G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

Qadınlar  və  kütləvi  informasiya 
vasitələri  (KIV).
D ü n y a m   bütün  sivil  ölkələrində  olduğu  kimi,  A zərbaycan- 
d a   d a   h ər  bir vətəndaş öz düşüncələrini  şifahi  və yazılı  for- 
m a d a ,  siyasi  və  fəlsəfı  konsepsiyalarla,  bədii  o b razlarla 
K İV -də  çap  etdirm ək,  eyni  z a m a n d a   radio  və  televiziyada 
dem ək  və  göstərmək  im k a n m a   m alikdir.  R e sp u b lik a d a 
nəşr edilən qəzet və ju rn a lla rm  müxbirlərinin  təxm inən ya- 
n y a   qədərini  q ad m lar,  o  cümİədən  gənc  qızlar  təşkil  edir. 
Dövlət  və  özəl  universitetlərin  jurnaU stika  fakultələrində 
təhsil  alan  tələbələrin də əksəriyyəti  qızlardır
R e sp u b lik a d a  q a d m la r a  həsr olunm uş  "A zərbaycan 
qadm ı",  "X atun",  "Q adm   dünyası",  ”£1"  və  "G enderşünas- 
hq"  ju rn alları,  "Q adm   və  cəmiyyət",  "Səmavi"  və  "Q adm  
dünyası"  a d h   qəzetlər nəşr olu n u b .  Q a d m   K İV   Baş  redak- 
to rla rm m   sayı  getdikcə  artır,  Ju rn alist  Q a d m la r  Bidiyi 
xüsusi  q u r u m u   q a d m  jurnalistləri  öz  ətrafm d a  birləşdirir. 
Televiziya  k a n a lla n n d a   d a   q a d m la r   üstünlük  təşkil  edir. 
R e s p u b h k a   m ə tb u a tm d a   q a d m   jurn alistlər  nəinki  ədəbi- 
publisistik,  həmçinin  siyasi,  iqtisadi,  beynəlxalq  mövzular- 
d a   təhhllərlə  çıxış edir,  müstəqil  fıkir yürüdürlər.  M ə tb u a t- 
d a   q a d m la r m   m ü n a q işə -^ a m a m   m ə ru z   qaldığı  zo rak ıh q  
haliarı, q a ç q m  və m əcburi köçkün q a d m la rm  vəziyyəti,  qa- 
d m m   cəmiyyətdə yeri,  mövqeyi,  q a d m   hderlər  h a q d a   yazı- 
lar dərc edilir.  L akin qeyd edək ki,  "sarı", yəni- bulvar mət- 
b u a tm d a   bəzən  açıq-saçıqhğa,  e k ra n la rd a   isə  əxlaqsızhğı 
nüm ayiş et^dirən fılmlərə rast gəlinir.  Dövlət televiziyasmda 
"Səadət"  və  "Ailələr və  talelər"  verilişləri  və  özəl  telekanal- 
lard a  " Q a d m   saatı",  "Eybi  yox",  "Bir  böl  iki",  "Q adın 
dünyası",  "Q adm  və kişi",  "Ailə üçbucağı"  verilişləri  cəmiy- 
yətdə q a d m   problem ini  açıqlayu'Iar. 
---------------------------------------   76  ---------------------------------------

Bəzən  m ünaqişə  o c a q la rm a   ilk  can  a ta n   d a   qadm  
jurnalistlər olur.  Q a r a b a ğ  konfliktinin ilk jurnalist qurbanı 
olmuş  S alatm   Ə sgərova  belələrindəndir.  Son  Ə fqanıstan 
hadisələrində  A N S   özəl  telekanalm m   qadm   jurnalisti  Ka- 
bildən  canlı  r e p o r t a j   h a z ırla m a q   üçün  Ə fq a n ıs ta n a , 
"Speys"  özəl  telek an alm m   q a d m   jurnalisti  11  sentyabr
20 0 1
-ci  il  hadisələrindən  sonra,  hadisə  h a q q m d a   daha 
obyektiv  veriliş  h a z ırla m a q   məqsədi  ilə  ABŞ-a,  A N S  
telekanalm m   ju rn alisti  isə  İra q   hadisələrində  İra q a   ezam 
olunm uşdular.
G e n d e r  problem ini  əks  etdirən  "Etim ad  telefonu" 
(ssenari  müəllifi  və  rejissor  R .İbrahim bəyov)  cəmiyyətdə 
q a d m -k iş i  m ü n a s ib ə tlə rin in   real  əksi,  genderə  həsr 
olunm uş  ilk fılmdir.
Bütün  b u n la rla   yanaşı,  q a d m   mövzusu  yenə  də 
K İV -də  istənilən  səviyyədə  işıqlandınİmır.  Q a d m la r əksər 
hallarda gözəllik  nüm unəsi kimi reklam  edihr.  Cəmiyyətdə 
q ad ın a  m ünasibət  məsələsinə  ciddi  y an aşm ag a  və  K İV  
vasitəsilə  bu  sahədə  m aarifləndirm ə  işi  a p a rm a ğ a   böyük 
ehtiyac vardu*.
Q adınlar  və  ə t r a f   mühit.  Q a d m   orqanizm i  zərif 
olduğu  qədər  də  həssasdır.  Ekoloji  tarazlığın  pozulması, 
ə tr a f m ühitin  çirklənməsi  q a d m   səhhətinə  ziyan  vurm aqla 
həm  də gələcək  nəslə ziyan vurur.
Silahlı  m ü n a q iş ə lə rz a m a n ı ə tra f  m ühitin çirklənmə- 
si  nəticəsində  d o ğ u la n   u şa q la rd a   anadangəhTiə  çatışmaz- 
Iıqlar d a h a  çox olur.  Bu z a m a n  stress,  həyacan, qorxu kimi 
hallar q a d m la ra   qarşı mənəvi zorakıhğın  bir  nümunəsidir.
A z ərb ay ca n m   Q a r a b a ğ   münaqişəsi  kimi  problemi 
və neft-qaz kimi təbii y a n a c a q la  zənginliyi  respublikada ət- 
r a f  m ühitin  q o ru n m a sın ı  zəruri  edir.  Ə t r a f  mühitə  aid  mə- 
sələlər  R esp u b lik a  K onstitusiyası  və  "Təbiətin  və  təbii  sər- 
vətlərin  q o ru n m a sı  h a q q m d a "   Q a n u n d a   təsbit  olunm uş- 
dur.

Qızlar.  Cəmiyyətin əsas  həssas qrupıı  sayılan  qızlar 
A zərb ay can d a  tarixi  a d ə t  ənənələrə  uyğun  olaraq,  d aim a 
kişi 
cinsi 
tə rə fin d ə n  
xüsusi 
m ü h afizə 
o lu n u b d u r . 
R e s p u b lik a d a   əhalinin  son  1999-cu  il  siyahıya  ahnm ası 
statistikasm a  görə  qızlar: 
1
  yaşa qədər - 71600  nəfər;  1-4 
yaşarası  -  349600  nəfər;  5-9  yaşarası  -  441000  nəfər;  10-14 
yaşarası  -  406900  nəfər;  15-19  yaşarası  isə  354600  nəfər
təşkil edirdi.
L akin,  bəzən  qız  u ş a q la rm a   qarşı  o  hələ  dünyaya 
gəlm əm iş  də  a y n -se ç k ilik   edilir.  Y eni  tex n o lo g iy a  və 
a p a ra tla r   əvvəlcədən  dölün  oğlan  və ya  qız uşağı  olmasmı 
müəyyən etməyə im k an  y a ra d ır və ən çox d a  belə h ald a qız 
uşağı arzuedilm əz  hesab edilir,  "zorakılığa"  m əruz qahr.
Son  illərdə  a p a n l a n   statistik  ara şd ırm a la r  göstərir 
ki,  kənd  və  qəsəbə  m əktəblərində,  qaçqın  və  məcburi 
köçkünlərin  məskunlaşdığı  çadır  düşərgələrində,  y a ta q - 
x a n a la rd a   q ız la n n   təhsildən  y a y m m a   h a lla n   vardır.  Bu 
tipik  hal  iqtisadi  vəziyyəti  ağır  olan,  eləcə  də  valideynlər 
işləməyən  ailələr  üçün  d a h a   xarakterikdir.  O n u   d a   qeyd 
edək  ki,  qızlarm  erkən  ərə  getməsi  problem i  ilə  yanaşı 
respublikada  ""qarımış'"’  qızlar  problemi  də  artıq  a ş k a r 
gerçəklikdir.  Digər  ağrılı  bir  fak t  1995-2000-ci  İllərdə  108 
nəfər  yetkinlik  y a ş m a   ç a tm a y a n   qız  u şa ğ m m   cinayət 
törətməsidir.
Qız  u ş a q l a n n m   təhsili  ilə  b a ğ h   o la n   b ir  çox 
problem lər  hələ  kifayət  q əd ər  araşdırılmadığı  üçün,  sovet 
ideologiyası  d ö v rü n d ə  fo rm a la şm ış  m ü n äsib ə t  hələ  də 
özünü  göstərir.  Q ız la r m   və  o ğ la n la r m   texniki  peşə 
məktəbləri  üzrə  cinsə  görə  bölgüsündə  gender  disbalansı 
müxtəlif  istiqam ətlər  üzrə  peşə  hazırhğm nı  inkişafında 
la b ü d d ü r.  Q ız la r  təhsil  a la c a q la rı  m üəssələrin  seçimi 
z a m a n ı  yenə  də  əsasən  tibbi,  pedaqoji  və  h u m a n i ta r  
sahələrə üstünlük  verirlər.  İxtisasa  görə gender  bölgusundə 
son  illərdə  qızlarm   iqtisadiyyata  d a   meyilliyi  m üşahidə 
edilməkdədir.

2000
-ci  ildən  ixtisaslaşdınlmış  o rta   məktəblərdə 
oxuyan  təbbələrin  67%-ni  qızlar  təşkil  edirdi.  O nların  da 
təqribən  95%-i  elmin  tibb,  pedaqoji,  təbiət  sahələrini  və 
texnologiyanı  seçmişdi.  Qızlarm  50%-dən  çoxu  incəsənət, 
k o m p ü te r   elmi,  iq tisad iy y at  və  idarəçilik  sahələrində 
o x u m a ğ a   çahşırdı.  M a şm q ay ırm a,  inşaat,  enerji,  kənd 
təsərrüfatı  və bahqçılıq  kimi sahələrdə o x u m aq   qızlar üçün 
nədənsə  x a r a k te r ik   görünm ür,  çox  n a d ir  h allard a  bu 
sahələrdə  qızlara  ras  gəhnir.  A h   m əktəblərin  pedoqoji  və 
tibb  elmi  sahələrinə  üstünlük  verən  tələbələrinin  təxminən 
6 1 % -m
  qızlar təşkil  edir.
A zərb ay can   R esp u b lik asm d a.g en d er  statistikasm m  
təhhlindən  belə  q ən aət  ahnır:  -  q a d m la rm   vəziyyətinin 
y ax şıla şd ırılm ası  üzrə  beynəlxalq  e lm i-tə d q iq a t-tə d ris 
i n s t i t u t u n u n   him ayəsi  a ltın d a   q a d m l a r m   vəziyyətinin 
öyrənilməsi  ilə  bağlı  elm i-tədqiqat  işlərinin  əlaqələndiril- 
məsinin  təmin  edihnəsi;  -  q a ç q m   və  m əcburi  koçkün  qa- 
d m la rm   vəziyyətinin  a h m   və  mütəxəssislərin  iştirakı  ilə  el- 
mi  təhlilinin  aparılm ası  və  b u n u n   əsasm da  beynəlxalq  tə- 
ləblərə  müvafıq  u zu n m ü d d əth   reabihtasiya  p ro q ra m m m  
işlənib  hazırlanm ası;  -  tran zit  iqtisadiyyatı  ölkələrində 
q a d m la rm   vəziyyətinin  spesifık  şərtlərinin  tələbləri  əsasm- 
d a   qadın  sa h ib k a rla ra   güzəştli  kreditlər  verilməsi  və  məş- 
ğulluq  p ro q ra m la rın ın   mahyyələşdirilməsi  yolu  ilə  dünya 
bankı m iq y a sm d a xüsusi iqtisadi him ay əd arh q  göstərilməsi 
lazımdır.
M üharibələr  zam anı  q a d m la r   d a h a   çox  zorlam a  və 
zo rak ıh q   h a lia n n a   m əruz qahrlar.  O n la r q a ç q m   düşərgələ- 
rində və müvəqqəti  m əskunlaşdıqları digər yerlərdə müxtə- 
lif çətinliklərlə  üzləşirlər.  Q a d m la r  an tisanitariyadan,  iazı- 
mi  tibbi  yard ım   göstərilməməsindən  əziyyət  çəkir,  qızlar 
təhsildən yaym ırlar.  U N H C R  və ya digər yardım   agentlik- 
lərinin q a ç q m la r üçün nəzərdə tu tu la n  xüsusi məntəqələrdə 
p aylanan  yardım   payları  bəzən  kişilərin  təqsiri  üzündən 
ailə başçısı q a d m  olan ailələrə çatmır.  Ç adır şəhərciyinə nə-

zarət edənlərin  də  k iş ib r  o ld u ğ u n u   nəzərə alsaq,  bir qay d a 
o la ra q   q a d u ıla n n   şikayətləri  eşidilmir  və  kişilər  tərəfındən 
dəsləklənm ir.  Y e k u n   olaraq  q a ç q m la ra   və  m əcburi  köç- 
künlərə  q ay ğ m m   və  diqqətin  artn-ılması  m əqsədi  ilə  bir 
neçə  təklif irəli  sürm ək  istərdik;
-  resp u b lik an m   ərazi  bütöviüyünün b ə r p a   olunması, 
erm əni təcavüzkarlar  tərəfmdən  işğal  o lu n m u ş  to rp a q la rm
azad  edilməsi;
-  e rm ə n i  əsirliyində  o la n   q a d m   və  u ş a q la r m
h a m ısm m  az a d   o lu n m a sm m   təm in edilməsi;
-  d o ğ m a   t o r p a ğ a   m ə h ə b b ə t  və  v ə tə n p ə rv ə rlik  
hisslərinin  gücləndirilm əsi,  m ü n a q iş ə n in   sülh  y o lu   ilə 
həlUnin  m ə q b u llu ğ u n u n   əhaliyə  b a ş a  sahnm ası;
- to r p a q la r  q a y ta n ld ıq d a n  so n ra  yeni yaşayış evləri- 
nin, sosio-mədəni  obyektlərin tikihnəsi, dağıdılm ış şəhər və 
kəndlərin  bütün  m ad d i  b a z a la n n m   yenidən  qurulm ası;
- q a ç q m   və m əcburi  köçkün  düşərgələrində q ad m la- 
rm   m aarifləndirilməsi  istiqam ətində  beynəlxalq  təşkilatla- 
rm   tren in q -sem in arla rn m   saym m   artırılması;
-  q a d m   h ü q u q la n   h a q d a   bilgilərin ardıcıl  x arak ter-
də  olması;
-  oğlan  və  qız  uşaq larm m   şü u ru n a   o n la rm   müvəq- 
qəti q a ç q m  o l d u q la n   fıkrinin  daim   təlqin  edilməsi;
-  oğlan  və  qızlarda  təhsilin  vacibliyinə  m a r a ğ   oya- 
dılması,  o n la rm   təhsilə cəlb edilməsi;
-  tibbi  xidmətin  lazımi  səviyyəyə  qald ın lm ası,  qa- 
d m la r üçün  xüsusi  reabilitasiya  mərkəzləri  yaradılm ası;
-  q a d m   məşğuUuğu  məsələsində  m üəyyən  dəstəklər 
tapılması.ı
•  Bax:Rəna  Mirzəzadə  "Gender:  Cəsmiyyət.  Insan  Hüququ.Siyasət".  B., 
2003.səh.  364-390.

Kişilər...  Q a d m la r ...  Bəşəriyyətin yaradılışının əsa- 
sı  o lan   insanlığın  bu  ayrı-ayn  şəxsləri  cəmiyyətdəki  bütün 
h a + d isə  və proseslərin  inkişafmı  tənzimləyən  hərəkətverici 
qüvvələridir.  B M T -nin  İn k işa f P r o q r a m m d a  g e n d e rm ü n a -  
sibətləri  xüsusi  yer  tutur.  G e n d e r  problemləri  getdikcə 
re sp u b lik ad a  d a   a k tu a l  mövzuya,  xüsusi  m a r a q   dairəsinə 
ç e v rilm ək d əd ir.  M əsələn in   əsas  məğzi  cinsindən  asılı 
o lm a y a ra q   insanlarm   bütün  sahələrdə  h ü q u q la n n ın   eyni 
dərəcədə sosial bərabərlik prinsipi əsasm da b ə ra b ə r həyata 
keçirilməsindən ibarətdir.
Sosial-mədəni  prolseslərin  meyarları  -  ölçüsü  baxı- 
m m d a n   gender  mədəniyyəti  ümumbəşəri  dəyərlərdəndir. 
M ü a sir  dünyanın  ink işaf etmiş  tədris  o c a q la n n d a   gender 
elminin  m e to d u ,  predm eti  üm um i  siyasətin,  ictimai  təfək- 
kürün,  cəmiyyətdə  cinslərin  qarşıhqlı  m ünasibətinin  ayni- 
m a z   tərkib  hissəsi  kimi  tədris  olunur.  Bu  elm  respublika- 
m ız  üçün  nə  dərəcədə  xarakterikdir?  Bu  suala  cavab  ver- 
m ə k   üçün  nəinki  tarixi-fəlsəfı  istiqamətlı  araşdırm alar, 
k o n k re t sosioloji so rğ u lard an   tu tm u ş sosial elmlərin etibar 
etdiyi  bütün  sahələrin  milli  x arak terə  uyğun  tərzdə  tədqiqi 
m üasir dünyagörüşü  b a x ım m d a n   öz vacibliyi  ilə  aktuallaş- 
m ah ,  gender  problem atikası  xüsusi  və  ümumiləşdirilmiş 
an a liz  nəticəsində  aşılan m ah d ır.  G e n d e r  m ünasibətləri 
h a q d a   biliklər  m aarifləndirm ə  tərzi  daşım ah,  u şa q   və 
gənclərə  öyrədilməli,  ümumtəhsil-tədris  müəssisələrinin  də 
b u   sahədə  xüsusi  p r o q r a m l a n   oİmahdır.  B u n u n   üçünsə 
ədəbiyyatlar tərcümə edilməli,  yerh  mütəxəssis  k a d r la r  ha- 
zırlanm ahdır.  Kütləvi  inform asiya vasitələri əhahyə gender 
biliyi ç a td ırm a q d a   m üstəsna  rol  oy n am ah d ırlar.  Sivil dün- 
ya çərçivəsi baxım ından insan hüquqları, qadın və uşaq hü- 
q u q ları  gender  bərabərliyi  müstəvisində  ali  m əktəblərdə 
h u m a n ita r   fakültələrlə  yanaşı  texniki  sahələrdə  d ə   o n u n  
---------------------------------- 
81
  ----------------------------------

təlimi  cəmiyyətin  sosial  ahəngi  b a x ım m d a n   zəruridir.  Bu 
özlüyündə  sosial  amillərin  insan  f a k to r u n u n   psixoloji  yö- 
nüm də  fo rm a la şm a s m m   d a   xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  etdiyini 
göstərir.  Çoxsayh  ziddiyyətlər  içrə  y aşayan  respubhkam ız 
üçün obyektiv problem lərin həlh sosial stabilliyə istiqamət- 
lənmiş gender  tara z h ğ m a   nail  olunmasıdu'.
G e n d e r  problemləri  qlobal  problem lər  sistemində 
sülh  və  m ü h a rib ə   məsələlərindən  so n ra   m ü h ü m   su'ada  du- 
rur.  M ü a sir  qlobolistikada  gender  problem lərinin  yeri  və 
ro lu   m ü ə y y ə n lə şd irilə rk ə n   q a r ş ıy a   a ş a ğ ıd a k ı  k o n k r e t
vəzifələr çıxu':
1)  M ü a s ir  d ö v rü n   q l o b a l  p ro b le m lə ri  xüsusiy- 
yətlərinin  m e y d a n a   gəlməsi  səbəblərini  və  bu  problem lər 
sisteinində gender problem lərinin yerini a ş k a r etmək;
2)  Cəm iyyətdə  cinslərin  qarşılıqh  münasibətlərinin 
optimallaşdu-ılması, gender problem lərinin hüquqi ideoloji 
aspektini  açm aq;
3)  Sosial  istiqam ətdə  genderin  m ü h ü m   konsepsiya- 
larm m   nəzəri-metodoloji,  sosial-siyasi  və  aksioloji  dünya- 
görüşü  əsaslarm ı  açm aq;
4)  G e n d e r   p ro b le m lə rin in   təhlilinə  ü m u m b əşəri 
y a n a ş m a n m   üstünlüyünü göstərmək.
M ü a sir  dövr  gender  problem ləri  situasiyasm m   və 
qlobal  problem lərinin  xarakterini  düzgün  a n la m a q   üçün, 
hər  şeydən  əvvəl,  bəşəriyyət tarixində  cəmiyyətdə  cinslərin 
q arşıh q h   təsirinin  əsas  meyllərini  izləmək,  ikincisi.  ictimai 
fıkir tarixində bu problem lərə m ünasibət b a x m ım d a n   nəzə- 
ri  şüurun  əsas  in k işa f mərhələlərini  nəzərdən  keçirmək.
G e n d e r   p ro b le m lə rin in   y a r a n m a s m m ,   o n la rın  
həllinin  üç  y o lu n u   göstərək:!)  tarixi,  2)  sosial,  3)  mənəvi- 
psixoloji  siyasət  yolları.  Birinci  yol,  k o n k r e t   g e n d e r 
problem lərinin  tarixi  araşdu'ilm asm ı  irəli  sürür.  İkinci, 
cəm iy y ətd ə  cinslərin  h a r m o n i k   in k işa fın ın   k o ra p le k s

gender p ro q ra m la rın ın   yaradılm asını  nəzərdə  tu ta n   sosial- 
ictimai  siyasətin  həyata  keçirilməsini  tələb  edir.  Üçüncü 
yol,  şəxsiyyətin  gender  mədəniyyətinin,  gender  şüurunun 
və  davranışm m   form alaşm asm ı  nəzərdə  tutur.  Deməli, 
m əhz  üçüncü  yol  gender  məsələlərinə  fikir  verməyi  tələb 
edir.
Q lo b al  g e n d e r  p ro b le m lə ri  sistem in d ə  q a d m  
məsələsi mərkəzi yerlərdən birini  tutur.  Q a d m   məsələlərinə 
qlobal  y an a şm a  z a m a m   mənəvi-psixoloji,  sosial-məişət 
prinsipləri, əxlaq n o rm a la rı və s. mütləq nəzərə ahnmalıdu'.
Yəni  q a d m a   təkcə  biololji  populyasiya  kimi  deyil, 
sosial  cəhətdən  fəal,  məqsədyönlü  qüvvə  kimi  baxm aq  la- 
zmıdn'. Cəmiyyətdə cinslərin qarşıhqlı münasibətlərinin ye- 
ni  bir  formasmı  elmi  cəhətdən  əsaslandırm aq  -  uzun  müd- 
dəth  strategiya  hazııianm asıdır.  Çünki  insani  keyfıyyətlə- 
rin  əsas  kom po n en tlərin in   təkmilləşməsi  üçün  tədbiıiər 
p ro q ram ın ın   hazııianm ası  zəruridir.  Bu  bax ım d an   gender 
təbliğatı  aşağıdakı  problem lərin həllinə  köm ək  etmiş  olar:
-  cəmiyyətdə  gender  h a q q m d a   k o n k re t  elmi  biliklə- 
rin  yayılmasmı,  cinslərarsı  əlaqənin,  m ünasibətdə  baş  ve- 
rən  müxtəlif proses  və  hadisələrin  sosial  əhəmiyyətini  öy- 
rənməyə,
- dövlətin elmi cəhətdən əsaslandınhTiış gender siya- 
sətindən  çıxış  edərək,  k o n k r e t   g en d e r  problem lərinin 
həllinə,
-  cəmiyyətin  m üxtəlif  q r u p l a r m m   səviyyələrinin 
müəyyənləşdirilməsinə  ,
-  kütləvi  ədəbiyyatm   dərcinə,  nəşrinə,
-  sem inar  və  konfransların  təşkilinə,  mühazirələrin 
h a z u ia m b   müxtəlif yerlərdə oxunm asına,
-  m a a riflə n d irm ə y ə ,  in f o r m a s iy a la r m   to p h ın ıb  
işıqlandınlm asm a.

8
.  T Ə D R İ S   P R O Q R A M L A R I
T ə q d im  e d i b n  p ro q ra m la r R e sp u b lik a d a  g en d e r tə- 
limi  (və  ya  genderşünaslıq)  üzrə  ali  m əktəblər  üçün  ilk 
tədris  p r o q r a m l a r m d a n   ikisidir.  D ig ə r  iki  p r o q r a m  
müəllifləri f.e.d. Z .Q u lu zad ə və psix.e.n. R.  Ib ra h im b ə y o v a  
olm uşdur.  Bu  gun  gender  tə d q iq a tla n   artıq  cəmiyyətin 
sosio-m ədəni  p ro b le m lə rin in   tə d q iq in d ə   kifayət  q ə d ə r 
m ü h ü m  y er tu tu r.
T arixi p ro se sin  yenidən  q u r m a   m e to d u   kimi gender 
keçmiş  və  m ü a s ir  hadisələr  a ra s m d a k ı  qarşıhqlı  əlaqənin 
yeni  k o n s e p s iy a s m ı. təqdim   etm ək   im kanı  verir  və  bu 
əsasda  gələcək  hadisələrin,  o   cümlədən  cəmiyyət  inkişafı- 
nm   perspektivlərini  yeni  tərzdə  p ro q n o z la ş d ın r.  Bu  isə 
genderin  yeni  dünyagörüşünü  fo rm a la ş d ıra n  
fəlsəfəyə 
bilavasitə  aid  o ia n   id r a k   istiqaməti  hesab  edilməsi  üçün 
tutarlı  dəlildir.  Bu  nəticəni  gender  tə d q iq a tla n n m   mədə- 
niyyət və etik a üzrə  konsepsiyalara göstərdiyi təsirlə təsdiq 
etm ək  olar.  G e n d e r   və  ekoloji  təd q iq atla rın   sıx  əlaqəsi, 
m üasir  q lo b a l  və  sosial-ekoloji  problem lərin  səbəblərinin 
tədqiqi  bəşər  elmi  və  h u m a n ita r  fikri  sintezinin  növbəti 
mərhələsinin  təşəkkülünü göstərir.
G ender  -  fəlsəfənin  nəzəri  problem ləri  ilə  yanaşı, 
m ü asir  h ə y a t m   təcrübəsi,  cəm iyyətdə  g edən  siyasi  və 
hüquqi  proseslərlə  bilavasitə  bağh  olub,  siyasi,  sosial, 
iqtisadi  və mənəvi sahələrin tədqiqinə m ü h ü m   dəyişikliklər 
gətirdi.
A rtıq   neçə  illərdir  ki,  gender 
ölçüsü  beynəlxalq 
h ü q u q u n  labüd  a t r ib u tu d u r  və dem ək o la r ki, bütün q lo b a l 
təşkilat  və  q u r u m l a n n ,  m ü h ü m   beynəlxalq  k o n fra n s   və 
sim pozium larm   sənədlərində öz əksini  tapır.

1.  Gender  tədqiqatlanna  giriş: Tarix, nəzərlyyə,  təcrübə.
Tərtibçilər:  f.e.d.  Ə li Abasov
f.e.n. Svetlana Adıgözəlova
"G e n d e r  t ə d q i q a t l a n n a   giriş:  anlayışİar  sistemi, 
tarix,  nəzəriyyə, təcrübə sosiologiya və statistika"  k u rsu n a  
d a ir m eto d ik  göstərişlər.
M üasir  sosial  problem lərin  gender  tədqiqatlarında 
qlobal  əhatəsi  üçün  k u rsu n   gender  tədqiqatları  h a q q m d a  
ümumi təsəvvür verə biləcək aşağıdakı hissələrə ayrılmasmı 
təklİf edirik;
1.  A nlayışlar sistemi.  2.  Tarix.  3.  Nəzəriyyə.
4.  Təcrübə.  5.  Sosiologiya və statistika.
Bu  istiqamətin  nisbətən  yeniliyini  o n u n   anlayış- 
ia n n m ,  əksəriyyət  tərəfindən  qəbul  edilmiş  sistem  şəkilli 
o lm a m a s m ı  nəzərdə  t u t a r a q ,   k u rsu -ü m u m i  terminləri, 
o n la rm   etimologiyası,  m ə z m u n u  və  qarşılıqlı  əlaqəsini  da- 
xil etməklə başlam aq d a h a  m əqsədəuyğundur. Xüsusən nə- 
zərə alm aq   lazımdır ki, h ə tta  m a tria rx a t və p a tria rx a t kimi 
m əlum   anlayışlar  belə  g en d e r  təd q iq atla rm d a  yeni  məz- 
m u n   kəsb  edir,  bu  d a   o d e m ə k d ir  ki,  kişi  və  q a d m la rd a  
m əlum   n o rm a la rm   təşəkkülünə  səbəb  olan  xüsusi  mədəni 
təsir  öz  sosial  in stitu tla n   vasitəsilə  kişi  və  q a d m   əxlaqınm 
yaran m ası və onların gündəlik h əy a td a ro llan n ın   müəyyən 
ediiməsi  h a q q m d a   təsəvvür  y a ra tm a iıd ır.  Bu  fasiləsiz 
proses  düz  yolu  dolayı  şəkildə:  mədəniyyət,  din,  ailə, 
dövlət,  tərbiyə  və təhsil  sistemi,  kütləvi  informasiya  vasitə- 
ləri  və s.  sosial  institutlar vasitəsilə gedir.
Kişi  və  q a d m   təbii  (bioloji)  və sosial  ayrılması  (dif- 
ferensiyası)  arasında  o lan   fərqi cins  (seks)  və G e n d e r (soy) 
kimi  iki  mərkəzi  aniayışın  daxil  edilməsi  ilə  m öhkəm - 
iəndirm ək  lazımdır.  Birinci  bölgünün  (differensiyasmm) 
təbii,  bioloji  təkamülün  nəticəsi  və  insan  nəslinin  davam ı

üçün  zəruri  olm asını  göstərdikdən  so n ra   diqqəti  kişi  və 
q a d ın la r 
a r a s ın d a   sosial  münasibətlərin  y a ra n m a s m a , 
o n la n n   əxlaq  n o rm a la rı  və  sosial  ro lla n n ı  genderşünashq 
a d la n a n   elmin  m övzusu  olm asm a  yönəltmək  laznndu'.  Be- 
ləliklə,  gender  tarixən  gender  assim etriyasm m   y aran m ası- 
nı,  o n u n  gələcəkdə  m övcud  olmasmı,  xüsusi  gender yanaş- 
m a  ü su lu n u n   form alaşm asm ı,  gender  mədəniyyəti  və  gen- 
der ölçüsü hadisələri və anlayışlannı  tədqiq edir.  Bu  prose- 
sin q a n u n a u y ğ u n  nəticəsi  isə  gender şüur, id ra k  və dünya- 
görüşünün y a ra n m a s ı  olacaqdır.
P a tria rx a l  düşüncə  tərzi  gender  dünyagörüşünün 
tarixən  də  önündə  gedib  və  hazırda  d a   bu  h a h n   müxtəUf 
tə z a h ü r  f o r m a l a r ı   cəm iy y ətd ə  m övcud  o l a r a q   "kişi" 
dəyərlərinin  " q a d m   dəyərlərinə"  qarşı  üstünlüyünü  təsdiq 
etməyə  yönəhb.  Birinci  böhnənin  s o n u n d a   göstərm ək  la- 
zım dır ki, təkcə q a d m la r  yox,  kişilər də, cəmiyyətin ənənəvi 
n o rm a   və  stereotip  sisteminin  q u r b a n la n d ır.  M ə h z   b u n a  
görə  də  h ər  cür  insan  diskrim inasiyasm dan  az a d   yeni  tiph 
cəm iyyətin 
f o r m a la ş m a s ı 
q a d m  
və 
kişilərin 
m ünasibətlərində  gender  balansı,  sim m etriya  və  ahənginin 
yaran m ası  yolları  ax ta n lm a h d n '.  Bir  sözlə,  m üasir  gender 
tə d q iq a tla n   cəmiyyətdə  d em o k ratiy a  və  plürahzm ,  h b era- 
hzm, v icd an  azad h ğ ı və insan h ü q u q la rm m  b ə rq ə ra r  olm a- 
sı  problem ləri  ilə  həm ahəngdir.
K u r s d a   verilən  tarixi  icmal  cinslərarası  m ünasibət- 
lərin  üm um i  inkişafm ı  göstərir.  Qeyd  etm ək  lazım dır  ki, 
m a tria rx a t dövrü tarixi p a lria rx a ta   nisbətən d a h a  uzun  idi. 
Bu  m ü x tə h f  x a lq la rm   miflərində,  xüsusən  d ü n y a n m   kos- 
m o q o n ik   m ənzərəsində q a d m a  həlledici rol  ayn-mış  qədim  
miflərdə  də  öz əksini  tapmışdır.
E p o s la r d a   kişinin  ön  plana  keçirilməsi  cəmiyyətdə 
m atriarx al  m ünasibətlərin  dağılmasını  göstənr.  U m u m - 
dünya  dinləri  m a s k u h n   dəyəıiəri  təsdiq  edərək  p a tria rx a l

cəm iyyətin  ideallarm ı  əks  etdirdilər.  Bir-birinə  uyğım 
gəlməyən  m üxtəlif kişi  və  q a d m   əxlaq  n o rm a  və  rollarmı 
f o r m a la ş d ır a n   xüsusi  m ədəniyyət  tipi  y a ra m r.  Kişilər 
m ədəniyyət  və  tarixin  subiyekti,  q a d m la r  isə  obyekti  olur. 
M ə d ə n iy y ə t  kişi  və  q a d m ı  ayu'an  əsas  amil  o lm a q la  
b ə ra b ə r  o n la rm   şüur,  idrak,  psixoloji  özlərini  eyniləşdirmə 
ifadəsini  fo rm a la şd ın r.  "Şərq-Qərb"  problemi,  mədəniyə- 
tin  etnik-  dini  özünəm əxsusluğunda  d a   genderin  irqi,  dini 
və s. öyrənm ə sahələri var.  Deyilənlərə y ararh  dəlil m üəlhm  
tə rə fin d ə n   m üxtəH f  m ə n b ə lə rd ə n   seçilmiş  cinslərarası 
m ünasibətlər  p roblem inin  icmah  ohnahdır.  Bu  isə  q a d m  
problem inin  ayrı-ayrı  kortəbii  çıxışlardan  b aşlay araq   işçi 
q a d m   h ə r ə k a t m m   m ü tə şə k k il  m ü b arizə  f o r m a la r m m  
y a ra n m a s m a ,  sufrajizm, 
radikal  və  liberal  feminizmin 
m e y d a n a   çıxm asm adək  in k işa f  mərhələlərinin  b ərp asm a 
im k an   verər.
Nəzəri  m ühakim ələr  və  femİnzm  fəlsəfəsi  kursun 
mərkəzi və  ən m ü rək k əb   hissəsidir.  Bir dünyagörüşü kimi 
feminizm b u  cərəyanm  nüm ayəndələrinin  təsəvvürünə görə 
p a tria rx a t  dünyagörüşünün  təmərküzləşmiş  ifadəsi  olan 
r a s i o n a h z m   fəlsəfəsinin  tə n q id in ə   və  "devrilməsinə" 
yönəldilmişdi.
M üstəsna  o la ra q   m əntiqi  mühakimələrə  d ay a n m a , 
hissin  verdiyi  m ə lu m a t  və  d u y ğ u d a n   im tin a   -  insan 
id ra k m m   bütün  sahələrində  öz  izini  qoym uş  rasionalizmin 
b ö h ra n m m   səbəbidir.
'T a tria rx a t"   dünyagörüşünün  naqisliyini  və  məh- 
d u d lu ğ u n u   açmış  feminizmin  tarixin,  idrakm ,  mədəniy- 
yətin, dəyərlər nəzəriyyəsinin yenidən bərpasm da m üstəsna 
ro lu n u n   açılması  labüddür.
B u n d a n   əlavə,  şüur  və  id rak m   q a d m   tipinə  bəraət 
qazandn'ilm asm da,  cinslərin  sosial  differensiyasmm  səbəb 
və  mənbələrinin  müəyyənləşdirilməsində,  uşaqhq,  tərbiyə,

təhsil  və  gender  y an aşm ası  b a x ım ın d a n   sosiailaşm asm da, 
se k su a llıq   p r o b le m lə rin in   n ig a h   və  ailə  m əsələlərinin 
işıq la n d ın lm a s m d a  fem inzm  m üstəsna  ro la m alikdir.
G en d erin   fəlsəfı  əsasları  xüsusi  k u rsu   A zərb ay can  
R espublikası  dövləl  və  qeyri-dövlət  ali  m əktəblərinin  hu-
%
m a n ita r  fakultələri  üçün  nəzərdə tu tu lm u şd u r.  Ixtisas  kur- 
s u n d a   g e n d e rin   k o n s e p s i y a s ı , ' m e to d o lo g iy a s ı,  təhlili, 
tədqiqi  və 
cəmiyyətdə 
kişi-qadm   m ünasibətlərindəki 
sosio-m ədəni  aspektləri  izah  ediləcəkdir.
Ixtisas k u r s u n d a  genderin mənşəyi, in k işa f tarixi,  ti- 
pologiyası,  p red m eti  sosial-fəlsəfi  istiqam ətdə  öyrədiləcək. 
G e n d e r  sosiologiyası  cəmiyyətdə  əsas  "kişi"  və  "qadm " 
cinslərinin sosial ro lla rm m  səciyyəvi xüsusiyyətlərini analiz 
edəcəkdir.
Ixtisas 
k u r s u n d a   A zərb ay ca n   reallığı  d a   xüsusi 
o la ra q   tədris  olunacaqdır.
%
Ixtisas k u rsu  
8
 mövzu  o lm a q la   18 s a a t m ühazirədən 
ib a rə td ir. 
6
  s a a t   s e m in a r   m əşğələsi  n ə z ə rd ə   t u tu l u r . 
Beləliklə,  k u rs a   9  m ühazirə  və  üç 
se m in a r  məşğələsi 
daxildir.