G. N. Najmiddinova O’. U. Qurbonova

Ta’lim tizimlari. Maktabgacha ta’lim. 
Fransiya ta‘lim tizimining dastlabki bosqichini maktabgacha tarbiya tashkil etadi. 
Bu maktabning ta‘limiy vazifasi: boshlang‘ich maktabga tayyorlash, bolalarni 
o‘zini namoyon qilishga o‘rgatish. Bu bosqichni ―Onalar maktabi” deb ham 
yuritiladi. Maktabgacha ta‘lim majburiy emas. Unga 2 yoshdan qabul qilinadi, 
yoshiga qarab eng kichik guruh, kichik guruh, o‘rta guruh va katta guruhlarga 
bo‘linadi. 3 yoshdan ―Onalar maktabi‖ga borishadi. Bundan ko‘zlangan asosiy 
maqsad, bolalarning maktabdagi sharoitini uy sharoiti bilan yaqinlashtirish ularga 
oiladagidek iliq munosabatni shakllantirishdan iborat. Ularni mustaqil holda ham, 
maktablarning boshlang‘ich sinflari bazasida ham tashkil etilgan. Fransiya 
ta‘limida bolalarning go‘daklik chog‘idanoq maktabda o‘qitish uchun tayyor holda 
olib kelish g‘oyat muhim masala hisoblanadi, 1980 yillarning oxiridagi 
ma‘lumotlariga ko‘ra, onalar maktabida 65 ming boshlang‘ich maktablar bazasida 
tashkil etilgan maktabgacha tarbiya shaxobchalarida 9100 sinf mavjud. Bu 
bosqichda tarbiyalanuvchilar quyidagicha tabaqalashtirilgan:
- kichik guruh 2 yoshdan 4 yoshgacha; 
- o‘rta guruh 4 yoshdan 5 yoshgacha;
- katta guruh 5 yoshdan 6 yoshgacha.
5-6 yoshlilar maktabga tayyorlov guruhi bo‘lib, ularga Fransiyada 100 foiz 
shu yoshdagi bolalar qamrab olingan. Bolalarni maktabga tayyorlash uchun 
alohida dastur va darsliklar mavjud.
Boshhlang’ich ta’lim. Fransiyada boshlang‘ich ta‘lim maktablariga 6 yoshdan 
11 yoshgacha bo‘lgan bolalar jalb qilingan. Boshlang‘ich maktablar fuqarolarning 
qanday millatga, mamlakat fuqaroligiga mansub bo‘lishidan qat‘iy nazar, majburiy 
va bepuldir.
Boshlang‘ich ta‘lim 6 yoshdan boshlanib, 5 yil davom etadi. 
 1-sinf ―tayyorlov sinfi‖ deb ataladi; 
 2-3-sinflar ―elementar sinf‖; 
 4-5-sinf ―o‘rta‖ sinflar deb ataladi. 
Boshlang‘ich maktab bosqichiga qo‘yilgan asosiy talab o‘quvchilarga ifodali 
o‘qish, yozish, hisoblash malakasini berishdan iborat.
Fransiya ta‘lim muassasalarida ta‘lim olayotgan chet el fuqaroligiga mansub 
kishilarning farzandlariga ularning vatani, xalqi, tarixi, tili va adabiyotini o‘rganish 
uchun fakultativ kurslar tashkil etish ham ko‘zda tutilgan.
Boshlang‘ich sinflarda o‘qish muddati 5 yil bo‘lib, shu muddat ichidagi o‘qish 
asosan 3 bosqichga bo‘linadi:
— Tayyorlov bosqichi — 1 yilga mo‘ljallangan. Bunda bolalar hisoblashga, 
o‘qish va yozishga, kuylashga, o‘ylashga, tabiat manzaralarini tomosha qilishga va 

---

68 
undan bahra olishga, jismoniy mashqlar bilan mashg‘ul bo‘lishga, maktabning turli 
sport tadbirlarida ishtirok etishga, musiqaga, mehnat qilishga o‘rgatiladilar.
O‘quv mashg‘ulotlari ertalab soat 9 dan 12 gacha, hamda soat 14 dan 16 
gacha 5 soat davom etadi. Maktabda ovqatlanish pullik, lekin ovqatlar juda 
arzonlashtirilgan narxlarda taklif etiladi.
— Navbatdagi bosqich — elementar kurs bo‘lib, bu bosqich 2 yil davom 
etadi. Bunda o‘quvchilarning tayyorlov siklida predmetlar bo‘yicha olgan bilimlari 
yanada takomillashtiriladi. Tayyorlov bosqichida bir o‘qituvchi ishlasa, elementar 
bosqichda ikki o‘qituvchi (har biri 1 yildan) ishlaydi.
— Boshlang‘ich maktabning 3 bosqichi — chuqurlashtirish bosqichidir. 
Bunda o‘quvchilarning tayyorlov va elementar bosqichdagi bilimlari yanada 
chuqurlashtiriladi.
Dasturda o‘quv predmetlarining barchasiga uch bosqich bo‘yicha aniq, 
alohida-alohida talab qo‘yiladi. Masalan: 
O‘qish.
I bosqichda o‘quvchi:
1. Bosmadan chiqqan barcha nashrlarni (kitob, gazeta jurnal, lug‘at, e‘lon, xat 
va hokazo) bir-biridan ajrata olish;
2. Xatni o‘qish tamoyillarini (satr boshi, sarlavha, bob betlarning ketma-
ketligi) o‘rganib olish;
3. Matn tarkibini (nutq, asosiy qism, xulosa) aniqlay olish;
4. Mustaqil mashg‘ulotlarda kitoblardan, lug‘atlardan foydalana olish.
II bosqichda:
1. O‘qiganlari mazmunini elementar bayon qilib bera olish; 
2. Kitob mavzusida ishtirok etgan shaxslarni aniqlash, nomini bilish, tasvirlab 
berish;
3. Sintetik tahlil qila bilish (urg‘u, tinish belgilari).
III bosqichda: 
1. Ifodali, tez va aniq, ovoz chiqarib hamda o‘zicha o‘qish, o‘qish qoidalarini 
to‘la shakllantirish, savollarga og‘zaki va yozma ravishda javob qaytarish, mavzuli 
rasmlarni izohlab berish;
2. Matndagi noaniq so‘zlarni aniqlash va uni tez tarjima qilishni bilish;
3. Sinf kutubxonasini tashkil etishda ishtirok etish;
4. Bayon qilingan axborotni tinglash va to‘g‘ri qabul qilish;
5. So‘zlarni og‘zaki va yozma fonetik tahlil qilib berish; 
6. Kitobdan va lug‘atli adabiyotlardan mustaqil ishlash jarayonida to‘la 
foydalana olish;
7. Soddalashtirilgan matnlar bilan ishlashni bilish.
Yozuv.
Yozuvga qo‘yilgan talab uch saviyada belgilanadi: yozuv texnikasini 
o‘rganish, yozuvda qalam, ruchka, bo‘rda ishlashni bilish, chiziqlarga to‘la rioya 
qilish, yozma va bosma harflarni farqlash, xatolar ustida ishlash malakasini 
egallash lozim. Yozuv bo‘yicha o‘quvchining III bosqichda inshosi shakllangan, 
tasviriy, mazmunli, yozuv texnikasini mukammal o‘zlashtirgan, ifodada aniq 
izchillikka ega bo‘lmog‘i darkor.

---

69 
Og‘zaki nutq.
Og‘zaki nutqni rivojlantirish bo‘yicha ham uch bosqicli osondan qiyinga, 
soddadan murakkabga yo‘naltirilgan talablari mavjud. Bola bu bosqichda atrofida 
bo‘layotgan voqea va hodisalarga o‘z munosabatini bildirgan holda ifodali so‘zlab 
bera olishi, o‘z nutqini mantiqan tahlil qilishi, sinonim, omonim, antonimlarni 
mazmun ifodasiga qarab qo‘llay olishi, so‘z va iboralarning o‘z hamda ko‘chgan 
ma‘noda to‘g‘ri qo‘llay bilishi, tarix, geografiya va boshqa predmetlarning 
atamalarini puxta o‘zlashtirib olishi kerakki, bu keyingi bosqich maktablari uchun 
puxta zamindir. 
Matematika bo‘yicha.
Boshlang‘ich maktabning uch etapi davomida o‘quvchi sodda misol va 
masalalarni tahlil etish, ulardan paydo bo‘ladigan hosilalarni aniq tasavvur qilishi, 
taklif qilingan hisoblash yo‘llaridan boshqacha yo‘llarni qidirib topishi, 
javoblarning to‘g‘riligini aniqlovchi bir qator isbotlarni bilishi, sonlarni taqqoslash, 
joylashtirishni amalga oshirishi, 1000 gacha adashmay sanashni bilishi, sonlar, 
qavslar, kasr chiziqlarini qo‘llay olishi, mantiqiy fikrlash, arifmetikadagi uch 
amalni puxta egallashi, oddiy diagramma, shakl, sxema, grafika, jadvallarni 
chizish, geometriyadan dastlabki malakaga ega bo‘lmog‘i lozim.
Boshlang‘ich maktabning uch bosqichli o‘quv jarayonida tarix, geografiya 
bo‘yicha jiddiy talablar asosida bilim beriladi. Chunonchi, tarix fanidan qadimiy va 
zamonaviy voqea va hodisalarni aniq xronologik ketma-ketlik bilan o‘rganib olish, 
vatan tarixini bilish, barcha tarixiy terminlarni yod olish talab etilsa, geografiyadan 
orientirlash, kartani o‘qish, qit‘alar, okeanlar, dengizlar, tog‘lar, daryo va ko‘llarni 
ajrata olish, Fransiyaning geografik o‘rni, iqtisodiyoti, qazilma boyliklari haqida 
ma‘lumotga ega bo‘lish bilan birga karta, globus, atlas, geografik lug‘at va 
ensiklopediyalardan foydalanishni bilish talab etiladi.
Fransiya maktablarining boshlang‘ich sinflarida fuqarolik ta‘limi predmeti 
ham o‘qitiladi. Bu predmet ta‘limi bizning ta‘lim tizimimizdagidek mustaqil 
bo‘lmay, ayrim yondosh predmetlar tarkibiga kiritilgan.
O‘quvchilar oila, maktab, sinf oldida ma‘lum bir mas‘uliyat sezmoqlari lozim. 
Ularni yoshligidanoq o‘z do‘stlarini sinfdoshlarini, oila a‘zolarini hurmatlash, ular 
mehnatini qadrlash, jamoatchilik ichida o‘zini tutish kabi insoniy xislatlarni 
singdirishdan tashqari, ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy hayot, boshqarish ishlari 
strukturasi, shahar meri shahar kengashi ularning vazifalari, saylov tizimlari saylov 
oldi kompaniyasining qo‘yilishi, mohiyati va boshqalar o‘rgatiladi.
Fuqarolik ta‘limi predmeti kurslari tarkibiga yana ma‘muriy muassasalar, 
ularning vazifalari, fuqarolarning, o‘quvchilarning huquq va burchlari ham 
o‘rgatiladi. Bundan tashqari o‘quvchilar o‘z mamlakatining siyosiy hayotini anglab 
yetishlari, u haqda elementar fikr ayta olishni bilishlari lozim.
Fransuz maktablarida nafosat ta‘limiga alohida ahamiyat beriladi. Bunday 
ta‘lim uch tarkibdan iborat: musiqa, tasviriy san‘at, sport.
Musiqa darslarida o‘quvchilarga badiiy so‘zlash, kuylash, raqsga tushish 
o‘rgatadi. Bundan tashqari boshlang‘ich sinf kursida o‘quvchi eng ommalashgan 
musiqa asboblaridan birini chala oladigan bo‘lmog‘i kerak.

---

70 
Tasviriy san‘atda esa qiyish-yopishtirish, modellar yasash, surat solish, rang 
tanlash masalalari asosiy o‘rinni egallaydi.
Sport ham ta‘limning shu jabhasiga kirib, bolalar bunda yugurish, sakrash, 
emaklash, turli shakllarda yurish kabi mashqlarni bajaradilar. Sport mashg‘ulotlari 
va musobaqalari jarayonida bolalarni o‘zini idora eta olishi, bir-birini qo‘llab-
quvvatlashi, do‘stlik va hamjihatlilikni tarbiyalashga asosiy e‘tibor qaratiladi.
Shunday qilib, fransuz maktablarining maktabgacha va boshlang‘ich ta‘lim 
bosqichida savodxonlikka, o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishiga mustahkam 
zamin yaratiladi, o‘quvchining o‘z kuchi, qobiliyati va imkoniyatiga ishonch 
tarbiyalanadi. Bu bosqich maktabda o‘quvchining dastlabki bosqichda qanday 
holda qabul qilib olinishidan qat‘iy nazar, uni maktab hayotida bosh rolni 
o‘ynashga muvaffaq bo‘lishidan iboratdir.
O‘quvchilarni maktabning yuqori bosqichlariga puxta tayyorlab berishda 
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining mas‘uliyati (javobgarligi ham deyish mumkin) 
nihoyatda yuqori. Bu mas‘uliyatni ―Ta‘lim haqida‖ gi davlat Qonunida alohida 
ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘quvchilar bilan individual ishlash, ularni rag‘batlantirish, shaxsiy qobiliyat 
va imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, ta‘limda uzluksizlik va vorislikni ta‘minlab 
berish boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga qo‘yilgan bosh talabdir.
Boshlang‘ich maktabda dars jadvali va kun tartibini to‘g‘ri, odilona tuzishga 
katta ahamiyat beriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ta‘lim vazirligi 
―o‘quvchi tabeli‖ joriy etgan. Bu tabel orqali maktab va uning pedagogik jamoasi, 
hamda xodimlari ota - onalar bilan uzluksiz aloqada bo‘lib turadilar.
Ta‘limni turli sikllar orqali amalga oshirish fransuz ta‘lim tizimiga keyingi 
yillarda kirib kelgan yangilik, deb baholash mumkin. Aynan ta‘limdagi 
sikllashtirish, unga vorislik, uzluksizlik, bolalar individual qobiliyatlarini butun 
boshlang‘ich ta‘lim jarayonida ta‘minlab beruvchi omildir. Bundan tashqari 
ta‘limni sikllashtirish o‘qituvchi faoliyatiga keng erkinlik beradi, uning pedagogik 
mas‘uliyatini oshiradi.
O‘quv dasturining mazmunini bevosita o‘qituvchining o‘zi belgilaydi. Bir 
so‘z bilan aytganda, o‘qituvchi bolalar bilimiga mas‘ul ekan, uning uslub 
tanlashiga, mustaqil harakat qilishiga to‘la erkinlik ham beriladi.
O‘quvchilarga boshlang‘ich maktabning dastlabki uch sinfida bir o‘qituvchi 
dars beradi. Uning nomzodini pedagogik va ota - onalar jamoasi aniqlaydi. 
Bolalarni yosh xususiyatiga qarab bilim berish tamoyili mavjud. Lekin u yoki bu 
sababga ko‘ra o‘quvchilarning sinfdan-sinfga ko‘chmay qolish hollari tez-tez 
uchrab turishi tufayli ularning yosh jihatdan farqlari ham turlicha bo‘lib qolishi 
mumkin.
1990 yildagi hukumat qaroriga muvofiq, maktabgacha va boshlang‘ich 
ta‘limga modullashtirish, bolalarning bilimiga u yoki bu fanga moyilligiga qarab 
tabaqalashtirish, dars jadvalini ham shu asosda tuzish huquqi berildi. Bunday dars 
jadvallari bir yilga, yarim yilga, choraklar bo‘yicha alohida-alohida tuzilishi 
mumkin. So‘nggi yillarda o‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga puxta bilim berish, ota 
- onalar tomonidan esa o‘z farzandiga yetarli sharoit yaratish, ularning bilim 

---

71 
olishlariga mas‘uliyat bilan qarash ifodalangan bitimlar tuzish odat tusiga kirib 
bormoqda.