Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

H o v u z la r v a y ir ik su v o m b o r la r i n in g b a r p o e t i l i s h i ,
sug'oriladigan yer m aydon larinin g kengaytirilishi su vn in g quruqlik
d o ira sid a g i a y la n ish in i te z la sh tir a d i va n atijad a q u r g 'o q c h il
mintaqalarda hosildorlikni oshirishda m uhim ahamiyatga ega b o ‘ladi.
2.2. Yer kurrasining suv resurslari
Yer sayyorasining yuza maydoni 510 m ln.km 2 ga teng bo'lib, 
uning 361 m ln .k m 2 yoki 71% dunyo okeani, 149 m ln .k m 2 yoki 
29% quruqliklarni tashkil etadi.
Yer kurrasida suv va quruqliklar bir tekis taqsim lanm agan. 
Shimoliy yarim sharda quruqliklar maydoni 100 m ln .k m 2 yoki 
39%, janubiy yarim sharda 49 m ln.km 2 yoki 19% teng. Shimoliy 
yarim sharda suv yuzasining maydoni 155 m ln .k m 2, ya’ni 61% 
teng b o ‘lsa, janubiy yarim sharda esa 26 m ln .k m 2 yoki 81% 
tashkil etadi (har bir yarim sham ing maydoniga nisbatan).
Yer kurrasining suv yuzasi bir butun yuzani tashkil qilib, 
dunyo okeani deb ataladi. D unyo okeani bir q ator belgilariga 
ko‘ra, ummonlar, dengizlar, q o ‘ltiqlar, ko‘rfazlarva b o ‘g‘ozlarga 
b o ‘linadi.
Yer kurrasidagi quruqlik bir qator quruqliklarga (qit’alarga) 
bo'linadi. Quruqlikning okean sathiga nisbatan o'rtacha balandligi 
875m teng. Daryolardagi suv zaxirasi 2120 km3, chuchuk ko'llarda 
esa 91 ming k m 3ga teng. Yer osti ch u c h u k suvlari zaxirasi 10,5 
m ln.km 3 deb hisoblanadi. Butun sayyoradagi u m um iy chuc huk 
suvlar zaxirasi 47 m ln .k m 3 tashkil etib, ular gidrosferadagi 
um um iy hajmning b o r-y o 'g 'i 2,5% —3,4% teng. Agar asosiy 
chuchuk suvlar muzliklarda yig'ilganini e ’tiborga olsak, unda inson 
foydalanishi m um kin bo'lgan suvlar gidrosfera hajmining 0,3% 
ga yaqinini tashkil etadi (2.1 -jadval).
2 . 1 - j a d v a l
Yer gidrosfcrasining turli qismlaridagi suv hajmi
G idrosfera qism lari
Suv hajm i, 
kub.km
U m um iy hajmga 
nisbatan % 
hisobida
C huchuk 
suvlar hajm iga 
nisbatan % 
hisobida
D unyo okeani
1 3 3 8 1 0 s
96,5
Yer osti suvlari 
(gravitatsion va kapillyar)
23.4-1 0"
1 3Q--------
jnMlQAGJ
2 - 2 0 4
—ALU 
M M
m
и о н я ш
.
Х И М И Ю « L O M
/
P ‘
_
Г.Л--
П ч !
m o
Ъ
17
к

---

Yer osti chuchuksuvlari
1 0,510*
0,76
30,06
M u zlik lar
2 3 ,9 7 -106
1,73
68,70
Asriy m uzlik m in taq ad ag i 
yer osti m uzlari
300 103
0,023
0,86
K o 'llar
176 10’
0,013
0,25
T uproqdagi nam lik
16,5 106
0,0012
0,047
A tm osferadagi nam lik (suv 
bu g 'lari)
12900
0,0017
—
B otqoqliklar
1 1,C 
0 J
0,0008
0,033
D aryolar
2120
0,0002
0,006
C huchuk suvlar
35-10"
2,52
100
H am m asi
1,386 10"
100
-
Yer kurrasining turli tumanlarida hududning suv ta’minoti ko‘p 
hollarda aholi soni va tabiiy resurslamingjoylanishi, sanoat va qishloq 
xo'jaligi bilan mos kelmaydi. Dunyo aholisining 77% Yevropa va 
Osiyoda istiqomat qilsada, bu hududda har yili yangilanadigan chu- 
chuk suvlar dunyodagi umumiy suv zaxirasining 33% ni tashkil 
etadi. Agar har yilgi yangilanib turadigan daryolar, ko'llar va suv 
omborlaridagi suvlami hisobga olsak, yer aholisining har biriga yil 
davomida 11,6 ming m 3 suv to'g'ri keladi.
Suv bilan eng kam t a ’m inlangan q it’alar Yevropa (yiliga 4,9 
ming m 3) va Osiyodir (yiliga 6,0 ming m 3). Suv bilan eng yaxshi 
t a ’minlangan hududlarga Janubiy Amerika (yiliga 54,4ming m 3), 
Okeaniya (yiliga 287 ming m 3) va Avstraliya (yiliga 25,8 ming m 3) 
kiradi.
Ayrim m am lakatlar uchun suv t a ’minoti keng miqyosda 
o'zgarib turadi. M D H d a o'rtacha suv ta’minoti yiliga 17,3 ming m 3 
tashkil etsa, A Q Shda yiliga 10 ming m 3, XXRda yiliga 2,9 ming 
m3 gateng.
0 ‘zbekiston R espublikasining h a r bir k m 2 m a y donining 
mahalliy oqim suvlari bilan t a ’minlanganligi o'rta cha 21,2 ming 
m 3 ga teng. Respublikaning maydoni birligiga tegishli eng katta 
solishtirma suv bilan t a ’minlanganlik Surxondaryo viloyati uchun 
yiliga 142 ming m 3 ga teng. Xorazm, Andijon, Farg'ona, viloyatlari 
va Qoraqalpog'iston Respublikasida mahalliy oqim nolga yaqindir.
0 ‘zbekiston Respublikasining har bir aholisi boshiga mahalliy 
oqim bilan t a ’minlanganlik yiliga 600 m 3 ni tashkil etsa, umumiy 
suv resurslari bilan t a ’mmlanganlik esa yiliga 6,83 ming m 3 ga 
• ** 
п & ъ
« .

---

teng. Surxondaryo viloyatida kishi boshiga suv bilan eng k o ‘p 
t a ’minlanganlik yiliga 3,21 ming m 3 ga teng bo'lsa, bir qator 
viloyatlarda (Xorazm, Andijon, Namangan, Qoraqalpog‘iston Res­
publikasi) mahalliy oqim nolga yaqindir. Shuning u c h u n bu 
hududlarning aholisi tranzit suvlar va kanallar yordamida qo'shni 
joylardan suvni keltirish yo ‘li bilan t a ’minlanadi. S hunday qilib, 
Yer aholisining suv t a ’minoti eng qurg'oqchil q it’alarda va aholi 
zich joylashgan m am lakatlarda an c h a yuqoridir. H a m m a gap 
shundaki, suv m uam m osi suvlarning taqchilligida emas, balki 
hududlar bo'y icha bir tekis taqsimlanmaganligi, vaqt oralig'ida 
o'zgarib turishi va ular sifatining o'zgarishidadir.