Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari

ANG’LIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI

Ing’liz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus demog’rafiya muammolari to’G’’risida birinchilardan bo’lib fikr yuritg’an bo’lmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u yaratdi. Bu muammo bo’yicha barcha munozaralarda uning’ nomi birinchilardan tilg’a olinadi. Masalan, Aristotel (m.a. 384-322) «Siyosat» asarida aҳolisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb ҳisoblag’an, chunki shunda sostial g’armoniya bo’ladiki, aҳoli me’yordan ko’p bo’lsa sostial ziddiyat kelib chiqadi. T. Maltus U nikoҳ to’G’’risida qonun taklif etg’an, unda erkaklarg’a 37, ayollarg’a 18 yoshg’acha farzand qurish taqiqlang’an, uning’cha aҳoli ko’plig’i er etishmaslig’ig’a olib keladi va u qashshoqlikka maҳkum etiladi.

F.Kene (1694-1774) «Aҳoli» (1756y.) maqolasida insonlar «boylik» manbai ekanlig’ig’a ancha yaqin fikrlarni ilg’ari surdi. «Mamlakatning’ buyuklig’i uning’ aҳolisi bilan», deg’an edi u. Aҳoli maҳsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, odamlar meҳnatidan foydalanish masalalari davlatning’ bosh iqtisodiy siyosati ob’ekti bo’lishi kerak. Bu fikr A.Smit tomonidan rivojlantirildi.
V.Petti ҳam aҳolini ayniqsa uning’ meҳnat qiladig’an qismini uluG’’lag’an, boylik yaratuvchi deb ҳisoblag’an, birinchi bo’lib «insoniy kapital» tushunchasini kiritg’an.
T.R.Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tuG’’ildi, 1788 yil Kembridj universitetini bitirg’ach, qishloq ruҳoniysi sifatida ishlay boshladi, iloҳiyot fanidan ilmiy darajag’a eg’a bo’ldi. 1807 yildan boshlab «Ost-Ind» kompaniyasi kollejida siyosiy iqtisod professori lavozimida lekstiyalar o’qidi.
Diqqatg’a sazovor tomoni shundaki, Maltus ancha kech, 39 yoshida turmush qurdi, uch uG’’il va bir qiz otasi bo’lg’an. Ag’ar obrazli aytadig’an bo’lsak, o’z ta’limoti va takliflarig’a amal qilg’an. Taniqli iqtisodchi D.Yum va boshqalar bilan do’st bo’lg’an.
T.Maltus yashag’an davr Ang’liyada sanoat inqilobi amalg’a oshayotg’an yillar bo’lib, qayta ishlab chiqaruvchilar ommaviy qashshoqlashdi, ishsizlar armiyasi ko’paydi, ishchilarning’ iqtisodiy aҳvoli tobora yomonlashdi. Xuddi shu ҳolatlarg’a baҳo berish, uni izoҳlash, bu aҳvolning’ sababi nimada ekanlig’ini tushuntirish Maltusg’a nasib etdi. Uning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Aҳoli nufusi qonuni to’G’’risidag’i tajriba» (1798), «Er rentasining’ tabiati va o’sishi to’G’’risidag’i tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisod prinstiplari» (1820 yilda yozilg’an va avvalg’i kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarg’a aylantirilg’an). Bu asar uning’ do’sti D.Rikardoning’ «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» asaridan uch yil keyin chiqqan bo’lib, nazariy metodolog’ik jiҳatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini ҳimoya qiladi, ammo er eg’alari va kapitalist-fabrikantlarning’ manfaatlari mos kelsa va ishchilarg’a qarshi qo’yilsa, ularning’ ikkalasini qo’llab-quvvatladi, xukmron sinflarni oqladi, ommaning’ och-yalanG’’ochlig’i va oG’’ir aҳvolida ularning’ ҳech qanday aybi yo’qlig’ini isbotlamoqchi bo’ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish keraklig’ini u ҳayolig’a ҳam keltirmadi, buni o’zig’a xos utopiya deb ҳisobladi.
Asosiy iqtisodiy masalalarni yag’ona bir omil asosida oddiyg’ina tushuntirishg’a ҳarakat qilinadi.
M. Blaug’ning’ ta’kidlashicha, Maltus buyicha insoniy jamiyatni sostial qonunlar (sostial isloҳotlar) yordamida ҳar qanday ong’li takomillashtirishg’a urinish eng’ib bo’lmas insonlar ommasi tomonidan surib tashlanadi va shu sababli ҳar bir odam o’zi ҳaqida o’zi jon kuydirmoG’’i va o’zining’ xatolari uchun to’la javob berishi kerak.
Aҳoli nufusi nazariyasi Maltus g’uyoki tarixiy manbalarg’a asoslanib, insoniyatning’ niҳoyatda tez o’sg’anlig’ini isbotlashg’a o’rinadi. Bu o’sish tirikchilik vositalari, kamchilig’i kasalliklar, urushlar, chaqaloqlarni o’ldirish, tuG’’ilishni iҳtiyoriy tartibg’a solish yo’li bilan sekinlashtirilmag’anda aҳvol bundan ҳam yomon bo’lar ekan.
Maltus tabiat bilan ҳamoҳang’ o’simlik va xayvonlarning’ cheksiz ko’payishi va yashash uchun kerakli mablaG’’lar o’sishi yo’nalishlarini tadqiq etadi. Ag’ar insonlar ҳar 25 yilda ikki marta ko’payib, g’eometrik prog’ressiya asosida ortib borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 va ҳokazo), tirikchilik vositalari eng’ qulay sharoitlarda ҳam arifmetik prog’ressiya asosidag’ina ko’payishi mumkin (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 va ҳokazo).
Bunday sharoitda 200 yildan so’ng’ aҳoli sonining’ tirikchilik vositalarig’a nisbati 256 : 9, 300 yildan so’ng’ esa 40096 : 13 bo’ladi va ҳokazo.
Tirikchilik vositalarig’a nisbatan doimo tezroq ko’payishg’a intilishi «aҳolining’ nufus qonuni»dir, bu qonun jamiyat paydo bo’lg’andan buyon mavjud bo’lib, doim va qudratli ҳarakatdadir. Aҳolining’ ortiqcha qismi zarurat tufayli ochlik, yalanG’’ochlik va qirilishg’a maҳkum etilg’an.
Maltusning’ fikricha, qashshoqlikning’ asosiy va doimiy sababi, boshqarish tarzi yoki mulkning’ notekis taqsimlanishig’a xech ҳam boG’’liq emas; bu jarayon «tabiiy qonunlar va insoniy xirs» tabiatning’ nochorlig’i va insoniyatning’ favkulodda tez ko’payishi bilan boG’’liqdir. Shu sababli xalq o’z azob-uqubatlari uchun o’zini o’zi ayblashi kerak
Maltus prog’ressiyalari esa statistik va amaliy (faktik) materiallarni ochiqdan-ochiq soҳtalashtirishdir (falsifikastiya). Unda berilg’an ma’lumotlar AQShning’ XVI-XVIII asrlardag’i aҳoli o’sishig’a nisbat sifatida keltiriladi, bu mamlakat aҳolisining’ asosan Evropa aҳolisining’ emmig’rastiyasi ҳisobig’a ko’payg’anlig’i ҳaqidag’i «arzimas» fakt esa ҳisobg’a olinmag’an (tabiiy o’sish bor, emmig’rastiya bor).
Maltus o’z fikrini «isbotlash» uchun «tuproq unumdorlig’ining’ pasayib borishi» nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyag’a ko’ra, erg’a sarflang’an qo’shimcha kapital g’o’yoki maҳsulotni proporstional tarzda ko’paytirishg’a imkon bermas emish, binobarin odamlar o’zlarini oziq-ovqat va boshqa tovarlarg’a bo’lg’an etiyojlarini qondiradig’an maҳsulotlarni to’la ҳajmda etishtira olmaydilar. Shu tarika maҳsulotlarning’ etishmaslig’i tabiatning’ tabiiy-biolog’ik qonunlari bilan izoҳlab beriladi. Bu «qonun»da jon bor albatta, masalan bir g’ektar er bilan dunyoni boqib bo’lmaydi, lekin ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli ko’pg’ina davlatlar erdan niҳoyatda unumli foydalanib oziq-ovqat va boshqa muammolarni xal etmoqdalar. Demak, bu «qonun» ҳam nazariya, ҳam amaliyot tomonidan inkor qilinadi. Bung’a «ko’k inqilob»ni misol keltirish mumkin.
«Ko’k inqilob» 1960 yillarning’ oxirida paydo bo’ldi, u qishloq xo’jalig’ida ilmiy-texnika taraqqiyotini qo’llash yo’li bilan uning’ maxsuldorlig’ini oshirishni ang’latadi. Bu jarayon 1950 yillarning’ o’rtalarida donning’ yuqori xosilli g’ibrid navlari kashf qilinishi bilan boG’’liq.
Bir qancha mamlakatlar «ko’k inqilob»dan foydalanib ancha katta yutuqlarni qo’lg’a kiritdilar. Masalan, Ҳindiston 70 yillarning’ oxiri va 80 yillarning’ boshida o’zini o’zi don bilan ta’minlashg’a erishdi. Bu erda 1976 yilda 120 million tonna don olindi, bu 1950 yilg’a nisbatan 2.5 marta ko’pdir, 1989 yilda esa 200 million tonnag’a yaqin don olindi, shundan 165 million tonnasi g’uruch va buG’’doydir.
Filippinda 1965-89 yillarda sholi xosildorlig’i bir necha marta, ya’ni 1.7 mln tonnadan 9.5 mln tonnag’a o’sg’an bo’lsa, Indoneziyada bu ko’rsatkich g’ektarig’a 18.1 stentnerdan 42.3 stentnerg’a o’sdi. XXR da yilig’a 430-465 mln tonna don olinishi natijasida bu erda 1 mlrd 250 mln kishilik aҳoli uchun oziz-ovqat muammosi asosan ҳal etilg’an.
Maltusning’ «Nufus nazariyasi» XIX asrda juda keng’ tarqaldi va mashҳur bo’lib ketdi. Ҳozirg’i davrda ҳam yang’i zamonaviy maltuschilar G’.Butul, N.Chemberlen, P.Erlix, U.Fog’tlar Maltusning’ «ikki prog’ressiya» to’G’’risidag’i dastlabki qarashlarini biroz o’zg’artirib, «aҳolining’ qarib borishi», «aҳolining’ eng’ maqbul miqdori», «qimmatli» va «arzon» kishilar kabi turli-tuman G’’oyalarini ilg’ari surmoqdalar. Bu konstepstiyalarda ilmiy-texnika taraqqiyotining’ oqibatlari, atrof-muҳitni muxofaza qilish baҳonasi bilan, Er kurrasida «ortiqcha» odamlar ko’payib ketdi, deb ularning’ sonini turli yo’llar bilan kamaytirish rejalari taklif qilindi.
XXI asr boshida planetamizda 6 mlrd dan ortiq aҳoli istiqomat qilmoqda (1945 yilda aҳoli soni 2.5 mlrd edi) va bu ko’rsatkich tobora ortib bormoqda. Eng’ muҳim va ayanchli tomoni shundaki, kam rivojlang’an va qoloq davlatlarda bu o’sish tez bo’lib, aҳolining’ 75 foizi shu davlatlarg’a to’G’’ri keladi. Shuning’ uchun demog’rafiya muammosi ҳozirda ҳam niҳoyatda dolzarbdir. Bug’ung’i kunda bu muammoni xal qilish maqsadida ҳatto oilani rejalashtirish chora-tadbirlari taklif qilinmoqda.
London dorilfununining’ siyosiy iqtisod professori Jon Ramsey Mak-Kullox (1789-1864) ҳam klassik maktabning’ so’ng’g’i nomoyondalaridan ҳisoblanadi. U «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» (1825) kitobida qiymatning’ meҳnat nazariyasini rasman tan olsa ҳam, ammo ishchig’ina emas, shamol ҳam, buG’’ ҳam, koks ҳam, mashina ҳam meҳnat qiladi, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Bung’a aosolanib u foyda qiymatning’ jamG’’arilg’an meҳnat yoki kapital «ishi» tufayli yaratilg’an qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar kabi u ҳam foyda ayirboshlash jarayonida vujudg’a keladi, deb da’vo qiladi. J.Mak-Kullox Maltusning’ «Aҳoli nufusi» qonunini to’la quvvatladi.