Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi institutsional iqtisodiyot

Turli iqtisodiyotda harakat qiluvchi korxonalar faoliyat ko’rsatishi mezonlari* 
 
Taqqoslash 
mezonlari 
B
 korxona
A
 korxona 
J 
korxona 
O’ 
korxona 
Maqsadli 
funktsiya 
Normal yuklamali 
rejani bajarish 
Foydani 
oshirish 
Ishlab chiqarish va 
sotish 
hajm-larini 
o‘stirish hisobidan 
tash-kiliy 
kvazirenta-ni 
oshirish 
Korxonaning 
omon 
qolishi, 
mehnat 
jamoa-
sini saqlab qolish 
Mulkchilik 
tarkibi 
Formal-davlat, 
«idoralarning» 
oeal mulki 
Aktsiyador-
lar 
ichida 
jismoniy 
shaxslar 
ustunlik 
qiladigan 
aktsiyadorlik 
Formal-aktsiya-
dorlik, 
jamoa 
korxonasi 
ele-
mentlariga 
ega 
bo‘lgan 
real 
aktsiyadorlik 
Formal-aktsiya-
dorlik, 
real 
– 
«rekombinatsiyal
angan» 
«Printsipal» 
«Idora» (vazirlik, 
idora) 
Yakka 
aktsiyadorlar 
Aktsiyadorlar 
va 
kvazidoimiy 
xodimlar ittifoqi 
Korxona 
rahbariyati 
Byudjet 
cheklovlarinin
g 
qat‘iylik 
darajasi 
0-2 
4 
3-4 
2-3 
Tashqi muhit 
tavsifi 
Barqaror 
Xatar
Xatar
Nomalum 
«Printsipal-
agent» 
muammosini 
hal 
etish 
usullari 
Uchta 
shakldagi 
bevosita nazorat 
(ma‘muriy, par-
tiya, 
kasaba 
uyushmalari yoki 
kengash) 
«Ovoz 
berish» yoki 
«chiqish» 
orqali 
«Agentlar» ittifoqi 
sifatida 
firma 
modelidan 
foydalanish 
Korxona 
rah-
bariyati va uning 
xodimla-rining 
o‘zaro 
munosabatlaridag
i 
patterna-lizm 
siyosati 
Xo‘jalik 
aloqalari 
tarkibini 
belgilab 
beruvchi 
omillar 
Barcha 
gori-
zontal 
aloqalar 
vertikal aloqa-lar 
orqali 
(re-
surslarni ajratish 
doirasida) amalga 
oshiriladi 
Transaktsiya 
xarajatlarini 
pasaytirish 
Transaktsiya 
xarajatlarini 
pasaytirish 
va 
xatarni 
turli 
eshelonlar 
tarkibidagi o‘zaro 
bog‘liq korxonalar 
o‘rtasida 
taqsimlash 
Ilgari 
yuzaga 
kelgan aloqalarni 
saqlash, 
yuqori 
transaktsiya 
xarajatlari tufayli 
yangi aloqalarni 
qidirishdan bosh 
tortish 
Davlat 
bilan 
o‘zaro 
munosabatlar 
Reja 
organi 
buyruqlariga 
bo‘ysunish 
To‘liq 
mustaqillik 
Boshqa korxonalar 
bilan nizolar paydo 
bo‘lganida hakam 
sifatida foydalanish 
Rasmana 
mustaqillik, lekin 
davlat passivlarni 
boshqarishni real 
markazlashtirish 
doirasida 
majburiyatlarning 

---

39 
bir qismini o‘z 
zimmasiga oladi 
Bandlik 
siyosati 
Resurslar 
taqchilligining 
kutilayotgan 
miqdoridan 
funktsiya sifatida 
mehnatga bo‘lgan 
talab 
Mahsulotga 
bo‘lgan talab 
va xodimning 
mehnat 
unumdorligid
an 
kutilayotgan 
miqdoridan 
funktsiya 
sifatida 
mehnatga 
bo‘lgan talab 
Kvazidoimiy 
xodimlarning 
mehnatiga bo‘lgan 
talab 
barqaror, 
mahsulotga 
nisbatan 
kutilayotgan talab 
faqat qisman va 
vaqtinchalik 
bandlik miqdoriga 
ta‘sir ko‘rsatadi 
Mehnat 
jamoasining 
o‘zagini 
saqlab 
qolishga bo‘lgan 
intilish 
tufayli 
mehnatga bo‘lgan 
talab 
barqaror, 
ixtiyoriy 
ishdan 
bo‘shashlar 
hisobidan 
ortiqcha bandlik 
«navesi» 
qisqaradi 
Ish 
haqi 
siyosati 
Yagona 
tarif 
setkasi 
asosida 
qat‘iy belgilangan 
Eng 
yuqori 
mehnat 
unumdorligig
a 
qarab 
moslashuvch
an 
Xodimning 
darajalar 
ierarxiyasidagi 
o‘rniga qarab qat‘iy 
belgilangan 
qat‘iy belgilangan 
Kasaba 
uyushmasi 
shakli 
Tarmoq 
Tarmoq 
Korxonaning 
kasaba uyushmasi 
Tarmoq 
Kasaba 
uyushmasinin
g funktsiyasi 
Xodimlarni 
nazorat qilishning 
qo‘shimcha 
mexanizmi; 
ijtimoiy 
boyliklarni 
taqsimlash 
Xodimlar va 
ish 
beruvchilar 
o‘rtasida 
nizolari 
paydo 
bo‘lganida 
vositachi 
Oddiy ishchilardan 
tortib 
to 
direktsiyagacha 
barcha 
«insayderlar» 
manfaatlarini 
namoyon etish 
Kasaba 
uyushmalari past 
safarbar 
etuvchi 
salohiyatga ega 
* Manba: muallif tomonidan tuzilgan. 
Xulosa 
«Printsipal-agent» 
muammosi 
har 
qanday 
tashkilot 
faoliyat 
ko‘rsatishini 
murakkablashtiradi. «Agent»dan «printsipal»ning foydaliligini oshiruvchi harakatlarni kutishadi, 
lekin «agent» hamma vaqt o‘zi bilan «printsipal» o‘rtasida mavjud bo‘lgan axborot 
asimmetriyasidan o‘z foydasi yo‘lida va «printsipal» manfaatlariga zid ravishda foydalanishga 
harakat qiladi. Muammoni hal etish yo‘llari bir nechta: yuqori harajatlar bilan bog‘liq bevosita 
nazoratni kuchaytirish; «printsipal» tomonidan «agentlar» musobaqasining tashkil etilishi;
«agentlar»ning tashkilot faoliyatining daromadlarida ishtirok etishi va «agentlar»ning o‘zlari 
tomonidan «printsipal» funktsiyalarining bajarilishi. «Printsipal-agent» muammosini hal 
etishning ushbu variantlari firma ichki tuzilmasi uchta xilining tabiatini izohlaydi: unitar, xolding 
va multidivizional. 
Firmaning ichki tuzilishi tarkibini shartlab beruvchi omillarning har bir o‘ziga xos 
kombinatsiyasi tashkiliy madaniyat asosida o‘zini o‘zi takror ishlab chiqarish tendentsiyasiga 
ega. Gap tashkilotning traektoriya bo‘yicha rivojlanishi haqida borayapti. «Rivojlanishning 
tarixiy shartlanganlik samarasi»ning mavjud bo‘lishi korxonalarning to‘rtta ideal xili haqida 
gapirish imkonini beradi: buyruqbozlik iqtisodiyotida harakat qiluvchi 
B
korxona, 
A
firma, 
J 
firma va o‘tish xilidagi korxona. Korxonalarning bunday xillari buyruqbozlik iqtisodiyotida 

---

40 
(rejali xilidagi iqtisodiyotda), mutlaq raqobat iqtisodiyotida (Amerika iqtisodiyotida), 
iqtisodiyotning korporativ modelida (Yaponiya iqtisodiyotida) va o‘tish iqtisodiyotida yuzaga 
kelgan omillarning o‘ziga xos kombinatsiyalarini aks ettiradi. 
 
Takrorlash uchun savollar 
1.
―Printsipial‖ va ―agent‖ so‘zlari nimani anglatadi? Ular o‘rtasidagi munosabatlar 
nimalarga asoslanadi? 
2.
Sizga yaxshi tanish bo‘lgan tashkilotni tanlang va quyidagi savollarga javob bering: 
korxonada «printsipal-agent» muammosi qanday hal etiladi; korxonaning tashkiliy tuzilishi 
qanaqa (unitar, xolding, multidivizional, aralash); korxona firmaning qaysi benuqson xiliga 
ko‘proq yaqin? 
3.
O‘zbekiston bozorida ishlovchi chet el firmasining filiali qanday xildagi korxona 
jumlasiga kirishi mumkin? Javobingizni asoslashda qaysi omilarni hisobga olish lozim? 
4.
O‘tish xilidagi korxona barqaror tashkiliy tuzilma hisoblanadimi yoki ushbu 
benuqson xil yordamida faqat 
B
korxonaning A firmaga aylantirilishidagi bosqich yoritilganmi?
10-Mavzu. Tashkilotni amaliy tahlil qilish nazariyalari 
Reja 
1.
 
Transaktsiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy tuzilmalarni 
amaliy tahlil qilish 
2.
 
Firmaning balansi uning tarkibi to’g’risidagi axborot manbai sifatida 
3.
 
Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal 
etish 
Tayanch so’z va iboralar: 
ordinalistik nazariya, Implitsit shartnoma, neoklassik shartnoma, 
klassik shartnoma, infratuzilma 
1. Transaktsiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy tuzilmalarni 
amaliy tahlil qilish 
Firmalarni eng maqbul (benuqson) xillarga bo‘lish real tashkilotlar to‘g‘risida to‘liq 
tasavvurga ega bo‘lish imkonini bermaydi, balki faqat tashkiliy tuzilmaning barqaror qismini 
ajratib ko‘rsatadi. Ammo ushbu fikr institutsional yondashuv faqatgina tashkilot ichida yuz 
berayotgan jarayonlarni tushunishga qodir ekanligini anglatmaydi. Muayyan tashkilot holatini 
tekshirish va muayyan amaliy tashkiliy muammolarni hal etish bo‘yicha takliflar ishlab 
chiqishda institutsional yondashuv bilan bir qatorda, transaktsiya xarajatlari nazariyasi, 
kelishuvlar nazariyasi va mulkchilik huquqlari nazariyasini ham bemalol amaliy qo‘llash 
mumkin.
Transaktsiya xarajatlarini o‘lchashdagi qiyinchiliklar muayyan iqtisodiy tahlil uchun 
asosiy to‘siqlardan biri hisoblanadi. Birinchi galda transaktsiya xarajatlari barcha xillari pul 
ekvivalentida baholanishi mumkinmi degan savol ochiqligicha qolmoqda. Hatto transaktsiyani 
amalga oshirish uchun vaqt sarfini pul ekvivalentida ifodalashning oddiy tadbiri ham ko‘plab 
holatlarda transaktsiyaning (masalan, muzokaralar yuritishning) u yoki bu jihatlarini 
ta‘minlashga ixtisoslashgan vositachilarning yo‘qligi tufayli takomillashmagan. Shuningdek, 
ilgari ishonchga ega bo‘lgan sherikning opportunistik xatti-harakati yoki mulkchilik 
huquqlarining himoyalanmaganligi munosabati bilan yuzaga keladigan ruhiy tashvish tufayli 
xarajatlarni pul shaklida baholashga urinishda undanda kattaroq murakkabliklar paydo bo‘ladi. 
Transaktsiya xarajatlarini o‘lchash o‘tgan asr oxirida foydalilikni o‘lchash yuzasidan 
munozaralar jarayonida qo‘yilgan muammoga o‘xshash muammoni keltirib chiqaradi. Agar 
foydalilikni sifat jihatdan funktsional bog‘liqlikdagi aniqlik bilan o‘lchash mumkin bo‘lsa, u 
holda birinchi va ikkinchi hosila naflilik ma‘nosini kasb etadi; birinchi hosilaning miqdori eng 

---

41 
yuqori naflilikning ko‘rsatkichi hisoblanadi, manfiy belgili ikkinchi hosila esa eng yuqori nafni 
kamaytiruvchi qonunning amal qilishini anglatadi
25
. 
Munozaralar chog‘ida foydalilikni o‘lchashning qabul qilingan usuliga muqobil variant 
sifatida J.Eejuort va I.Fisher foydalilikning turli darajalari nisbatini aniqlash va ularning mutlaq 
miqdorini baholashga nisbatan da‘volardan bosh tortishdan iborat bo‘lgan ordinalistik 
yondashuvni taklif etishgan
26
. Transaktsiya xarajatlari nazariyasi ham ushbu yo‘nalishda 
rivojlanmoqda. Iqtisodiy tashkilotlarni qiyosiy tahlil qilishda hech qachon alohida olingan 
tashkiliy shakllar tadqiq etilmaydi, ular faqat mavjud muqobil variantlarga nisbatan ko‘rib 
chiqiladi. 
Turli shartnomalarda va tashkiliy matnlarda yuzaga keladigan transaktsiya xarajatlarini 
taqqoslash ularning miqdorini 
ekspertiza yo’li bilan baholash
orqali chegaralash imkonini 
beradi. Turli variantlarga aniqliklar kiritish transaktsiya xarajatlarini pul shaklida o‘lchashning 
takomillashmagan usullaridan bosh tortish imkonini beradi. U holda muayyan bitimni amalga 
oshirishning optimal shaklini tanlash algoritmi ikkita bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi 
bosqichda turli xildagi: klassik, neoklassik va implitsit shartnomalardan (5-bobga q.) 
foydalanishda yuzaga keladigan transaktsiya xarajatlari taqqoslanadi.