolu m övcuddur.
-  m enecmentin  mövcud  olan  k o o p erativ   üslubuna

təsir  etm ək  yolu  və  q a d m la rın   k o rp o ra siy a la rm   idarəetm ə 
s tru k tu rla rm d a   iştirakm ı genişləndirmək vasitəsilə;
- 
şəxsi  müəssisələrini  y a r a d a n   və  daim   a rta n   q a d m  
kütlələri  a r a s m d a n  m enecerlər su-asma  axm   vasitəsilə.
Bu  m ünasibətlə  o n u   nəzərinizə  yetirək  ki,  80-cı 
illərdən  b a ş la y a ra q   k o rp o ra s iy a la rm   idarə  edilməsində 
q a d m la rm   r o lu n u n   a rtm a sı  k o o p e ra tiv   mədəniyyətinin 
dəyişməsinə  gətirib  çıxarmışdır.  Bu  əsasən  daim   dəyişən 
şəraitə  istiqam ətlənən,  d a h a   tez  uyğ u n laşan   .idarəetmə 
üsullarm m   inkişafm da:  d a h a   intitiv,  d a h a   az  düzxətli 
təfəkkür  tipinin  təsdiqində  :  hərcmərcHyə,  effektsizliyə 
q arşı 
b ö y ü k  
d ö z ü m lü lü k   g ö stə rm ə k d ə : 
iyerarxiyalı
piram ida şəkilli s tr u k tu r u n  birsəviyyəli, müxtəlif vasitələrlə 
qarşılıqh  əlaqəli  s tr u k tu r la r a   çevrilməsində:  şəxsi  fo rm ah  
əlaqələrin  həvəsləndirilməsində:  in san larm   h a q q m d a ,  həm 
müştərilərə  həm   də  ə m ək d a şlara  q ay ğ m m   a rtn 'ü m a sm d a  
görünür.  Iş  m ədəniyyətinin  və  idarəetm ə  üsullarm m   bu 
tr a n s f o r m a s iy a s ı, 
şübhəsiz,  y a p o n   rə q a b ə ti 
ilə  də 
stimullaşdu'ihr  və  a m e rik a   tipli  k o rp o ra siy a la rm   m a r a q  
sahələrində  o ld u q c a  kəskin şəkildə m e y d a n a  çıxırdı.  L akin 
m ahiyyət  etibarilə  o na,  vəzifələrdə sayları  nəzərə  ça rp a caq  
dərəcədə  artm ış,  törəyən  və  Y a p o n iy a   tərzinə  yaxm   olan 
q a d m   rəhbərlər  üslubu  n ü m u n ə   göstərmiş  oldu.  Nəticədə 
işgüzar  m ünasibətlərdə  dəyişikliklər  baş  verdi,  qərarlarm  
q ə b u lu n d a   intuitivlik d a h a  çox  nəzərə a h n m a ğ a   başladı.
İkinci  h a ld a  məsələnin məğzi  o n d a h  ibarətdir ki,  bu 
gün  q a d m   m enecerlərin  kütləvi  m e y d a n a   gəlmə  mənbəyi 
kiçik  şəxsi  biznesdir,  maliyyə  im k a n la rı  o lm a d ığ m d a n  
muzdlu  işlər  m üdiri  saxlaya  bilməyən  müəssisə  sahibləri 
özləri  menecerlik  edirdilər.  O n la rm   əksəriyyəti  əvvəlcədən 
hazırhğa  m alik  deyildi  və  öz  -özlüyündə  idarəetm ənin 
q a d m   ü s lu b u n u   q i d a l a n d ı r m a   mən*bəyi  o lan ,  q a d m  
intuisiyası  və  "sağlam düşüncə əsasm da"  hərəkət edirdilər.

M ü a s ir   p s i x o l o q l a n n   təd q iq aU arı  göstərir  lci, 
q a d ın la r kişiiərə nisbətən d a h a  tez ünsiyyətə girəndir:  onlar 
insanlara  qarşı  böyük m a ra q   göstərirbr,  öz  tərəfdarlarınm 
dəlillərinə 
və 
qarşılıqlı 
m ü n a sib ə tlə rin  
e m o sio n a  
fo rm a la rın a  dalıa  həssasdniar.  T ə d q iq a tla rd a   göstərilir  ki, 
işgüzar q a d m la r əlaqə y a ra tm a ğ ı çox yaxşı  b a c a n r  və servis 
xidməti sahələrində d a h a  müvəffəqiyyətlə çah şn lar, belə ki, 
o n la r  müştəriiərlə  etibarhlıq  münasibətləri  q u rm ağ a  d a h a  
çox  meylhdirlər.  M übahisəli  h allard a  o n la n n   davranış 
tərzində  də  müştərilərini  itirnıək  istəyi bir  növ  hiss  olunur. 
Kişilərdən  fərqh  o la ra q   işgüzar  q a d m la r  nəyin  b ah a sm a 
olursa-olsun qələbəyə can atm ır,  qələbənin qiymətini  onun 
e m o s io n a l  və  şəxslərarası  m əsrəflərinİ  düşüncə  ilə 
əlaqələndirirlər.  Bütün  b u   kimi  keyfıyyətlər,  müştərilərə 
m ünasibətdə  etibarlılıq  göstərilməsi  isə  xidmət  sahələrində 
o n a   müəyyən  q əd ər üstüniük  verir.
B u ra d a   isə  artıq  h ə m   də  m üasir  cəmiyyətin  dəyər 
sisteminin  tədrİcİ  təkam ülü  də  q a d m m   köməyinə  gəliı. 
S onuncu,  insana  və  o n u n   müxtəlif  tə lə b a tla n n m   təmin 
o l u n m a s m a  
istiq a m ə tlə n ə rə k , 
p o stsən ay eləşd irm ə 
mədəniyyətinə  də  yiyələnir.  Bu  şəraitdə,  müəssisəyə  öz evi, 
heyətə  isə  böyük  ailəsi  kimi  b a x a n   müəssisə  rəhbərinin  və 
menecerin  ro lla n ,  tərbiyəçinin,  eləcə  də  ailə  başçısmm 
ro lla n n a   yaxmlaşn'.  B u rad a  b ir  önəmli  m əqam ı  d a   qeyd 
edək  ki,  şəxsi  işlərin  a p a n lm a s ı  üçün  "qadm   "  üslubunun 
qəbul  edihnəsinə  b a x m a y a ra q ,  q a d m -sa h ib k a r  bazarm  
tələblərinə  və  istehsahn  yeni  şərtlərinə  uyğunlaşm aqda 
kifayət  qədər  yüksək  effektlilik  göstərirlər.  O nlar  şəraitin 
dəyİşkənliIİyinə  u y ğ u n   o l a r a q   d ir ib a ş h h q ,  re a h s th k , 
uyğunlaşm aq  bacanğı,  m an ev r  etm ək  qabiliyyəti  nümayiş 
etdirir,  əməyin  təşkihndə və  mənsəbə yüksəlməkdə  peşəkar 
vərdişlərə yiyələnməyə  can  atırlar.