1. Yig’iq ikki bosh bo’lakli gaplar tarkibida bosh bo’laklargina mavjud
bo’ladi: O’quvchilar yig’ildilar. Ba’zan ega va kesim birikma bilan ifodalanib,
kengayib keladi va ikkinchi darajali bo’laklar borga o’xshab ko’rinadi, lekin bu
gaplar ham yig’iq gaplar hisoblanadi: Yigit ham shunaqa bo’ladimi? Ikki dugona
termulib qolishdi.
2. Yoyiq ikki bo’lakli gaplar tarkibida bosh bo’laklardan tashqari, ikkinchi
darajali bo’laklar ham qatnashadi: O’quvchilar maktab zaliga yig’ildilar.
1. Shaxsi ma’lum gaplar kesimiga qarab egasini aniqlash mumkin bo’lgan
gaplardir: Yutuqlar oldida esankiramaylik (Biz).
2. Shaxsi no’malum gaplar kesimiga qarab ish-harakatning haqiqiy
bajaruvchisini aniqlash mumkin bo’lmagan gaplardir: Yaxshini maqtaydilar,
yomonni uyaltiradilar. (kesim 3-shaxsdagi fe’l bilan ifodalanganda, shaxsi ma’lum
va shaxsi no’malum gaplar quyidagicha farqlanadi: shaxsi ma’lum gapda
so’zlovchi o’ziga tanish shaxs haqida so’z yuritadi, shaxsi no’malum gapda esa
o’zi shaxsan tanimagan shaxs(lar) haqida so’z yuritadi: Bugun keldi – shaxsi
ma’lum gap. Sevgini chidaganga chiqargan – shaxsi no’malum gap.)
3. Shaxsi umumlashgan gaplar mazmunan har uchala shaxsga taaluqli
bo’lgan gaplardir: Sanamay sakkiz dema.
Bunday gaplarning kesimi odatda, II shaxs birlikda buyruq maylidagi fe’l
bilan ifodalansa ham, mazmunan barchaga qaratilgan bo’ladi, shuning uchun ega
ifodalanmaydi. Halq maqollari shaxsi umumlashgan gaplar orqali ifodalanadi:
Bugungi ishni ertaga ko’yma.
4. Shaxsi topilmas gaplar egasini topib ham, gap tarkibiga kiritib ham
bo’lmaydigan gaplardir: U erda intizom haqida so’zlashga to’g’ri keladi.
Shaxsi topilmas gaplarning kesimlari III shaxs majhul nisbatdagi fe’llar,
bo’ladi, bo’lmaydi so’zlari orqali, -mas qo’shimchali so’zlar orqali, harakat
nomidan keyin kerak zarur, lozim, mumkin so’zlarini keltirish orqali ifodalanadi:
Raisning o’zi haqida gapirilsin! Mehnatsiz rohatga erishib bo’lmaydi. Oyni etak
bilan yopib bo’lmaydi. Ertalabki salqinda etib borish kerak.
Dostları ilə paylaş: |
