Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

§x
r 
r
^— regressiya koeffitsientlari.
T a k r o r l a s h u c h u n s a v o l l a r
1. Q anday hodisalar ta sod ifiy deb ataladi?
2.
G id rologik qator deganda n im ani tushunasiz?
3.
G id rologik tavsifning ta ’m inlanganligi nim a?
4. M aksim al suv sarflari va o 'rta ch a bir yillik suv sarflarining
ta ’m inlanganligi qaysi form ulalar yordam ida hisoblanadi?
5. G id rologik m iqdorlarning qaytarilishi qanday hisoblanadi?
6. E h tim ollik n ing taq sim lan ish egri ch izig 'i (!&’m in lan gan lik n in g
egri c h iz ig 'i) qanday tuziladi?
7. E h tim ollik n in g taq sim lan ish egri c h iz ig 'in in g abssissa o 'q id a
qanday uch nuqta mavjud?
8. T a ’m in lan gan lik egri ch iz ig 'in in g qanday param etrlari mavjud?
9. T a ’m in lan gan lik n in g em pirik va nazariy egri chiziqlari o'rtasida
qanday farq bor?
10.
E h tim ollik katakchasi nim a m aqsadda ishlatiladi?
11. H isobli gidrologik tavsiflar deganda nim ani tushunasiz?
12.
G id r o lo g ik m iq d o rla r o 'r ta sid a g i b o g 'la n is h n im a u ch u n
korrelyatsion b og'lan ish hisoblanadi?
13.
K orrelyatsion b o g 'la n ish n i q anday ten glam a bilan ifodalash
m u m k in ?
133

---

4 .2 . D aryolarning yillik oqimi
Yillik oqimning hosil boMish ornillari. 
Daryo havzasidan yil 
davomida oqib keladigan suv miqdori y i l l i k o q i m deb ataladi.
Yillik oqim iqlimiy omillarga va birinchi navbatda, yog‘inlar 
va bug'lanish miqdoriga bog‘liq bo‘lganligi sababli u vaqt oralig'ida 
o'zgarmay qolmaydi.
Bundan tashqari, yillik oqimning tebranishiga quyidagi tabiiy- 
geografik omillar — daryo havzasining o'lchami va shakli, uning 
relyefi, tu proq va o'sim lik qoplam i, ko'llarning mavjudligi, 
havzaning o ‘rmon bilan qoplanishi va boshqalar ta ’sir ko'rsatadi. 
Daryolar suvliligining tebranish amplitudasi va yillik oqimning 
o'r tacha ko'p yillik miqdorga nisbatan o'zgarib turishini e'tiborga 
olib L.K. Davidov nisbiy suvlilik koeffitsientini kiritdi. Bu 
koeffitsient quyidagiga teng:
= ( Q , - Q min) / Q 0
(4.21)
Bu yerda 
Q.
—^joriy yildagi o 'rta c h a suv sarfi, 
Q
0—kuzatish 
davridagi o 'rta ch a yillik suv sarfi, 
Qmm
— kuzatish davridagi 
minimal o 'rta c h a yillik suv sarfi.
Uzoq muddatli gidrometrik kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, yillik 
oqimning tebranishi davriylikka ega bo'lib, bunda sersuv va kamsuv 
yillar almashinib turadi. Amudaryo va Sirdaryo havzasidagi 15 daryo 
suvliligining o'zgarishi shuni ko'rsatadiki, kamsuv va sersuv yillar- 
ning qaytarilishida davriylik mavjud bo'lib, ularguruh holatida 3—5 
yil surunkasiga uchraydi. Kamsuv yillar soni o'rta hisobda sersuv 
yillar soniga nisbatan ikki marta ko'proq uchrar ekan. Shu bilan 
birga kamsuv yillaming o'rtacha davom etishi sersuv yillarga nisbatan 
ko'proq ekanligi aniqlandi. Isfara, Qashqadaryo daryolarida kamsuv 
yillaming davom etishi 8— 10 yilga yetadi, sersuv yillar bu daryolarda 
bor-yo'g'i 4—5 yilni tashkil etadi.
Amudaryo, Zarafshon, Norin va So'x daryolarida kamsuv yoki 
sersuv yillari daryo suvliligi tebranishida moslik mavjud. Daryoda 
kamsuv yoki sersuv yillaming kuzatilishi daryoning to'yinish 
manbaiga bog'liq. O 'rta Osiyo tog'larida mavsumiy qor zaxirasi 
m e’yordan kam bo'lgan yillari o'lkada kamsuv davr kuzatiladi. 
Bunda qor bilan to'yinuvchi daryolarda oqim me'yoriy miqdordan 
kam bo'ladi, muzlik, qor bilan to'yinuvchi daryolarda yillik oqim 
me’yorga yaqin va xattoki undan yuqori bo'lishi kuzatiladi. Bunda 
muzliklar bilan to'yinuvchi daryolarga mos bo'lgan xususiyat 
namoyon bo'ladi—muzlik oqimining hissasi sabab kamsuv yillari 
suvning ko'payishi sodir bo'ladi.
134
/

---

Ki
/
_
‘35
^ я 
> 
? r