Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

M ak sim al suv sarflarin i suv om bori orqali tarq alish in i
sod d alash tirilgan usullar yordam ida h iso b la sh . 
Avval qayd 
etilganidek, m aksim al suv sarflari suv om boriga oqib kelgandan 
so ‘ng, to 'lin suv gidrografi ortiqcha suvlarni tashlab yuborish 
gidrografiga aylanadi, m aksim al suv sarflari kam ayadi, toshqin 
suv tarqaladi va uning davom etishi uzayadi. B unday sh aroitda 
norm al dim lam a sath (N D S ) va jadallashtirilgan d im lam a sath 
(JD S ) oralig'ida jadallashish m intaqasi hosil b o'lad i. Suv o m b o ­
ri yuzasi bo'yiab to 'lin suvning tarqalishi ortiqcha suvlarni tashlab 
yuboruvchi inshoot o'lcham larini va ularning narxini kamaytiradi, 
shu bilan birgalikda to 'g 'o n d a n quyi qismdagi daryoda suv toshq ­
inining oldini olish im koni paydo bo'ladi.
B aribir m aksim al suv sarflarid an qutilib b o 'lm ay d i. Suv 
o m b o rid a jad allash g a n h ajm n in g hosil b o 'lish i to 'g 'o n n in g
balandligini oshirishga majbur qiladi. Buning natijasida to'g'onning 
narxi oshadi, dim lanishning balandlik belgisi k o 'tarila d i ham da 
suv bosgan m aydon kengayadi.
Jadallashgan dim lam a sathning (JD S ) eng m aqbul qiym ati 
batafsil va soddalashtirilgan usullarda bajariladigan texnik-iqtisodiy 
hisoblashlar asosida tanlanadi.
Suv 
om borida 
m aksim al 
suv 
sarflarining tarqalishi 
D.I.K ocherinning soddalashtirilgan usuli bo'yicha hisoblanadi. Bu 
usul yordam ida tashlab yuboriladigan o rtiq ch a suv sarfini m aq ­
sadga muvofiq keladigan variantini tanlash va jadallashgan dimlama 
sath (JD S )n i aniqlash m um kin b o 'lad i. Bu usulda m aksim al 
suvlarning gidrografini uchb u rch ak shaklida, o rtiq ch a suvlarni 
tashlab yuboruvchi inshootlardan zatvorsiz suv tashlam a tanlanadi. 
Bunda suv tashlam a qirrasining balandligi norm al d im lam a sath 
(N D S ) belgisi bilan bir xil deb qabul qilinadi. Shu bilan birga 
to 'lin suv boshida suv om bori N D S gacha to 'ld irila d i, suvning 
shimilishi va foydali ishlatilishi e ’tiborga olingiaydi.
D.I.Kocherin usulida tashlab yuboriladigan 3'rtiqcha suvlar grafigi 
to 'g 'ri chiziq deb qabul qilinadi, jadallashgan hajm Vjad quyidagi 
formula bo'yicha aniqlanadi:
Kjad = W 'io .h O -T * -). 
(5.59)
r max 
v 
'
bu yerda: 
W[ml>
gidrograf uchburchak shaklida bo'lganda, toshqin 
suv hajmi quyidagi form ula bo'yicha hisoblanadi:
^.osh = |< 2 max 
T ,
(5.60)
bu yerda: 
T —
toshqin suvning davom etishi, soniyada, y a’ni 
Г=86400 t kun:
219

---

fVlo,
l Q max8 6 4 0 0 ^ 3 = 0,0432Qmax/, m ln .m 3 
(5.61)
Qnax
— hisobli maksimal suv sarfi ordinatasi; 
R
— ortiqcha tashlab 
yuboriladigan suv sarfi.
Suv om borining maksimal suv sarfini rostlovchi sifatida xizmat 
qilishini hisoblashda quyidagi b o sh lan g 'ich m a ’lu m o tlard an
foydalaniladi:
1. T a ’m inlanganligi 
P=
0,01% bo'lg an m aksim al suv sarfi 
ordinatasi 
Q
— m 3/s.
^max 
'
2. Toshqin suvning davom etishi belgilanadi (kunda).
3. Toshqin suv gidrografi uchburchak shaklida deb hisoblana­
di.
4. Suv om borining ishlatiladigan (kerakli) hajm i K hl.
5. N orm al dim lam a sath (N D S ) balandligi beriladi.
6. Suv tashlam asi orqali oqib o 'tad ig an suv sarfi koeffitsienti 
( K ) .
7. Suv tashlam aning narxi (/?,).
8. H ar bir m 3/ s tashlab yuboriladigan sarf m iqdoriga to ‘g ‘ri 
kelgan quyi byefdagi dam baning narxi 
( RJ .
H isoblashlar jadval shaklida olib boriladi.
1. Tashlab yuboriladigan suvlarni m aksim al suv sarflariga 
n isb atan o ‘tish m iq d o rla ri k e ltirila d i ( K = 0 ,0 1 :0 ,2 :0 ,4 :0 ,5 : 
:0,6:0,7:0,8:0,9:1,0).
2. M aksim al suv sarflari Qmax =
Q00l%
ni 
К
ga k o ‘paytirib, 
tashlab yuboriladigan suv sarflari hisoblanadi: 
R
= Q001% 
K.
3. Jadallashgan hajm Kad (5.60) form ula yordam ida hisobla-
ft
nadi. Bunda formuladagi 
jj
— ni К bilan almashtiriladi va quyidagi
Vimax
ko‘rinishda hisoblanadi:
Fjad= ^ tosh( l - ^ ) ,
(5.62)
4. Bunda toshqin suv hajmi:
^.osh = 0,0432 Qo.
0
,% Лип teng. 
(5.63)
Suv om borining m aksim al sig‘imi ishlatiladigan (kerakli) 
hajm ga ( К hl) jadallashtirish hajm ini q o ‘shib, aniqlanadi.
^max = ^ishl + ^jad 
(5.64)
2 2 0
/

---

5. Jadallashgan hajm Kjad aniqlangach, batigrafik tavsiflar
H = f(v) bo'yicha maksimal chuqurlik topiladi.
6. Suv tashlam a ustidagi suv bosim i h quyidagi farqdan kelib 
chiqadi:
h =
t f max -
N D C
(5.65)
7. Suv tashlam aning eni quyidagi form ula bo'yicha hisoblana­
di:
B =
= Л / Ж
(5 ‘66)
(5.66) form uladagi m ahrajda 
M
= 
m j 2 g
qabul qilingan.
8. Hisoblangan Kishl qiymati (5.63) formula bo'yicha P=/3(v)egri 
chiziqdan suv om borining narxi (R ) aniqlanadi.
9. Suv tashlam aning narxi quyidagicha hisoblanadi: 
R=0,005V
m ln.so'm .
10. Suv om bori atrofidagi d am baning narxi: /?=0,001 
R
m ln.so'm .
11. Tashlab yuboriladigan suv sarfm ing h ar bir varianti uchun 
ketgan sarflar yig'indisi um um iy narx b o'ladi: 
R = R i+ R2+ R v
m ln so'm . Suv om borining rostlanishining m aksim al suv sarfiga 
ta ’siri D .l.K o c h e rin usulida hisoblash u ch u n jadval shakli (5.4- 
jadval) keltiriladi.