Gələcəyin Durumu

Ekologiyaya dəyən hərbi ziyanın qarşısının alınması və ya təmir edilməsi 
BMT-nin verdiyi məlumata əsasən, son 20 ildə baş vermiş münaqişələrin yarısı “yenidən 
baş verən münaqişələr” – yəni sülh müqavilələrindən sonra 5 il ərzində yenidən meydana 
gələn   münaqişələr   olub.   Bunların   çoxu   ekoloji   səbəblərdən   baş   verib.   Münaqişə   baş 
vermiş ərazilərdə ekoloji tənəzzül və silahlı artilleriyanın təhlükəli qalıqları cari və gələcək 
nəsillərin yaşamaq üçün zərurui olan vasitələrini və sağlamlıqlarını təhlükə altında qoya, 
və   uzunmüddətli   sülhə   əngəl   törədə   bilər.   Ekologiyanın   hüquqlarını   qorumaq   üçün 
Cenevrə Konvensiyalarına “təbiət Fəsli” daxil edilməlidir.
Hərbi qüvvələr münaqişə baş vermiş ərazilərdə yenidənqurma işləri stabilliyi təmin etmək 
üçün ekoloji bərpa işlərində, həmçinin münaqişənin baş verməməsi üçün ekoloji təsirlərin 
azadılmasında   yaxından   iştirak   edəcək.   Nəticə   etibarilə   hərbi   planlaşdırmada   və 
münaqişədən sonra həyata keçirilən fəaliyyətlərdə ekoloji aspektlər ciddi şəkildə nəzərə 
alınmalıdır.   Böyük   Britaniya   Müdafiə   Nazirliyinin   verdiyi   məlumata   əsasən 
nanotexnologiya,   İkinci   dünya   müharibəsindən   qalmış   silahlar,   hərbi   hdirolokasiya 
stansiyaları,   və   volfram   və   onun   ərintilərindən   törənə   biləcək   potensial   riskləri   hərbi 
fəaliyyətlərlə   bağlı   sabitlik   məsələləri   kimi   müəyyən   edir,   və   Nazirlik   münaqişə, 
təhlükəsizlik və sabit inkişaf arasında əlaqə olduğunu təsdiqləyir
20
.
2007-ci ilin Aprelində BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası öz tarixində ilk dəfə olaraq ekoloji 
amillərin   təhlükəsizlik   təsirləri   müzakirə   edib.   Bəzi   ölkələr   iddia   edib   ki   bu   bu   məsələ 
Təhlükəsizlik   Şurasında   müzakirə   edilməməlidir.   AB,   Peru,   Panama,   və   Papua   Yeni 
Qvineya   (Sakit   okeanında   yerləşən   kiçik   ada-ölkələrin   başçıları)   bu   təşəbbüsün 
tərəfdarları arasında idilər. “Kiçik ada-ölkələrin və onların əhalisinin üzləşdiyi təhlükələr 
heç də digər ölkələrin üzləşdiyi silahlar və bombaların törətdiyi təhlükələrdən zəif deyil” – 
Papua Yeni Qvineyanın Səfiri Robert Quba Ayisi qeyd edib.  
İqlim dəyişikliyinin bəzi aspektlərinin hərbi sistemlərə və əməliyyatlara göstərdiyi birbaşa 
təsirini müzakirə edən bir qrup yüksək-vəzifəli ABŞ hərbi zabitləri və milli təhlükəsizlik 
mütəxxəssisləri   xəbərdarlıq   edirlər   ki   “iqlim   dəyişikliyi   onsuz   da   kritik   vəziyyətdə   olan 
həyat səviyyəsini ciddi şəkildə kəskinləşdirə bilər…bu isə bütün  dünyada siyasi  qeyri-
stabilliyə   və   ölkələrin   iflas   olmasına   səbəb   ola   bilər…Meydana   gələn   xaos   vətəndaş 
müharibələrinin, soyqırımların baş verməsi və terrorizmin artması ilə nəticələnə bilər”
21
.
Yeni milli təşəbbüslərə ekologiyanın mühafizəsi, ziyanların azaldılması (təbii fəlakətlərdən 
sonra), qarşısının alınması və hazırlılıq, həmçinin beynəlxalq müqavilələrə əməl etməyə 
köməyin göstərilməsi üçün Hərbi qüvvələrin cəlb olunması günü-gündən artır.
Münaqişədən sonra sağlamlığa və ekologiyaya dəyən bir çox təsirlərin qiymətləndirilməsi 
və   həmçinin   öhdəliklərin   müzakirələri   həyata   keçirilir.   Bəzi   Ənənəvi   Silahlar   haqqında 
Konvensiyanın Müharibənin Partlayıcı Qalıqları üzrə V Protokolu 2006-cı ilin Noyabrında, 
demək olar ki qəbul olunandan 3 il sonra qüvvəyə minib.
Protokolun   şərtlərinə   əsasən   Tərəflər,   döyüş   əməliyyatları   qurtarandan   sonra   ən   qısa 
müddət ərzində “partlamamış artilleriya silahları və ya tərk edilmiş partlayıcı artilleriyanın 
qeydə   alınması   və   təmizlənməsi,   ərazidən   kənarlaşdırılması   və   məhv   edilməsi   üçün 
islahedici   tədbirlər”   həyata   keçirməlidirlər.   Və   bütün   bunlar   onların   ərazini   nəzarətdə 
saxlayıb saxlamamalarından, cəlb edilmiş bütün tərəflərlə birbaşa və ya dolayı yolla təcili 
və dəqiq informasiya mübadiləsi yolu ilə əməkdaşlıq edib etməməsindən asılı olmayaraq 
həyata   keçirilməlidir.   Protokol   əks-qüvvəyə   malik   deyil.   Mina   Əməliyyatları   Layihəsi 
20
 Sabit İnkişaf Hesabatı 2005. Böyük Britaniya Müdafiə Nazirliyi, Sentyabr 2006.
21
 Milli Təhlükəsizlik və İqlim Dəyişikliyi Təhlükəsi. CNA Korporasiyası, 2007.  

Portfoliosu   2007   aşkar   edib   ki,   müharibə   nəticəsində   sorğu   keçirilmiş   29   dağıdılmış 
ölkədən   və   ya   ərazidən   26-sı   kasset   bombaların   və   digər   partlayıcıların   qalıqları   ilə 
əhatələnib. V Protokol qüvvəyə minmədən öncə baş vermiş münaqişələrin nəticələri ilə 
məşğul   olmaq   üçün   2007-ci   il   Layihələri   Partlamamış   silahlı   artilleriyaları   diqqət 
mərkəzinə alıb. 2008-ci iləcən ekoloji ziyanlar və vətəndaş tələfatları ucbatından qalıq 
hərbi ehtiyatları qadağan etmək və bu hərbi ehtiyatların nəticələri ilə işləmək üçün sistem 
yaratmaq üçün qanuni cəhətdən məcburi beynəlxalq vasitənin işlənib hazırlanması təklif 
olunub. Bəzi ölkələr artıq kasset bombaların istehsalı, istifadəsini, satışı və daşınmasını 
məhdudlaşdırmaq üçün nizamnamələr hazırlayıb.  
Bəzi mütəxəssislər iddia edirlər ki, “insan orqanizmini müvəqqəti olaraq sıradan çıxaran 
qazlar”  kimi  “ölümə səbəb olmayan”  maddələrin,  döyüş meydanında istifadə olunması 
kimyəvi silahlar haqqında müqaviləni pozacaq, çünki onlar zəhərli kimyəvi maddələrdir. 
Müqavilənin   istisnaları   altında   hansı   kimyəvi   maddələrə   icazə   verildiyinin 
aydınlaşdırılması zəruridir.   
“Bioloji silahların təhlükəsi günü-gündən artır və bizim həyata keçirdiyimiz əks tədbirlərə 
baxmayaraq   artmağa   davam   edəcək”,   Stenford   Universitetinin   biofiziki   və   Biofizika 
Cəmiyyətinin sabiq prezidenti Stiven Blok xəbərdarlıq edib. SİMAD-ın (Kütləvi Dağıdıcı 
Vahid Fərdlər) ehtimalları günü-gündən artmaqdadır. Genişlənən gene-sintez sənayesiniə 
nəzarət   həyata   keçirilmir,   və   universitetlərdə   və   özəl   laboratoriyalarda   mübahisəli 
(ziddiyyətli) eksperimentlərə rəhbərlik könüllü və qeyri-müntəzəm şəkildə həyata keçirilir. 
Alimlərin bioterrorizm və sintetik bioloji silahların əleyhinə mühafizəni artırmaq üçün hansı 
yanaşmanın   yaxşı   olacağı   haqda   hələ   də   mübahisə   aparmalarına   baxmayaraq,   onlar 
GMO-ların   təsadüfi   və   düşünülmüş   şəkildə   buraxılmasına   əngəl   olmaq   üçün   təcili   və 
möhkəmləndirilmiş beynəlxalq nəzarətin zəruri olduğu fikrində ümumi razılığa gəlirlər. 
Elmdən bu şəkildə sui-istifadənin qarşısını almaq üçün, təhlükəsizlik təşkilatlarının elmi 
ekspertizasını   gücləndirmək   və   kəşfiyyat   idarələri   üçün   müstəqil   Elm   və   Texnologiya 
məşvərətçi   Komitəsi   təsis   etmək,   həmçinin   beynəlxalq   elmi   birliklər   daxilində   ümumi 
mədəniyyət və məsuliyyət haqqında məlumatlılığı təşviq etmək vacibdir. YUNESKO Elm 
və Texnologiya strategiyalarının qurulmasında əxlaqi və insan haqlarını nəzərə almaları 
məqsədilə  beynəlxalq  əxlaqi  prinsipləri   müəyyən   edən   bəyannamə   layihəsi   nəşr  edib. 
Texnologiya  ilə  əlaqəli  yeni  məhsulların  hasili, diaqnostik  təhlillər, tibbi terapevtika, və 
rekativlər, həmçinin protokolları idarə etmək üçün standartlara ehtiyac var.    
Nüvə, bioloji və kimyəvi silahların əks-tədbirlərini təkmilləşdirmə tədbirlərinə daxildir:  
• Nüvə   Maddəsinin   Fiziki   Mühafizəsinə   dair   Konvensiyaya   düzəlişlərin   qəbul 
edilməsi;
• 2007-ci   ilin   İyulunda   qüvvəyə   minmiş   Nüvə   Terrorizmi   Aktlarının   Qadağan 
olunmasına dair Beynəlxalq Konvensiya;
• Bio-təhlükəsizlik rekkomendasiyaları və alimlər üçün idarəetmə kodları;
• 2006-cı   ilin   Fevralında   qəbul   edilmiş   Kimyəvi   Maddələrin   İdarətməsi   üzrə 
Strategiya; 
• mövcud nizamnamələrin davamlı qiymətləndirilməsi. 
Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik, həssas nüvə maddələrinin vaxtında izlənilməsi 
ehtimalını   artırmaq   və   onların   qeyri-dinc   məqsədlərlə   istifadəsinin   qarşısını   almaq 
məqsədilə   birbaşa   peyk   informasiyasından   istifadə   etməklə   nüvə   qurğularına   nəzarəti 
həyata keçirmək üçün qlobal şəbəkə qurur.

Bəzi alimlər və ekoloji qruplar iddia edirlər ki sualtı qayıqları aşkar etmək üçün sualtı 
hidrolokasiya stansiyaları balinaların və delfinlərin exolokasiya sistemlərinə təsir göstərir 
və bəzi hallarda onların kütləvi şəkildə sahilə atılmalarına səbəb olur. ABŞ hökuməti hərbi 
hidrolokasiya sistemlərinin balinalara və delfinlərə təsirini tədqiq etmək, və həmçinin hərbi 
dəniz   təlimləri   ərazisində   dəniz   məməlilərinin   olduğunu   müəyyən   edən   elektronik 
sistemlərin inşa edilməsi üçün irəli sürülmüş büdcəni təsdiqləyib.
Münaqişə   və   ekoloji   tənəzzül   bir-birinin   kəskinləşmələrinə   səbəb   olurlar.   Ərəb   ölkələri 
dünyada ekoloji cəhətdən ən qeyri-sabit ölkələr sırasındadırlar. Yeyl Universiteti Ekoloji 
Sabitlik İndeksinin verdiyi məlumata əsasən, İraq, Sudan və Küveyt 5% və qalan Ərəb 
ölkələri   isə   25%   sabitliyi   özlərində   əks   etdirirlər.   Əsaslı   dəyişikliklər   olmasa,   regionda 
ekoloji miqrasiyalar və münaqişələrin çoxalması qaçılmaz olacaq. Cari müharibələr bu 
vəziyyəti daha da pisləşdirirlər. Hizbullah-İzrail müharibəsi ekologiyanı milli və regional 
səviyyədə   viranedici   təsirlərə   məruz   qoyub.İzrailin   Ciyyə   elektrik   stansiyasını 
bombalaması nəticəsində əmələ gəlmiş neft təbəqəsi Livan və Suriya sahil xətlərinə 150 
kilometr boyunca örtüb, və bu təbəqənin təmizlənməsi təqribən bir ilə və 64 milyon dollara  
başa   gələ   bilər.   Ekoloji   sistemə   dəyən   kütləvi   ziyanlar   artıq   nəzərə   çarpır.   YUNEP-in 
verdiyi məlumata əsasən, Sudanın gələcək sülh və əmin-amanlıq (rifah) strategiyasında 
ekologiyanın   əhəmiyyətli   rolu   var.   Sudanda   Ekoloji   İdarəetmə   üzrə   Potensialən 
Gücləndirilməsi proqramı 2007-09-cu illəri əhatə edəcək.
Yeni   texnologiyalar   təkmilləşdirilmiş   aşkarlama,   təmizləmə,   nəzarət   və   müşahidə 
imkanları təklif edir. ÜST iqlimə nəzarət sistemlərinin modeli əsasında qlobal epidemic 
simulyator   inşa   edir.   Kəşfiyyat   və   müşahidə   üçün   radio   sistemlə   idarə   olunan   kiçik 
robotlaşdırılmış   vertolyotlardan   istifadə   etmək   olar.   Yüksək   həssaslığa   malik   portativ 
kimyəvi  və   bioloji   qurğular   qısa   vaxt   ərzində  yüksək  dəqiqliklə   aşkarlama,  nəzarət   və 
təmizləmə imkanları təklif edirlər. 
Ekoloji   Səbəblərdən   Meydana   gəlmiş   Münaqişələrin   Qarşısının   alınması   və   ya 
Onlara Qarşı Tədbirlərin Görülməsi
İqlim   dəyişikliyi   ekoloji   diqqəti   ekoloji,   enerji   və   iqtisadi   maraqları   milli   və   beynəlxalq 
təhlükəsizlik   mülahizələrinə   yönəldib.   BMT-nin   Humanitar   Məsələlərin   Koordinasiyası 
üzrə İdarəsi bildirir ki, son 30 il ərzində qasırğaların, quraqlıqların və daşqınların sayı 3 
dəfə artıb, təbii fəlakətlərinə təsirinə məruz qalmış insanların sayı isə 5 dəfə artıb. 
Sabiq Baş Katib Kofi Annan xəbərdarlıq edir ki “ekoloji tənəzzül onsuz da münaqişəyə-
meylli olan əraziləri məhv etmək potensialına malikdir. Bu xüsusilə cüzi resurslara qeyri-
bərabər çıxış və ya bu cür çıxışın siyasiləşdirildiyi hallara aiddir
22
. 
Son zaman həyata keçirilən tədqiqqatlar göstərir ki, iqlim dəyişikliyi getdikcə sürətlənir və 
əvvəlkindən daha da kəskinləşə bilər. Qabaqcıl kompüter modelləşdirilməsi proqnoz verir 
ki   əsrin   sonuna   kimi,   planetimiz,   öldürücü   istilik   dalğaları,   uzunmüddətli   quraqlıq,   və 
istixana qzlarının insanlar tərəfindən havaya buraxılması səbəbindən əmələ gəlmiş qlobal 
istiləşəmənin   meydana   gətirdiyi   intensivyağışlı   tufanlar   kimi   daha   çox   fövqəladə   iqlim 
halları ilə üzləşəcək. Alimlər vurğulayır ki fövqalədə hallar – iqlim dəyişikliyinin nəticələri 
kimi   –   qərar   qəbul   etmə   prosesinə   inteqrasiya   edilməlidir.   Yüksək   doğumluluğa   malik 
ölkələrin   çoxu   dünyanın   ən   kəskin   müharibələrinin   təsirinə   məruz   qalmış   ölkələrdir. 
İnsanların   torpaqlara   və   resursları   intensiv   şəkildə   istismar   etmələri   o   ərazilərdəki 
münaqişələrin kəskinləşməsi  ehtimalını artırır.  Əhalinin yenə də Hindistan  və Çin kimi 
onsuz da sıx əhaliyə malik ölkələrdə artmağa davam edəcək. Və 2025-ci ilədək, sahildə 
yaşayan əhalinin sayı 35% artaraq, okeanın 60 milliyində yaşayan əhalinin sayını 2.75 
22
 Silahlı münaqişələrin qarşısının alınması üzrə irəliləyiş hesabatı, Kofi Annan, 2006-cı il.

milyarda   çatdıracaq.   Nəticə   etbarilə   bu   insanlar   iqlim   dəyişikliyi   və   dəniz   səviyyəsinin 
artması səbəbindən təbii fəlakətlərə qarşı daha aciz olacaqlar. 
Tədqiqatlar   dəniz   suyunun   səviyəssinin   qalxması   barədə   proqnozlarda   ciddi   qeyri-
müəyyənliklərin  olduğunu   göstərsələr   də,   sahildə  yaşayan   əhalinin  risk  altında   olduğu 
danılmaz   bir   faktdır.   İqlim   Dəyişiklikləri   üzrə   Hökumətlərarası   Panelin   məlumatlarına 
əsasən, 2100-cu ilədək qlobal istiləşmə səbəbindən dəniz səviyyəsinin 9-88 santimetr, ən 
çox   isə   140   santimetr   qalxması   gözlənilir.   Qrenlandiya   və   Antarktidanın   əriyib-
əriməyəcəyini qabaqcadan demək çətin olsa da, tədqiqatçıların fikrinə görə bu ərazilər 
dəniz səviyyəsini 70 metrədək qaldırmaq üçün kifayət qədər suya malikdirlər. 
Sundarban   adaları   –   Banqladeş   və   Hindistan   sahillərindən   aralı   –   dəniz   səviyyəsinin 
qalxması   və   erroziya   səbəbindən   yoxa   çıxmaqda   olan   ilk   insan   yaşamayan   adalar 
sırasındadırlar. Bu, növbəti 10 il ərzində 100, 000 insanın köçürülməsinə (evakuasiya 
edilməsinə) səbəb olacaq. Bir çox Tuvalular da öz sakit okeandakı adalarını tərk edir və 
Yeni   Zelandiya   ərazisindəki   daha   təhlükəsiz   ərazilərə   köçürlər,   və   bununla   da   rəsmo 
şəkildə   ekoloji   qaçqınlara   çevrilirlər.   2005-ci   ilin   sonunda,   Sakit   okeanda   yerləşən 
Vanuatunun Tequa adasının 100-dən çox sakini təcavüzkar qasırğalardan və dalğalardan 
qorunmaq   üçün   daha   yüksək   ərazilərə   köçürülüblər.     Sakit   Okean   Ölkələrində 
Adaptasiyanın   İnkişafı   üçün   Potensialın   Gücləndirilməsi   proqramı   çərçivəsində   həyata 
keçirilən  bu  köçürmə   əməliyyatı  iqlim  dəyişikliyi   səbəbindən   baş  vermiş  formal  kütləvi 
yerdəyişmənin ilk nümunəsi sayıla bilər.  
Dəniz suyunun səviyyəsi artdıqca, bütün ada ölkələri – Maldiv adalarından tutmuş Marşal 
adalarına kimi – Banqladeşdən, Misirə və Alyaskaya kimi yerləşən ölkələrin ərazilərinin 
çox   hissəsi,   və   bir   çox   sahil   şəhərləri   risk   altına   düşürlər.   Bu   da   sakinlərin 
mədəniyyətlərini və sağ qalmalarını təhlükə altına alır. Mütəxəssislər xəbərdarlıq edir ki, 
Sakit   okeanının   aşağı   səviyyədə   yerləşən   və   artıq   təsirə   qalmış   adalarından   əlavə, 
Banqladeş və Çinin bir hissəsi, İndoneziya və Vyetnam kimi əhali sıx yerləşmiş ölkələrdə 
yaşayan   milyonlarla   insan   dəniz   suyu   səviyyəsinin   qalxması   səbəbindən   köçürülməyə 
vadar edilə bilər. 
BMT-nin   dəyərləndirmələrinə   əsasən,   2012-ci   ilədək   iqlim   dəyişikliyi   səbəəbindən 
meydana gəlmiş qaçqınların sayı 50 milyon ola bilər. “Krisçen Eyd” təşkilatının verdiyi 
məlumata əsasən isə, növbəti 50 il ərzində əsasən ekoloji şərait səbəbindən 1 milyard 
insan miqrasiya etməyə məcbur edilə bilər. Bunların çoxu dünyanın ən kasıb ölkələrindən 
– Sahara zonası, Cənubi Asiya və Yaxın Şərqdən olacaq. 2007-ci ildə 25 milyon insanın 
münaqişə,   insan   haqları   pozuntusu   səbəbindən,   25   milyon   insanın   təbii   fəlakətlər 
səbəbindən, və 105 milyon insanın böyük inkişaf layihələri səbəbindən yerlərini dəyişdiyi 
qeydə aınıb. 8.5 milyon insan isə hal-hazırda rəsmi şəkildə qaçqın kimi tanınıblar. 2050-ci 
ilədək,   təqribən   250   milyon   insanın   iqlim   dəyişikliyi   ilə   əlaqədar   daimi   olaraq   yerlərini 
dəyişmək   ehtimalları   var.   Birləşmiş   Millətlər   Universitetinin   Ekologiya   və   İnsanın 
Mühafizəsi   İnstitutunun   Direktoru   Yanos   Boqardi,   BMT-ni   gələcək   ekoloji   qaçqınların 
vəziyyətinə   yardım   etməklə   əlaqədar   qanuni   sistem   təsis   etməyə   çağırıb.   O   ekoloji 
qaçqınları, beynəlxalq qaçqınları mühafizə qanunvericiliyinə daxil etməklə “biz qaçqınları 
mühafizə   etməyin   ən   güclü   vasitələrindən   birini   zəiflədirik”   qorxusunu   da   nəzərə   alıb. 
Nəticə etibarilə, BMT “ekoloji qaçqınlara kömək etməyin digər üsullarını tapmalıdır”. O 
həmçinin qeyd edib ki, ekoloji amillər miqrasiyanın daha açıq-aydın səbəblərinin kökündə 
yatır. 
Arktik dənizinin əriməsi Şimali-Qərb dəhlizini beynəlxalq gəmiçilik yolu kimi açacaq, və 
suverenlik  və   ekoloji  nəticələrə  dair  beynəlxalq   müzakirələrə  təkan  verəcək.   Potensial 

dənizçilik yolundan əlavə, Şimali-Qərb dəhlizinin açılması, neft də daxil olmaqla zəngin 
ehtiyatlardan   istifadə   imkanını   təmin   edəcək.   Araşdırmanın   irəli   sürdüyü   fikrə   əsasən, 
dəhliz  buzdan  azad  olmalı  və 2015-ci  ildən tez  olmayaraq  dənizçilik  üçün açılmalıdır. 
Alimlərin,   siyasətçilərin   və   ekoloji   aktivistlərin   problemin   mürəkkəbliyi   barədə 
xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, bu zəif ərazi üçün heç bir beynəlxalq nizamnamə təsis 
olunmayıb. Kanadanın regionun suverenliyini tələb etməsi digər ölkələrlə fikir ayrılığına 
gətirib çıxarır. Çünki ABŞ, Danimarka və Rusiya da daxil olmaqla bu ölkələr, ərazinin 
beynəlxalq sular ya da öz ərazilərinin davamı olmasını iddia edirlər. 
Hər qitədə suyun səviyyəsinin aşağı enməsi qeydə alınıb: bəşəriyyətin 40%-i 2 və ya 
daha  artıq   ölkənin  idarə   etdiyi  su  qovşaqlarından  asılıdır.   Vahid  sərhəd   su   idarəetmə 
sistemləri   təsis   edilməyincə   münaqişələrin   kəskinləşəcəyi   gözlənilir.   Beynəlxalq   Suyun 
İdarəedilməsi İnstitutu qeyd edib ki, son 100 il ərzində sudan İstifadə 6 dəfə artıb, və 
2050-ci   ilədək   yenidən   artacağı   gözlənilir.   Bugün   su   çatışmamazlığından   700   milyon 
insan   əziyyət   çəkir;   2025-ci   ilədək,   bu   göstərici   3   milyarddan   artıq   ola   bilər.   İqlim 
Dəyişiklikləri   üzrə   Hökumətlərarası   Panelinin  Təsirlər,   Adaptasiya   və   Həssaslıq   üzrə 
hesabatına əsasən proqnozlaşdırır ki “Hal-hazırda suyu olan 100 milyonlarla Afrikalı və 
10 milyonlarla Latın Amerikalı 20 ildən də az vaxt ərzində bu sudan məhrum olacaq. 
2050-ci ilədək, Asiyada 1 milyarddan çox insan su çatışmamazlığı ilə üzləşəcək”. “Green 
Cross   İnternational”   təşkilatı   sudan   istifadə   hüquqlarına   təminat   verəcək   beynəlxalq 
qanuni sənədin qəbul olunması üçün bir daha dünyaya səslənib. 
Böyük   Britaniyanın   Hidrometereoloji   Xidmətinin   Hadli   Mərkəzinin   dəyərləndirmələrinə 
əsasən, 2050-ci ilədək kəskin quraqlıq şəraiti dünya torpaqlarının 10%-ini – indikindən 5 
dəfə çox - təsirə məruz qoya bilər və əsrin sonuna kimi bu göstərici 30% ola bilər. 2006-cı 
il Beynəlxalq Səhralar və Səhralaşma ili olub, və YUNEP İdarə Şurası tövsiyyə edib ki, 
mübarizə   aparmaq,   qarşı   durmaq   və   hətta   bu   fenomeni   aradan   qaldırmaq   yollarını 
araşdırmaq məqsədilə 2010-20-ci illər BMT-nin Səhralar və Səhralaşmayla Mübarizə illəri 
elan olunsun. Sahara səhrasının cənubdan genişlənməsi aclığı və miqrasiyaları artırır, və 
Afrika qitəsi boyunca münaqişə risklərini çoxaldır. 
Təbii fəlakətlərin sayının artması və intensivliyi qlobal erkən xəbərdarlıq sisteminin təsis 
edilməsinə təkan verib. Hind Okeanı sunami xəbərdarlıq sistemi 2006-cı ilin iyul ayından 
işlək   elan   olunub,   lakin   hələ   yerli   koordinasiyaya   ehtiyac   var.   2006-cı   ilin   İyul   ayında 
İndoneziyaya zərbə endirmiş sunami 54, 000 insanı öz təsirinə məruz qoyub (550 nəfər 
ölüb),   çünki   əhaliyə   əvvəlcədən   heç   bir   xəbərdarlıq   edilməmişdi.   BMT-nin   Təbii 
Fəlakətlərin Azaldılması üzrə Beynəlxalq Strategiya sistemi təbii fəlakətlərin azaldılması 
və   fəlakətdən   sonra   bərpa   işlərinin   aparılması  üçün   qlobal   sistem   təqdim   edir.   Təbii 
Fəlakət  Riskinin  Azaldılması  üzrə  Çoxtərəfli Qlobal  Platformanın  2007-ci  ilin İyununda 
həyata keçirilmiş ilk sessiyası, diqqəti 2005-2015-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş Hyoqo 
Fəaliyyət   Sisteminin   sistemli   şəkildə   həyata   keçirilməsi   strategiyalarında   cəmləşdirib: 
Xalqların və Birliklərin Təbii Fəlakətlərə qarşı Davamlılığını Formalaşdırmaq, Dünya Bankı 
ilə   əməkdaşlıq   nəticəsində   təsis   edilmiş   Fəlakətlərin   Azaldılması   və   Bərpa   İşləri   üzrə 
Qlobal Qurğu təbii fəlakətlərin risklərini və nəticələrini azaltmaq üçün hazırlıq və bərpa 
əməliyyatlarını təkmilləşdirməyi planlaşdırır. Bu plan, fəlakətlərin riskinin azaldılmasının, 
risk altında olan ölkələrdə həyata keçirilən inkişaf layihələrində əsas məsələ kimi nəzərə 
almaqla   baş   tutacaq.   Dünya   Bankı   Qlobal   Qaynar   Nöqtələrin   Araşdırılması   yüksək 
ölümlülük risklərinə və iqtisadi tənəzzülə məruz qalmış 86 zəif ölkəni müəyyən edib. 
Beynəlxalq   Enerji   Agentliyinin   Dünya   Enerji   Perspektivləri-2006   növbəti   24   il   ərzində 
dünyanın üzləşəcəyi 2 əsas məsələni adlandırır:  münasib qiymətlərə “təhükəli” və “qeyri-
kafi”   enerji   təchizatı   və   artan   enerji   tələbləri   səbəbindən   ətraf   mühitə   dəyən   ziyanlar. 

Enerjiyə olan tələbatın artması,  bəzi ölkələrin beynəlxalq təhlükəsizlik məsələlərinə və 
razılaşmalarına məhəl qoymamayaraq beynəlxalq təhlükəsizliyi təhlükə altına salmasının 
təkanverici  qüvvəsinə  çevrilə  bilər.  Tullatıların  idarəedilməsi sadəcə  ekoloji  bir  məsələ 
deyil, həmçinn mühüm bir təhlükəsizlik məsələsidir. Kot-Divuarın Abican şəhərində zəhərli 
tullantıların   axıdılması   ətrafında   baş   vermiş   qalmaqal,   tullantıların   ticarəti   və   Bazel 
Konvensiyasının   müvafiqliyinə   dair   qlobal   müzakirələri   intensivləşdirib.   Bəzi   Afrika   və 
Asiya ölkələri radioaktiv uran, qurğuşun, kadmium, civə, sənaye və tibbi kimyəvi maddələr 
kimi təhlükəli tullantıların zibilxanasına çevrilib, və elektronik tullantıların da həcmi artıb. 
Bazel Konvensiyası və onun 1995-ci il düzəlişlərinin, zəhərli tullantıların idarə edilməsi 
üçün qurğulara malik olmayan ölkələrdə bu tullantıların axıdılmasına qadağa qoymasına 
baxmayaraq, bu proses Konvensiyaya üzv olmayan ölkələrdə qeyri-qanuni şəkildə davam 
edir.   Ekoloji   və   səhiyyə   nəticələrində   əlavə   olaraq,   Seneqal   ekoloqu   təhlükəsizlik 
məsələlərini   də   diqqətə   çatdırır:   “Tullantılar   əsasən   silah   almaq   üçün   pul   əldə   etmək 
istəyən mənəviyyatsız insanlar və ya dəstələr tərəfindən buraxılır”.
Baxmayaraq ki iqlim dəyişikliyi bugün beynəlxalq təhlükəsizliyə ən mühüm təhlükələrdən 
biri  kimi qəbul olunur, xüsusi olaraq  kasıb ölkələrin şəraitə uyğunlaşmaları üçün təsis 
edilmiş   2   fonda   –   Ən   Az   İnkişaf   Etmiş   Ölkələr   Fonduna   və   Xüsusi   İqlim   Dəyişikliyi 
Fonduna – edilmiş yardımlar 2005-06-cı illərdə cəmi 43 milyon dollar təşkil edib. Halbuki 
nəzərdə tutulmuş iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma ümumi illik xərcləri, il ərzində 10 milyard 
dollarla 40 milyard dollar arasında olacağı ehtimal olunurdu. 2006-cı ildə isə, dünyada 
silahlara 1.2 trilyon dollar, və neftə isə 1.5 trilyon dollar xərclənib, mədən yanacaqları 
sənayesinə ayrılmış pulun məbləği il ərzində 235 milyard dolları öteb keçib.
Özünəməxsus mənəvi dəyərinə görə ətraf mühitin qorunması
Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Fondu və Qlobal İzlər Şəbəkəsinin verdiyi məlumata əsasən, 
bəşəriyyətin planetə olan təsiri 1961-ci ildən bəri 3 dəfə artıb və Yerin təbii ehtiyatları, 
təbiətin onları bərpa etməsindən daha sürətlə istifadə olunur
23
. Əgər belə davam etsə, 
2050-ci ilədək insanlıq planetin təchiz edə bildiyindən 2 dəfə artıq təbii ehtiyatlara tələb 
duyacaqlar. Minillik Ekoloji Sistem Dəyərləndirilmələrinin verdiyi məlumata əsasən, Yer 
kürəsinin ən mühüm ekoloji sistem xidmətlərinin 60%-i getdikcə pisləşir və ya qeyri-sabit 
şəkildə istifadə olunur. Paris Fəaliyyət Çağırışı beynəlxalq Ekoloji Hüquqlar və Vəzifələr 
Bəyannaməsini   (münasib   ekologiya   hüququ)   və   YUNEP-in   Birləşmiş   Millətlərin   Ekoloji 
Təşkilatına çevrilməsini irəli sürüb. BMT Baş Katibi Ban-Ki Mun ekoloji tənəzzül “hətta 
beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi təhlükəyə ata bilər” deyə xəbərdarlıq edib, və BMT Baş 
Assambleyasının Prezidenti Şeyxa Haya Raşid Əl Xəlifə “aydın məqsədlərə və bizdən 
yayınmağa davam edən qlobal səviyyədə güclü ekoloji idarəçiliyə çağırıb”.  
700-dən   çox   ÇEM   mövcuddur
24
.   Beynəlxalq   danışıqların   diqqəti   yeni   müqavilələri 
yaratmaqdan   mövcud   müqavilələri   möhkəmləndirməyə   və   beynəlxalq   ekoloji   idarəçiliyi 
gücləndirməyə   yönəlib.   Bu   müqavilələrin   effektiviyinin   qiymətləndirilməsi   getdikcə 
təkmilləşir.   Lakin,   beynəlxalq   müqavilələrə   əməl   etməmə   və   beynəlxalq   orqanlarla 
əməkdaşlığın   kifayət   qədər   olmaması   və   bir   çox   beynəlxalq   konvensiyalarla   əlaqədar 
danışıqların durğun vəziyyətə gəlib çıxması ümumi narahatçılığa səbəb olmağa davam 
edir.
2007-ci   il  üzrə   BMT-nin   Ətraf   Mühit   Proqramının   İdarəetmə   Şurası   beynəlxalq   ekoloji 
idarəçiliyin   möhkəmlənidirlməsi   (2020-ci   il   üzrə   Ekoloji   Nəzarət   Strategiyasına   Baxış 
layihəsi və çoxtərəfli ekoloji müqavilələr arasında birgə fəaliyyət və koordinasiya də daxil 
olmaqla)   və   beynəlxalq   ekoloji   vəziyyətin   qiymətləndirilməsi   və   dəyən   ziyanların 
23
 Canlı Planet Hesabatı 2006. Beynəlxalq Ətraf Mühiti Mühafizə Fondu və Qlobal İzlər Şəbəkəsi, 2006.
24
 GEO İllik Kitab 2007, YUNEP, 2007. 

azaldılması əməliyyatlarının təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar məsələlərə dair qərarlar qəbul 
edib. Tullantılara dair Bazel Konvensiyası və Sabit Üzvi Çirkləndiricilərə dair Stokholm 
Konvensiyası   kimi   əlaqədar   məsələləri   əhatə   edən   mövcud   ÇEM-lərin   daha   yaxşı 
inteqrasiyası, və tullantıların ekoloji cəhətdən münasib şəkildə təmizlənməsi məqsədilə 
sistem işlənib hazırlanması üçün cəhdlər edilir. 
Avropa Kommissiyasının - AB qaydalar sistemini sadələşdirmək vəzifəsinin bir hissəsi 
kimi - AB qanunvericiliyini müasirləşdirməyə dair üçillik proqramı ekologiyayla əlaqədar 
sahəylə   işə   başlayıb.   Çünki   ən   ağır   şəkildə   nizama   salınan   bu   sahədir.   Avropa 
Komissiyası həmçinin, ciddi ekoloji pozuntulara görə cinayət sanksiyaları tətbiq etməklə 
ekoloji   nizamnamələrin   möhkəmləndirilməsini   artırmaq   niyyətindədir.   Avropa   Ekoloji 
Öhdəliklər   Direktivası   qüvvəyə   minərək,   “çirkləndirən   ödəyir”   prinsipi   əsasında 
ekologiyaya vurulan zərərə görə öhdəliklər üzrə ümumi sistem təsis edib. 
Milli və ekoloji statusu müqayisə etmək üçün güclü analitik modellər və vasitələr yaradılır. 
Yeni   beynəlxalq   təhlükəsizlik   orqanları   yaradılıb   və   ekoloji   cinayətlərə   qarşı   aparılan 
qanuni   əməliyyatlara  kömək   etmək  məqsədilə  digərləri   irəli   sürülüblər.   Məsələn   Kyoto 
Protokolu   üzrə   Razılaşma   Komitəsi   öz   əməliyyatlarına   başlayıb,   ekoloji   cinayətlərlə 
mübarizə aparmaq üçün Asiya Regional Forumu təsis edilib, bio-təhlükələrin öhdəsindən 
gəlmək üçün qlobal məşvərət qrupunun yaradılması irəli sürülüb, Şimali Amerika Ekoloji 
Əməkdaşlıq   Komissiyası   ekoloji   nizamnamələrin   və   ictimai   iştirakçılığın 
möhkəmləndirilməsini  artırır,   və 2007-ci  ildə AB Ekoloji Öhdəliklər  Direktivası  qüvvəyə 
minib. 
Son zamanlar qəbul edilmiş və ya gücləndirilmiş və ya danışıqlar mərhələsində olan bəzi 
diqqətəlayiq ekoloji müqavilələr və ya qanunlar Cədvəl 4-də təqdim olunub.
Müqavilələrin   tam   siyahısını   və   müqavilələrə   dair   sonrakı   təfərrüatları   Kompakt   Disk 
versiyasının 9.1. Fəslində tapmaq olar.
Bazel   Konvensiyası   ən   çox   nəzərdən   keçirilən   müqavilərdəndir,   çünki   o   yeni   tullantı 
növlərinə və idarəetmənin tələblərinə uyğunlaşdırılıb. İl ərzində dünyada 20-50 milyon ton 
arası elektron tullantılar hasil olunur. Təqribən 100 milyon telefon, və 300 milyon fərdi 
kompüter 2010-cu ilədək tullantıya çevrilə bilər. Dəyərləndirmələrə əsasən, ABŞ-da hər il 
14-20 milyon kompüter tullanılır; inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 2010-cu ilədək elektron 
tullantıların 3 dəfə artacağı gözlənilir. 2006-cı ilin dekabr ayında BMT-nin tullantılar üzrə 
forumu   Bazel   Konvensiyası   üçün   Təhlükəli   Tullantıların   Transsərhəd   Daşınması   və 
Onların Təmizlənməsi üzrə Elektron Tullantılar Bəyannaməsini qəbul edib. Bundan əlavə, 
Bazel, Rotterdam və Stokholm Konvensiyaları arasında birgə fəaliyyət və əməkdaşlıq da 
daxil olmaqla  30-dan çox  qərarlar qəbul  edilib. Hesabatlılığı təmin etmək üçün,  şəffaf 
məlumatlar və monitorin mexanizmləri ilə yanaşı beynəlxalq elektron tullantıların yenidən 
emal edilməsi sisteminin yaradılması zəruridir. Regional təşəbbüslərə 2005-ci ilin Avqust 
ayında qüvvəyə minmiş AB-nin elektron tullantıların idarə edilməsi üzrə direktivi (Sıradan 
çıxmış elektron və elektrik avadanlıqları) və Asiya-Sakt okean üçün Elektron və Elektrik 
Tullantıların   Ekoloji   cəhətdən   Münasib   şəkildə   İdarəetməsi   üzrə   fəaliyyət   proqramı 
daxildir. 
Avropa Parlamenti daha sərt tullantıların idarəedilməsi strategiyası üçün səs verib. Bu 
strategiyanın   şərtlərinə   əsasən,   AB-nin   tullantılar   hasilatı   2012-ci   ildə   2008-ci   ildəki 
səviyyəyə çatdırılmalı, 2020-ci ilədək şəhər tullantılarının 50%-i və sənaye tullantılarının 
70%-i   yenidən   emal   edilərək   2020-ci   ilədək   azaldılmalıdı.   Yeni   direktivin   üzv-ölkələrin 
boynuna   qəti   öhdəliklər   qoymayacağına   baxmayaraq,   o   gələcəkdə   tullantıların 

idarəetməsinə təsir edəcək “ümumi qayda və ya rəhbər prinsip” təsis edərdi. Hər halda 
AB   üzv-ölkələri   müxtəlif   tullantıların   idarəedilməsi   strategiyalarına   və   effektivliyə 
malikdirlər, və onların Parlamentin təklifinə qarşı mübarizə aparacaqları gözlənilir.

Cədvəl  4.
Danışıqlarda, Təzəcə Qəbul edilmiş, Gücləndirilmiş və ya İrəli sürülmüş Bəzi 
Ekoloji Müqavilələr və ya Qanunlara daxildir:
Nüvə Terrorizmi Aktlarının Qadağan olunmasına dair Beynəlxalq Konvensiya 
(2007-ci ilin İyul ayında qüvvəyə minib)
Müharibənin  Partlayıcı  Qalıqlarına  dair  V  Protokol,  BMT-nin  Bəzi  Ənənəvi  Silahlara  dair 
Konvensiyanın bir hissəsi (2006-cı ilin Noyabrında qüvvəyə minib)
BMT-nin Dünya Meşələrinin Qorunmasına dair Müqaviləsi (2007-ci ilin May ayında qəbul 
edilib)
Bazel  Konvensiyası  üçün  Təhlükəli  Tullantıların  Transsərhəd  Daşınması  və  Onların 
Təmizlənməsi üzrə Elektron Tullantılar Bəyannaməsi 
Stokholm Konvensiyası qiymətləndirmə mexanizmləri (qəbul edilib) və əməl olunmayanlar 
(2009-cu ildə gözlənilir)
Civənin qlobal şəkildə qadağası (danışıqlar mərhələsindədir)
2008-ci ilədək təklif olunacaq,qalıq hərbi ehtiyatları qadağan etmək və bu hərbi ehtiyatların 
nəticələri  ilə  işləmək  üçün  sistem  yaratmaq  üçün  qanuni  cəhətdən  məcburi  beynəlxalq 
vasitənin işlənib hazırlanması 
2012-ci ilədək qəbul olunacaq, Mühafizə olunan Dəniz Əraziləri Şəbəkəsi
Post-Kyoto danışıqları
Ölkə, regional, yerli səviyyədə məcburi emissiya hədəfləri üçün daha sərt nizamnamələr
2012-ci ilədək dünyanın bir çox hissəsində ənənəvi elektrik lampalarının qadağan olunması
Avropa Ekoloji Öhdəliklər Drektivi (2007-ci ilin Aprel ayında qüvvəyə minib)
Kimyəvi maddələrin Qeydiyyatı, Qiymətləndirilməsi və Avtorizasiyası (REACH) 
(2007-ci ilin İyun ayında qüvvəyə minib)
AB-nin Təhlükəli Maddələrin Məhdudlaşdırılması Direktivi (RoHS) 
(entered into force in July 2006)
Avropa Gəmidən-qaynaqlanan Çirklənmə üzrə Direktivi (2007-ci ilin aprel ayında qüvvəyə 
minib)
Avropanın  2011-ci  ildə  reaktiv  təyyarələrin  havanı  çirkləndirməsinə  görə  cərimə  tətbiq 
etməsi
AB-nin  xırda  hissələrə  parçalanmış  toz  hissəciklərinin  törətdiyi  çirklənmənin  azaldılması 
üzrə havanın keyfiyyəti direktivi 
(1 yanvar 2015-ci ildən qüvvəyə minmişdir)
Yerüstü suların çirklənməsi ilə mübarizə üçün AB yeni nizamnamələri
2008,  2012,  2020-ci  ilədək  azaldılma  hədəflərinə  malik  daha  sərt  Avropa  tullantıların 
idaredilməsi strategiyası 
Çin elektronik tullantı Nizamnamələri  
Zərərli okean səslərinin azaldılması üzrə qanunvericilik (təklif olunmuşdur) 

Kommersiya kimyəvi maddələrin sayının növbəti 15 il ərzində 80% artacağı gözlənilir. 
Kimyəvi Maddələrin İdaredilməsi üzrə Beynəlxalq Strategiya 2006-cı ilin Fevral ayında 
qəbul   olunub;   orada   bio-təhlükəsizlik   rekkomendasiyaları   və   alimlər   üçün   idarəetmə 
kodları  mövcuddur.   Siyasət   qurucuları   və   mütəxxəssislər,   ağır   metallara   dair 
nizamnamələri   qlobal   şəkildə   genişləndirmək   və   növbəti   kiyəvi   təhlükəsizlik 
strategiyalarında   ölkələr   arasında   genişlənən   boşluqları   doldurmaq   məqsədilə   kimyəvi 
təhlükəsizlik kontekstində preventivlik prinsipinə müraciət olunması tələbini gücləndirirlər.
Nanotexnologiyanın müxtəlif formalarının ekologiya və sağlamlığa vurduğu təsirlər üzrə 
tədqiqatların   sayı   günü-gündən   artır.   Bu   isə   yeni   nanotexnoloji   standartlara   gətirib 
çıxaracaq. Çin standartları quran   ilk ölkə olub. Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı 
standartlarn   işlənib   hazırlanması   prosesindədir,   və   Amerika   Sınaqlar   və   Materiallar 
Cəmiyyəti özünün nanotexnologiya üçün ilk terminologiya üzrə standartını nəşr edib. 
BMT-nin Sənaye və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı biotoxnologiya üçün, milli və beynəlxalq 
səviyyədə   razılaşdırılmış   protokollar   və   metodologiyalarla   ekoloji   risklərin 
qiymətləndirilməsi tədqiqatlarına başlanmasını tələb edib. Bio-təhlükəsizliyə dair Karfagen 
Protokoluna müvafiq olaraq müstəqil araşdırıcı beynəlxalq komissiyanın yaradılması və 
bio-texnologiya   ilə   əlaqəli   hadisələrin   beynəlxalq   qeydiyyatının   həyata   keçirilməsi   irəli 
sürülüb.  
Mühafizə olunan ekoloji sahələr həm torpaq həm də dəniz mühitləri üçün təklif olunublar. 
“Qrinpis” təşkilatı dünya okeanlarının 40%-inin təbii ehtiyatlar elan olunmasını və torpaq 
ərazilərinin   qorunduğu   kimi   mühafizə   olunması   təklifini   irəli   sürüb.   BMT-nin   verdiyi 
məlumata   əsasən   oekanların   0.6%-i,   torpaqların   isə   12%-i   mühafizə   olunmaqdadır. 
Çirklənmələr   nəticəsində  dənizdə  200-ə  yaxın   “ölü  zonalar”  və  ya  oksigenlə   az   təmin 
olunmuş ərazilər meydana gəlib. Bu isə balıq ehtiyatlarını və həyatı balıqçılıqdan asılı 
olan insanların güzəranını pisləşdirir. Dünyada olan mərcan riflərinin təqribən 16%-inin 
90%-ə   qədəri   ölü   vəziyyətindədir.   2012-ci   ilədək   dənizdə   mühafizə   olunan   ərazilər 
şəbəkəsinin   qurulması   məqsədinə   nail   olmaq   üçün   2007-ci   ildə   kompüterləşdirilmiş 
qrafikin hazırlanmasına başlanılıb. 
Bəzi alimlər belə güman edirlər ki, qlobal istiləşməyə səbəb olan dinamik qüvvələr insanın 
iqlim dəyişikliyini dayandırmaq bacarığını ötüb keçiblər. Post-Kyoto strategiyalarını daha 
məzmunlu   və   ədalətli   etmək   ətrafında   müzakirələr   artır.  Mövcud   olan   ideyalardan   biri 
adambaşına   düşən   qlobal   karbon   emissiyaları   hədəflərinin   formalaşdırılmasından 
ibarətdir.   Böyük   Səkkizliyin   liderləri   istixana   qazlarının   emissiyasında   “əsaslı” 
azaldılmasına cəhd etməyə və 2009-cu ilədək BMT-nin rəhbərliyi altında, yeni – daha 
məzmunlu   –   istixana   qazlarının   emissiyasına   dair   müqavilədə   yekdilliyə   nail   olunması 
üçün razılaşıblar. Bir çox ölkələr 1990-cı ildə mövcud olan emissiyaların 2050-ci ilədək 
50%-ini   azaltmaq   hədəfini   dəstəkləyirlər.   Avstraliya,   Çin   və   Hindistan   kimi   yüksək 
emissiya   buraxanlar   da   daxil   edilməklə   yeni   Asiya-Sakit   okean   iqlim   müqaviləsi   üçün 
danışıqların başlanması üçün səylər göstərir. Emissiyaların azaldılması strategiyaları və 
hədəfləri   üçün   yeni   təkliflər   artçaqdadır.   AB-nin   yeni   Enerji   Strategiyasının   şərtlərinə 
əsasən   CO
2
  emissiyaları   2020-ci   ilədək   1990-cı   ildəkindən   20%   azaldılmalıdır   –   əgər 
ABŞ, Çin və digər iqtisadi cəhətdən güclü dövlətlər emissiyaların müqayisəli azaldılması 
ilə razılaşsalar, bu hədəf 30%-ə də qalxa bilər.
Böyük Britaniya, qanunla istixana qazlarını məhdudlaşdıran ilk ölkə ola bilər. AB və ABŞ 
hökuməti iqlim dəyişikliyinin və enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin öhdəsindən gəlmək üçün 
komitələr   yaradıb.   Noreç   2050-ci   ilədək   emissiyalarını   sıfıra   endirməklə   dünyanın   ilk 
“karbonsuz” ölkəsi olmaq niyyətindədir. Eyni zamanda ölkələr və yerli idarəetmə orqanları 

qeyri-effektiv közərmə lampalarının istifadəsinin dayandırılması üçün nizamnamələr qəbul 
edirlər. 
Kosmik müşahidələr ekoloji dəyişikliklərə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün əsas vasitəyə 
çevriliblər,   və   bununla   da   strategiya   qurucularına,   tələblərə   cavab   verən   strategiyalar 
işləyib hazırlamalarına və ekologiya ilə əlaqəli nizamnamələrin gücləndirilməsinə köməklik 
göstərir. Avropa Kosmik Agentliyinin “Qlobvetlend” layihəsi Bataqlıqlaşmış ərazilərə dair 
Ramsar Konvensiyasını dəstəkləyir. Ekologiya və Təhlükəsizlik üzrə Qlobal Monitorinq 
sistemi ictimaiyyəti, strategiya qurucularını və qərar qəbul ediciləri, operatov və müştərək 
kosmik, hava, yer və dəniz müşahidələrinə əsaslanmış əhəmiyyətli strateji ekoloji və mülki 
təhlükəsizlik məlumatları ilə təmin edir. Sağlamlıq üzrə Erkən Xəbərdarlıq Sistemi təbii 
fəlakət   və   epidemiya   hallarında   peyk   komunikasiya   sistemlərindən   istifadə   etməklə 
xəbərdarlıq və fövqəladə siqnalların verilməsini təkmilləşdirəcək. “Kosmos və Əsas Təbii 
Fəlakətlər”   Beynəlxaq   Çarteri,   fövqəladə   hallarda   dünyanın   istənilən   yerində   təbii 
fəlakətlərlə üzləşmiş insanlara pulsuz peyk məlumatlarını təmin etmək məqsədi daşıyan 
beynəlxalq, özəl, və dövlət kosmik agentliklərinin şəbəkəsidir. Təqribən 41 dövlət fərdi 
peyklərə malikdir. Kosmik çirkləndirmənin öhdəsindən gəlmək üçün mexanizm olmadığı 
üçün, 2007-ci ilin yavarında Çində anti-peyk sınaqların, bəzi anti-ASAT (peyk əleyhinə) 
qəlpələrinin   kimi   müqaviələrin   həyata   keçirilməsini   zəruri   edən   hadisələrin   Vyanada 
yerləşən   Agentliklərarası   Kosmik     Qəlpələrin   Koordinasiyası   Komitəsi   tərəfindən 
layihələşdirilməsi ehtimalı var.
Bir çox sənayelər və yerli özünü idarəetmə orqanları, milli rəhbərliyin yoxluğunda müvafiq 
ekoloji   və   enerji   strategiyaları   və   nizamnamələri   işləyib   hazırlayırlar.   Bir   çox   hallarda 
bunlar beynəlxalq standartlara və ya müqavilələrə əsaslanırlar. Bəzi ölkələrdə vətəndaş 
cəmiyyətinin,   bəzi   hallarda   beynəlxalq   QHT-lərin   köməyilə   yerli   və   regional 
nizamnamələrin hazırlanmasına cəlb olunması getdikcə artır.
Lux Research  şirkətinin həyata keçirdiyi  Klintex Report™-un verdiyi məlumata əsasən, 
klintek yeniliklər genişlənməkdədir: 150 klintek layihələri bütün dünyada fəaliyyət göstərir 
və 2006-cı ildə 29 874 klintek-əlaqəli elmi jurnal məqalələri nəşr olunub.
Milli və beynəlxalq ekoloji effektivliyi və ekoloji performansı artırmaq üçün özəl şirkətlər, 
hökumətlər, QHT-lər və beynəlxalq təşkilatlar arasında ittifaqlar yaranmağa davam edir. 
Buna   nümunə   olaraq   ilk   ildönümündə   8   trilyon   dollara   çatan   Məsuliyyətli   Sərmayə 
Prinsiplərini; dövlət səviyyəsində çirklənmə ilə mübarizə aparmaq üçün Amerika Dövlətləri 
təşəbbüsünü;   Asiya-Sakit   okean   Əməkdaşlığını;   və   Şəhər   Ekoloji   Birliklərini   –   Kyoto 
Protokolunun bələdiyyə versiyasını missal göstərmək olar.

Avropa
Afrika
Lat. 
Amerika və 
Karib
Asiya və 
Okeaniya
Qərb Asiya
Şimali 
Amerika
Qrafik 25. Çoxtərəfli Ekoloji Sazişin Tərəflərinin Sayı, 1975–2007
Mənbə: YUNEP GEO Məlumat Portalı, Minillik Layihəsi yeniləndirmələri ilə
Qrafik 26.  2006-cı ilin dekabrından başlayaraq YUNEP GEO Regionu tərəfindən (BMT-
nin Ekoloji Proqramı) 14 Çoxtərəfli Ekoloji Müqavilənin Ratifikasiyası (mötərizədə rgionda 
olan ölkələrin sayı) 
Mənbə: YUNEP GEO Məlumat Portalı
Ramsar
BMTDHK
Ozon 
Bazel 
BMK
BMTİDÇ
K
Kyoto
SMK
Rotterdam 
Stokholm 
Kartaxena 

Minilliyin Layihəsinin Bölmələri 

Əlavə
Minillik layihəsi İştirakçılarının Demoqrafik Göstəriciləri
Bu il qlobal çağırışlara, Gələcəyin Durumu İndeksi dəyişənlərinin qiymətləndirilməsinə, 
2030-cu ilədək təhsil və öyrənməyə (tədrisə), gələcək Beynəlxalq Ekoloji Təhlükəsizlik 
məsələlərinin araşdırılmasına 334 futurist, alim, biznes planlayıcıları, elmi işçi və qərar 
qəbul   edici   yardım   göstərib.   Aşağıdakı   qrafiklər   regional   və   sektoral   demoqrafik 
göstəriciləri əks etdirir.
Qrafik 27. 2008-07 ci il Proqramının İştirakçıları 
İştirakçıların ümumi sayı: 334
Sahəvi Demoqrafiya
Regional Demoqrafiya
Son   10  il  ərzində   2,375   iştirakçının  sayəsində   həyata   keçirilən   bir  çox   işlər   müştərək 
xarakter daşıyır. İkinci Qrafiklər onların regional və sektoral demoqrafik göstəricilrini əks 
etdirir.
Sahəvi Demoqrafiya
Regional Demoqrafiya
   Elmi 
 Özəl 
sektor/
korporasiya
QHT
Digər Hökumət
Şim. Amer. (97) 29%
Lat. Amerikası (56) 17%
Avropa (96)
29%
Cənubi Asiya və 
Okeaniya (60) 18%
Yaxın Şərq və
 Şim. Afrika (10) 3%
Afrikanın Sub Saxara Regionu (15) 
4%
   Elmi
Özəl 
sektor
QHT
Digər
Hökumət
Afrikanın Sub 
Saxara Regionu 
(54)
2%
Yaxın Şərq və 
Şim. Afrika (131) 
6%
Cənubi Asiya və 
Okeaniya (583) 
25%
Avropa (682)
28%
Lat. Amerikası 
(408)
17%
Şim. Amerika (517)
22%

Cari və Əvvəlki Sponsorlar
Alan F. Key və Hazel Henderson Foundation for Social Innovation, St. Avqustin, Florida ştatı 
(1996–2000) 
Amana İnstitutu, San Paulu, Braziliya (2004) 
Applied Materials, Santa Klara, Kaliforniya (2002–07) 
Ordu Ekoloji Strategiya, Arlinqton, Virciniya (1996–2007) 
Dar   Almashora   for  Consulting,   Küveyt   (Küveyt   Neft  Şirkəti  2003–04   və  Küveyt   Petrol 
Korporasiyası 2005–06) 
Deloyt end Tuş LLP, Klivlend, Ohayo (1998–2007) 
Ford Motor Şirkəti, Diyerborn, Miçiqan (1996–97, 2005–06) 
Gələcək Fondu, Belvyü, Vaşinqton (1997–98, 1999–2000, 2007) 
Ceneral Motors, Uorren, Miçiqan (1998–2003) 
Hyuz Kosmos və Kommunikasiya sistemləri, Los Anceles, Kaliforniya (1997–98, 2000)
Rabitə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası (2007)
Təhsil Nazirliyi və Təhsil üzrə Prezident Komissiyası, Koreya Respublikası (2007)
Monsanto Şirkəti, Seynt Luis, Missuri (1996–98) 
Motorola Korporasiyası, Şaumburq, İllinoys (1997) 
Pioner Hay-Bred Interneyşnl, Uest De Moyn, Ayova (1997) 
Təhsil üzrə Prezident Komissiyası, Koreya Respublikası (2007)
Şell İnterneyşnl (Royal Daç Şel Neft Şirkəti), London, Böyük Britaniya (1997)
YUNESKO, Paris, Fransa (1995)
BMT Gələcək Forumu (Koreya Respublikası) (2007)
BMT-nin İnkişaf Proqramı, Nyu York, (1993–94) 
Birləşmiş Millətlər Universiteti, Tokyo, Yaponiya (1992–95, 1999–2000) 
ABŞ Enerji Departamenti, Vaşinqton, Kolumbiya Dairəsi. (2000–03) 
ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi, Vaşinqton, Kolumbiya Dairəsi (1992–93, 1996–
97) 
Vudro Vilson Beynəlxalq Alimlər Mərkəzi (Proqnozlaşdırma və İdarəetmə Layihəsi), 
Vaşinqton, Kolumbiya Dairəsi (2002)

Akronimlər və Qısaltmalar
TBFA
Türkiyənin Bütün Futuristləri Assosiasiyası
AP
Anti-peyk
ASEAN
Cənubi-Şərqi Asiya Dövlətləri Assosiasiyası
BMK
Bioloji Müxtəlifliyə dair Konvensiya
CO
2
Karbon qazı
KSK
Kimyəvi Silahlar Konvensiyası
İYK
İnkişafa Yardım Komitəsi
AKA
Avropa Kosmik Agentliyi
AB
Avropa Birliyi
ÜDM
Ümumdaxili məhsul
İQ
İstixana qazı
GMO
Genetik cəhətdən modifikasiya edilmiş orqanizm
ÜDG
Ümumdaxili gəlir
BAEA
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi
BCM
Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi
İKT
İnformasiya və kommunikasiya texnologiyaları
BEA
Beynəlxalq Enerji Agentliyi
BƏT
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı
ISO 
Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı
İT
İnformasiya texnologiyası
AK
Aşağı kvartil
MİM
Minilliyin İnkişafı Məqsədi
ÇEM
Çoxtərəfli ekoloji müqavilə
NASA
Milli Aeronavtika və Kosmik Tədqiqatlar Agentliyi
QHT
Qeyri-hökumət təşkilatı
ATƏT
Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı
PGD
Implantasiya öncəsi Genetik Diaqnoz 
PERT
Proqram Qiymətləndirməsi və Baxış Texnikası 
POPs
Sabit üzvi çirkləndiricilər
ppm
Milyona düşən hissə 
PPP
Alıcılıq Qüvvəsi Pariteti 
SIMAD
Kütləvi Dağıdıcı Xüsusi Fərd
GDİ
Gələcəyin Durumu İndeksi
TIA
Tendensiyanın təsirinin təhlili 
TMC
Transmilli mütəşəkkil cinayətkarlıq
BMT
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı
BMT SMK
BMT-nin Səhralaşma ilə Mübarizə Konvensiyası 
BMT İDÇK
BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası 
BMT DHK
BMT-nin Dəniz Hüquqi Konvensiyası 
BMTİP
BMT-nin İnkişaf Proqramı 
YUNEP
BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı 
UNFPA
BMT-nin Əhali Fondu 
YUNIDO
BMT-nin Sənayenin İnkişafı Təşkilatı 
UNODC
BMT-nin Narkotiklər və Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsi 
BMTU
BMT Universiteti 
YK
Yuxarı kvartil
ABŞ
Amerika Birləşmiş Ştatları
VR
Virtual Reallıq
ÜST
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
ÜTT
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı

Qrafiklərin və Cədvəllərin Siyahısı
QEYD: bu Siyahılrda göstərilmiş səhifə nömrələri Gələcəyin Durumunun çap bölməsinin 
səhifə nömrələrini əks etdirir, bu word-formatlı yazı verisyasının yox. 
Qrafiklər
Qrafik 1. GDİ 2007.........................................................................................................6
Qrafik 2. Qlobal Səthi Temperatur Anomaliyaları (0C) ……………………...................13
Qrafik 3. Təmiz su mənbələrindən istifadə imkanı olmayan əhali (əhalinin faizi).…….15
Qrafik 4.    Qida ehtiyatı (kalori/həcm)………………………….……………………………17
Qrafik 5.
Azadlıq üzrə Qlobal Tendensiyalar........................................................19
Qrafik 6. Regional İnternet istifadəçilərinin Artımı.........................................................23
Qrafik 7. Gündəlik Adambaşı 1.08 Dollar düşən Əhalinin Hissəsi (%)......................... 25
Qrafik 8. Terapevtlər (hər 1,000 adama).......................................................................27
Qrafik 9. Beynəlxalq təşkilatların Artımı (QHT-lər və Hökümətlərarası Təşkilatlar)…...29
Qrafik 10. Silahlı Münaqişələrdə Qlobal Tendensiyalar, 1946-2006...............................31
Qrafik 11. Milli Parlamentlərdə Qadınlar (faiz)................................................................33
Qrafik 12. Beynəlxalq Qeyri-Qanuni Ticarət................................................................... 35
Qrafik 13. Beynəlxalq Əsas Enerji Təchizatı...................................................................37
Qrafik 14. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatında və Əməkdaşlıq edən Qeyri-üzv 
Ölkələrdə Gözlənilən Tədqiqat və Təkmilləşdirmə xərcləri (ÜDM-nin faizi)....................39
Qrafik 15.  Qlobal Çağırış və GDİ Prosesi………………………………............................42
Qrafik 16. GDİ 2007.........................................................................................................45
Qrafik 17. GDİ 2007 Tendensiyanın Təsirinin Təhlili ilə birgə..........................................46
Qrafik 18. 2005 və 2007-ci illər GDİ-lərinin Müqayisəsi...................................................46
Qrafik 19. Əxlaqi, Fiziki, Təhlükəsizlik, Səhiyyə, İntellektual və Sərvət Gözləntilərinin 
Tendensiyaları…………………………………………………………………………………..47
Qrafik 20. Ölkələrin Tənzimlənməyən GDİ Mütləq Dəyərləri…………….........................48
Qrafik 21. Türkiyə GDİ.....................................................................................................49
Qrafik 22. Qlobal və Cənubi Koreya Normallaşdırma Dəyərlərini istifadə edən Cənubi 
Koreya üçün Nisbi (müvafiq) GDİ-nin Müqayisəsi...........................................................50
Qrafik 23. Təhsil İmkanları Ehtimalı, 2030.......................................................................55
Qrafik 24. 2070-2100-cu illər və 1961-1990-cı illər arasında HadGEM1 A1B  Temperatur 
Fərqləri……………………………………………………………………..……………...........81
Qrafik 25. 1975-2007-ci illər, Çoxtərəfli Ekolji Müqavilələrin Tərəflərinin Sayı.................91
Qrafik 26. 2006-cı ilin Dekabrından başlayaraq YUNEP GEO Regionu tərəfindən (BMT-
nin Ətraf MühitProqramı) 14 Çoxtərəfli Ekoloji Müqavilənin Ratifikasiyası.......................91
Qrafik 27. 2006-07-ci il Proqramının İştirakçıları..............................................................93
Qrafik 28. 1996-cı ildən bəri İştirakçılar…………............................................................ .93

Cədvəllər
Cədvəl  1.     Bəşəriyyət harada qazanır və harada itirir...................................................6
Cədvəl  2.
GDİ Dəyişənləri………...............................................................................44
Cədvəl  3.
2030-cu ilə görə Təhsilə Təsir İmkanları 2030...........................................54
Cədvəl  4.
Danışıqlarda, Təzəcə Qəbul edilmiş, Gücləndirilmiş və ya İrəli sürülmüş 
Bəzi Ekoloji Müqavilələr və ya Qanunlar.....................................................................88

---

Document Outline

• Ön söz
• Xülasə
• 1. Qlobal Çağırışlar
• 4. Meydana çıxan Ekoloji Təhlükəsizlik Məsələləri
• Akronimlər və Qısaltmalar
• Qrafiklərin və Cədvəllərin Siyahısı