Generallari

ŞAİR, ALİM, GENERAL BAKIXANOV 
 
Abbasqulu ağa artıq çoxdan rus ordusunda  
xidmətdədir və onu tanıyanların hamısı  
bilir ki, atasının ümidləri tamamilə 
 doğrulmuşdur. İndi o, Avropa mədəniyyətinə  
daha yaxından bələd olmaq üçün və maraqlandığına görə 
Rusiyanı səyahət 
 edir. 
 
Y.N.Ozeretskovsk dekabrist yazıçı. 
 
Abbasqulu ağa Bakıxanov general olmuşdurmu? Bu sual  çoxlarını düşündürür. 
“Azərbaycan gəncləri”ndə  mənim “General Bakıxanovlar” adlı  məqaləmdən   sonra bu sualla 
tez-tez mənə müraciət edirlər. Vaxtilə bir tədqiqatçı arxiv materiallarında rast gəldiyi “General 
A.Bakıxanov”u Abbasqulu ağa bilib və bu barədə mətbuatda çıxış etmişdi. Sonralar məlum oldu 
ki, həmin   general Qüdsinin kiçik   qardaşı   Abdulla ağa Bakıxanovdur. Hər ikisinin adının baş 
hərfi “A” ilə başladığına görə  tədqiqatçı onları  səhv salmışdı. Amma Bakıxanovlar nəslinin 
nümayəndəsi Məmmədrza Bakıxanov ata-babalarının söhbətlərinə istinad edərək inadla deyirdi 
ki, Abbasqulu ağa Bakıxanov da general olub. Əldə heç bir sənəd olmadığına və inqilabdan 
əvvəlki ədəbiyyatlarda bu barədə hələlik yazılı mənbə tapılmadığına görə bu fikrə inanmaq çətin 
idi. 
Lap bu yaxınlarda azərbaycanlı generallar haqqında tədqiqat apararkən Azərbaycan 
Dövlət Tarix Muzeyinin kitabxanasından mütaliə üçün bir kitab aldım: Arnold Zisserman 
”İyirmi beş il Qafqazda”. Bir əsrdən çox rəflərdə qalan bu kitabın vərəqləri az qala bir-birinə 
yapışmışdı. Səhifələrindən hiss etmək olurdu ki, bu qiymətli kitab çoxdan istifadəsiz qalıb. 
Kitabın adından göründüyü kimi müəllif düz iyirmi beş il - 1842-ci ildən 1867-ci ilə kimi 
Qafqazda hərbi xidmətdə olub. Poruçik kimi xidmətə başlayan A.Zisserman podpolkovnik 
rütbəsinə  qədər yüksəlib. Gəncədə, Qazaxda, Qubada, Dərbənd və Teymur Xan-Şurada hərbi 
qərargahda işləyib. İlisu sultanlığındakı komendantlıqda xüsusi işlər rəisi olub. 
Arnold Zissermanın beşcildlik monumental əsəri 1879-cu ildə Sankt-Peterburqda nəfis 
tərtibatla çap olunub. Kitabın ikinci cildinin əlli üçüncü səhifəsində maraqlı bir fakta rast gəldik. 
Müəllif yazır: “... Kiçik bir keçiddən sonra biz Gülüllü kəndində düşərgə saldıq. 1842-ci ildə 
knyaz Arqutinski Qazıkumık xanlığını hiddətləndirən, öz dairə  rəisləri podpolkovnik 
Snaksaryovu başqa zabitlərlə birgə əsir tutan dağlıları burada qırmışdı. O vaxtlar hələ general-
mayor rütbəli knyaz Arqutinski Samur dəstəsi adlanan və  Cənubi Dağıstanda hərbi  əməliyyat 
rayonuna malik çox da böyük olmayan polkun rəisi idi. Knyaz Moisey Zaxaroviç Arqutinskinin 
məşhurlaşmasında və yüksək mənsəbə çatmasında başlıca rol oynamış  həmin xəbər bütün 
Qafqaza yayılmışdı. Gülüllü hadisəsi barədə bir əsgər mahnısının nəqəratı hələ də yadımdadır: 
“ay lülü, ay lülü, ələ keçdi Gülüllü, general Abbasqulu itirdi bir cüt tufli” və i. a. Sonra müəllif 
mötərizədə yazır: “General-mayor Abbasqulu ağa Bakıxanov, rus rəisliyi tərəfindən Quba 
aristokratı  mənsəbinə yüksəlmişdir. O, Rusiyaya sədaqətli olmuşdur. Arqutinskinin böyük 
istəklisi idi və  həmişə  də  dəstə süvarilərinə  rəis təyin edilirdi. Çünki süvarilər  əksəriyyətlə, 
müstəsna hallarda isə, qala bütünlüklə yerli milislərdən ibarət olurdu, yalnız bir neçə yüz Don 
kazakı əlavə edilirdi. O, (Bakıxanov - Ş.N.) yaxşı adam idi”. 

---

 
23
İyirmi beş il Əlahiddə Qafqaz Ordusunun tərkibində  hərbi yürüşlərdə müvəffəqiyyətlə 
iştirak etmiş Abbasqulu ağa Bakıxanovun “hərbi xidmət kitabçası” ilə tanış olaq. 
Məlumdur ki, A.Bakıxanov Qafqazın baş hakimi general A.P.Yermolovun təşəbbüsü ilə 
Tiflisə  hərbi qulluğa dəvət olunmuşdu. 1819-cu il dekabrın 20-dən Baş  qərargahın 
dəftərxanasında Şərq dilləri üzrə mütərcim kimi xidmətə başlayan Bakıxanova doqquz ay tamam 
olar-olmaz - sentyabrın 4-də praporşik hərbi rütbəsi verilir. Tam altı il sonra poruçik rütbəsi ilə 
təltif olunur. Bakıxanov ona görə altı il bu rütbədə qalmışdır ki, həmin illərdə  Gəncədə, Car-
Balakəndə, Qubada tez-tez çar üsul-idarəsinə qarşı  kəndli üsyanları olurdu. Yerli məmurlar 
tərəfindən incidilən, ağır vergilərdən imtina edən yoxsul kəndlilərin tərəfini saxlayan Abbasqulu 
ağa Bakıxanovdan baş hakim Yermolovun xoşu gəlmirdi. Azərbaycanlı  bəyin, ağanın, xanın 
qanuni hüququnun sıxışdırılması, torpağının  əlindən alınıb komendantlara verilməsi bir ziyalı 
kimi, əsilzadə kimi Abbasqulu ağa Bakıxanovu bərk narahat edirdi. Yermolovun bu cür qəddar 
əməllərinin  şahidi olan A.S.Qriboyedov yazır ki, Yermolov yerli əhalinin gözünu “dəyənəklə, 
dar ağacı  və  hər cür edam cəzası ilə, yanğınlarla qorxudurdu. İtaət etməyənləri asmaqla, 
kəndlərini odlamaqla mütiləşdirirdi”. 
1825-ci il mart ayının 28-də general-feldmarşal İ.F.Paskeviç Əlahiddə qafqaz korpusunun 
komandanı  təyin olunduqdan sonra A.Bakıxanovun hərbi rütbəsi sürətlə artmağa başlayır, 
Bakıxanova hörmət və  məhəbbətlə yanaşan Paskeviç Qars, Ərzurum, Axalsixi yürüşlərinə onu 
da aparırdı. Paskeviç gələndən beş ay sonra Abbasqulu ağa Bakıxanov ştabs-kapitan rütbəsi alır. 
On ay sonra kapitan, səkkiz ay sonra mayor, 1832-ci il martın doqquzunda podpolkovnik, on 
ildən sonra da - 1842-ci ildə polkovnik kimi yüksək rütbəyə layiq görülür. 
Abbasqulu ağa Bakıxanovun “hərbi xidmət kitabçası” burda qurtarır. Bundan sonra heç 
bir qeyd-filan yoxdur. 
Sual olunur, oxucunun yüz iyirmi il bundan əvvəl Qafqazı qarış-qarış  gəzərək, kitab 
yazmış podpolkovnik Arnold Zissermana inanmağa haqqı varmı? Cəsarət edib, elə bəri başdan 
“bəli” deyirik. Ona görə ki, Zisserman hərbçi idi. O, hərbi rütbələri səhv sala bilməzdi. Axı, 
Arnold Zissermana nə düşmüşdü ki, yalan yazsın. Bakıxanov onun nə  həmməzhəbi idi, nə  də 
yaxın dostu, sirdaşı. 
... Deyilənlərə görə
6
 Abbasqulu ağa Bakıxanov Məkkəyə gedərkən məhərrəm ayı imiş. 
Məkkəyə böyük təntənə  və  dəbdəbə ilə gedənlərdən biri də  İran vəliəhdi imiş. Aşura gününü 
onlar Məkkənin bir günlük məsafəsində qarşılayırlar. Vəliəhd öz çadırının önündə iri hərflərlə 
yazdırıb vurdurubmuş: 
 
Bu sərbazü əsas şahzadə, 
Olaydı kaş o dəmdə Kərbəladə! 
 
6
  
Abbasqulu ağa çadırın yanından keçərkən yazıya gözü sataşır, oxuyur və altında yazır: 
 
Büsati-cəng olan saət qaçardı, 
Qoyardı sərvəri-dini aradə! 
 
Bunu vəliəhdə  xəbər verirlər. Abbasqulu ağanı tutub vəliəhdin çadırına aparırlar. 
Qəzəblənmiş  vəliəhd Abbasqulu ağanın qətlinə  fərman verir. Abbasqulu ağa namaz qılmaq 
arzusu ilə  vəliəhddən xahiş edir ki, bir neçə  dəqiqəliyə öz çadırına getməyə ona icazə versin. 
Namaz sözünü eşidən vəliəhd ona icazə verir. Abbasqulu ağa öz çadırına gəlib, general paltarını 
geyir və  vəliəhdin çadırına yollanır. Bakıxanovu çar generalı paltarında görən vəliəhd özünü 
itirir, Abbasqulu ağanın ayaqlarına döşənir: 
- Qurban olum, ağa, günahımdan keç! 
                                                 
6
 Əhvalat professor K.Məmmədovun “Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr” kitabından götürülüb.  
Bakı, 1979-cu il. 
 

---

 
24
Bakıxanov onu ayağa qaldırır: 
- Mən sənin günahından keçirəm. Amma ağılla iş görməyi unutmayın, hər  şeydən tez 
qəzəbnak olmayın. Bəlkə mən general yox, adi adamam. Uşaqlarımı yetim, gözüyaşlı qoymağı 
özünüzə necə rəva bilirdiniz?! 
Bu, podpolkovnik Arnold Zissermandan düz yüz il sonra Abbasqulu ağa Bakıxanovun 
general olmasını təsdiq edən ikinci faktdır. 
Ensiklopedik biliyə malik olan Abbasqulu ağa Bakıxanov ötən  əsrin  əvvəllərində 
Qafqazda yaşayan qabaqcıl ziyalılarla yaxın dost olmuşdur. A.S.Qriboyedov, V.K.Küxelbeker, 
N.N.Muravyov, S.A.Sankovski, Şərq dillərinin,  Şərq tarixinin bilicisi kimi tanınmış polkovnik 
Abbasqulu ağadan fəxrlə söhbət açırlar. 
Hələ 1829-cu ilin oktyabrında  Ərzurum döyüşlərində A.Bakıxanovla birgə  fəaliyyət 
göstərən dekabrist yazıçı A.Bestucev-Marlinski Abbasqulu ağanın tatar (azərbaycanlı - Ş.N.) 
süvarilərinin cəsarətli mayoru kimi öz ləyaqətinə görə bütün zabitlərdən qat-qat yüksəkdə 
dayandığını “hərbi antikvar” hekayəsində məhəbbətlə təsvir edir: 
“Bu an qapılar açıldı və bizim tatar süvarisinin cəsur mayoru Abbasqulu ağa daxil oldu. 
O, yüksək dərəcədə savadlı və nəcib bir şəxsdir”. 
Rus-türk müharibəsindən sonra mayor Abbasqulu ağa Bakıxanovun döyüş xidmətləri 
layiqincə qiymətləndirilib. 1829-cu il iyunun 24-də Xorto kəndi ətrafında və həmin il sentyabrın 
27-də Bayburt altındakı döyüşlərdə göstərdiyi igidliklərə görə Bakıxanov imperator tacı ilə 
bəzədilmiş ikinci dərəcəli müqəddəs Anna ordeni ilə təltif olundu. 
Onu da xatırladaq ki, Bakıxanov ordudakı iyirmi beş illik nümunəvi xidmətində 
imperiyanın ən yaxşı yeddi orden və medalı ilə təltif olunub. Müqəddəs Anna ordeninin ikinci 
(iki dəfə) və üçüncü dərəcəsi ilə, üçüncü dərəcəli Stanislav ordeni ilə, müqəddəs Vladimir 
ordeninin dördüncü dərəcəsi ilə  və 1829-cu ildə  İran hökumətinin  ən yüksək “Şire-Xorşid” 
ordeni ilə mükafatlandırılmışdır. 
Abbasqulu ağa Bakıxanov 1835-ci ildə  hərbi qulluqdan istefaya çıxıb Qubadakı doğma 
kəndi  Əmsarda elmi və  bədii yaradıcılıqla məşğul olur. Altı il sonra Y.A.Qolovinin xahişi ilə 
yenidən həqiqi xidmətə çağrılır. 1845-ci ildən isə Məkkə səfərinə yola düşür. 
A.Bakıxanov Məkkə  səfərinə yola düşməzdən  əvvəl çarın qəbulunda olur. Tədqiqatçı 
F.Qasımzadə, K.Məmmədov,  Ə.Əhmədov və müxtəlif arxiv sənədləri də, sübut edir ki, 
Abbasqulu ağa Bakıxanovun hərbidən tərxis olunması haqqında  ərizəsinə  şəxsən imperator 
birinci Nikolayın özü baxıb. İmperator ona ömürlük maaş verilməsinə və lazım gələrsə, yenidən 
hərbi qulluğa geri çağrılmaq şərtilə   hələlik   məzuniyyətə   çıxmasına sərəncam vermişdir. 
Abbasqulu ağa Bakıxanov Peterburqda olarkən Dövlət  Şurasında baş katib köməkçisi 
kimi məsul vəzifədə işləyən Nikolay İvanoviç Pavlişşevlə dostlaşmışdı. Varşavada isə feldmarşal 
qraf Paskeviçin şəxsi qonağı olmuşdu. Yenə Peterburqda Puşkinlər ailəsinin sevimli qonağı idi. 
Bir sözlə, Bakıxanov hara səfərə gedirdisə, onu yüksək mədəniyyətinə, ensiklopedik biliyinə 
görə ali cəmiyyətlərdə çox hörmətlə qarşılayırdılar. 
 
Bir neçə ay Varşavada qalmışam, 
Hər cür eyşü-işrətdən kam almışam. 
Çox adamla tanış oldum, mötəbər, 
Həvəs əhli, hər bir işdən baxəbər 
Şəxslərlə məclislərdə - oturdum, 
Hər mədəni cəmiyyətə baş vurdum. 
 
Eldə, obada ağız-ağız gəzən bir əhvalat da subut edir ki, Abbasqulu ağanı imperator 
şəxsən tanıyıb. 
... Bakıxanov Peterburqda olanda imperator birinci Nikolayın qonaqlıq məclisinə  dəvət 
olunur. Çara və arvadına çatdırırlar ki, Qafqazdan gələn qonağın ömründə dilinə içki dəyməyib. 
İmperatorun arvadı qürrələnərək söyləyir ki, mən Abbasqulu ağaya şərab içirdərəm. O, bir qədəh 
şərabı  qızıl podnosa qoyur və özü gətirib Bakıxanova təqdim edir. Padşahın arvadının  şərab 

---

 
25
təqdim etməsi qonaq üçün ən yüksək hörmət sayılırmış. Abbasqulu ağa ayağa qalxıb podnosdan 
qədəhi götürür və üzünü imperator birinci Nikolaya tutaraq deyir: 
- Ey mənim həşəmətli hökmdarım, siz deyirsiniz bu şərabı için, allahım deyir içmə, 
hansınızın sözünə baxım? 
Çox dindar olan çar birinci Nikolay bir anın içində: - Əlbəttə, allahın - söyləyir. 
Abbasqulu ağa Bakıxanov qədəhi qaytarıb padşah arvadının əlindəki podnosa qoyur. 
Çar üsul-idarələri qarşısında öz xalqını müdafiə etdiyinə, xüsusilə, 1837-ci il Quba 
üsyanına görə Abbasqulu ağa Bakıxanovun başı çox ağrılar çəkdi. Qardaşı  Cəfərqulu ağa 
vəzifədən çıxarılıb Bakıya sürgün olundu, əmisi oğlu və qaynı Əlipaşa ağa qiyamçılar tərəfindən 
öldürüldü, üsyançılar kütləvi həbs olundu. Onlardan 42 nəfəri hərbi-siyasi məhkəmədə 
mühakimə olunmaq üçün Bakıya göndərildi. Həmin illərdə  Əlahiddə Qafqaz ordusunun 
komandanı baron Q.V.Rozenin fitvası ilə Bakıxanovun “qol-qabırğası” sındırıldı. 1837-ci ilin 
oktyabrında usyan iştirakçılarını istintaq etmək üçün qraf Vasilçikov Qubaya ezam olundu. 
Baron Rozen Peterburqa göndərdiyi tamamilə məxfi məktubunda yazırdı: “Bakıxanovlar 
ailəsini Rusiya hökumətinə qarşı xainlikdə təqsirləndirmək üçün əlimizdə heç bir sübut yoxdur, 
amma nəinki Bakıxanovlar, hətta hər hansı bir müsəlman haqqında qəti demək olmaz ki, səmimi 
qəlbdən bizə bağlıdır. Kim qəti deyə bilər ki, həmin bu ailə başqa bir şəraitdə düşmənlərə 
qoşulub əleyhimizə çalışmayacaq?..”. 
Quba üsyanında Bakıxanovlar ailəsini və şəxsən Abbasqulu ağanı günahlandırırdılar. Ona 
görə də “Quba sakini, podpolkovnik Abbasqulu ağa bəzi izahatlar” üçün zati-alilər (baron Rozen 
- Ş.N.) tərəfindən Tiflisə çağrılmışdı. 
A.Bakıxanovu Qubadan, xalqdan belə uzaqlaşdırdılar. Abbasqulu ağa da bütün bu ağrı-
acıları unutmaq üçün dostu qraf feldmarşal Paskeviçin yanına, Varşavaya səfər etdi. Qafqaza 
qayıtmaq istəmədiyini və onun nələr çəkdiyini yaxşı duyan Paskeviç dostuna kömək etmək üçün 
təşəbbüs göstərdi. O, xarici işlər naziri qraf K.V.Nesselrodeyə  rəsmi məktubla müraciət etdi: 
“İran müharibəsində Abbasqulu ağanın fəaliyyətindən çox razı idim. Fars dilində mükəmməl 
biliyi və yorulmadan çalışmağı bizim üçün faydalı oldu. İran dövləti ilə məktublaşmamız onun 
əlindən keçirdi və beləliklə, iranlılarla  əlaqələrimizdən,  İranda yürütdüyümüz siyasətdən 
xəbərdar idi. Abbasqulu ağanı mütləq qulluğumuzda saxlayıb Qafqaz müsəlmanlarına 
göstərməliyik ki, hökumətimiz bizə can-başla xidmət edənlərin qədrini bilir, bir daha qətiyyətlə 
bildirirəm ki, Bakıxanov Xarici İşlər Nazirliyinin sərəncamında qalmalıdır. 
Xarici  İşlər Nazirliyində  işə düzəlmək üçün yeddi ay Varşavada, iki ay da Peterburqda 
gözləyən Abbasqulu ağa Bakıxanov uzunmüddətli məzuniyyət götürüb 1834-cü ildə Qafqaza 
qayıdır. O, vəzifənin puçluğuna, “hər yüksək mədəni cəmiyyətin saxtalığına” və müqəvva kimi 
gəzən fraklı məmurların boş-boş danışıqlarına, ağlasığmaz vədlərinə nifrət edərək yazırdı: “Bir 
çox qəribə  işlər və saysız təəccüblü  əsərlər gördüm. Hər bir ölkədə, hər bir işdən bilik və 
təcrübəmi artırdım. Get-gedə cəhalətim azaldı. Yavaş-yavaş xəyalət və təsəvvüratımın puçluğu 
aydınlaşdı  və gördüm ki, dünyanın yüksək mənsəbləri çox alçaqdır və bizim əziz saydığımız 
tədbirlər bir sərxoşun ağıl sınamasına bənzər; çünki mal və dövlət hər halda puç olacaq, ixtiyar 
və iqtidar əldən gedəcəkdir... Şəxsi ləyaqət olmadan, nəsəb və sülalə şərafəti qürbətdə naməlum, 
Vətəndə isə  məzəmmətə  məruzdur. Bunları  təkyə etmək mənasızdır, etibar ediləcək və 
arxalanacaq bir dövlət varsa, o da hər halda elm və ədəbdən ibarətdir.” 
 
 Qalan ömrü keçirərəm firavan, 
 Şükr edərəm allahıma hər zaman. 
       Qüdsi, xoşdur Əmsar adlı məskənin, 
       Şəhərlərdən çox üstündür öz kəndin.