Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

Evropa Uyg’onish davri mutafakkirlari asarlarida oila tarbiyasi masalalarining yoritilishi. XV-XVII asrlarda G’arbiy Evropada ilm-fan, madaniyat, shu jumladan, san’at va adabiyotda Uyg’onish (Renessans) davri kuzatildi. Evropada Uyg’onish davri o’z-o’zidan sodir bo’lmay, bevosita Markaziy Osiyoda ro’y bergan Uyg’onish davri asosida yuz berdi. Evropa Uyg’onish davri ham o’zida muayyan belgilarni namoyon qildi. Ular quyidagilardan iboratdir:
- jaholat va mutaassiblikni rad etish;
- insonni ulug’lash; uning iste’dodi, aqliy imkoniyatlarini yuzaga chiqarish;
- antik davr (qadimgi Yunon va Rim) madaniyatini tiklash va boyitish;
- adabiyot va san’atda boqiy dunyoni emas, hayot go’zalliklarini kuylash;
- inson erki uchun kurash.
Tarixdan ma’lumki, XV-XVII asrlarda ilm-fan sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar, Buyuk geografik kashfiyotlar insoniyatning olam, unda kechadigan harakat qonuniyatlari to’g’risidagi tasavvurlarini o’zgartirib yubordi. Shuningdek, madaniy aloqalarning kengayishi uchun imkoniyat yaratdi.
Evropa Uyg’onishi davrida ilm-fan va madaniyat sohalarida insoniyat tarixiy taraqqiyotiga bebaho hissa bo’lib qo’shilgan ilmiy bilimlar hamda adabiyot, san’at sohalarida durdona asarlar yaratildi. Buning natijasida qadimgi Yunon va Rim madaniyatining qayta tiklanishiga muvaffaq bo’lindi.
Uilyam Shekspir (1564-1616 yy.) Uyg’onish davrining iste’dodda tengsiz vakillaridan biri, aktyor va dramaturg edi. Allomaning asarlari oilada bolalarning tarbiyasini tashkil etishga mas’uliyatli yondashish zarurligini ifodalashga xizmat qiladi. U.Shekspir asarlari yoshlarda qat’iyatlilik, irodalilik, to’g’riso’zlik, jasurlik, shuningdek, xiyonat, sotqinlik va ikkiyuzlamachilikdan nafratlanish, tubanlikka qarshi kurashish kabi sifatlarni samarali tarbiyalashga imkon yaratadi. Adib yoshlarni hayotda baxtli bo’lishga erishish uchun kurashishga, insonni sevishga, qiyinchiliklardan qo’rqmay ularni mardona engishga da’vat etadi.
Dramaturg asarlarining deyarli barchasida oila va oilaviy munosabatlarning muayyan qirralari yoritilgan. M: “Otello” tragediyasida Otello siymosida ayrim salbiy omillar (tuhmat)ning ta’sirida oilaning buzilishi ifodalangan bo’lsa, “Qirol Lir” asarida esa qirol Lirning farzandlari tarbiyasida yo’l qo’ygan xatolarining ayanchli oqibatlari yoritilgan. Qirol Lir farzandlari tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratmaganligi sababli darbadar hayot kechirishga, gadolikka mahkum etiladi. Oilalar o’rtasidagi o’zaro dushmanlik, nafrat, hasad tufayli esa Romeo va Julettalar halok bo’ladi.
Ayni o’rinda shuni aytib o’tish joizki, adib qahramonlarini hech qanday omil “erkinlik” deb ataluvchi yuksak, ezgu, yorug’ tuyg’udan voz kechishga majbur qila olmaydi. Adib o’z asarlarida oila muhitida bola har tomonlama shakllanishi uchun uning erkin bo’lishi muhimligi ko’rsatilgan. Qolaversa, shaxsning kamolotga erishishida oilada tashkil etiladigan ma’naviy-axloqiy tarbiyaning alohida o’rin tutishi badiiy obrazlar orqali ta’sirchan yoritilgan.
Evropa Uyg’onish davrining yana bir mutafakkiri Tomas Mor (1478-1555 yy.)dir. Adib o’zining “Utopiya” asarida shaxsiy manfaat jamiyat rivoji uchun zararli, aksincha, barcha fuqarolarning ijtimoiy-foydali mehnatda birdek faol ishtirok etishlari ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili ekanligini ta’kidlash orqali ikkita muhim tamoyilni ilgari surgan. Muallif tasavvurlarining mahsuli bo’lgan Utopiya davlati (ilmiy asosga ega bo’lmagan ideal jamiyat)da barcha fuqarolar mehnat qilishga majburdirlar. Bundan tashqari bu kabi jamiyatda ayol va erkak, shuningdek, bolalarning huquqiy jihatdan tengligi e’tirof etiladi, unga ko’ra hatto bolalar ham o’qish bilan mehnatni birga olib borishlari zarur. Tomas Mor o’z asarida bolalarni oilada tarbiyalashda mehnat vositasida, jamoa yordamida va jamoada tarbiyalashning ahamiyatini ko’rsatishga uringan.
Adibning bolalarni ona tilini sevishga o’rgatishni oiladan boshlash muhimligi haqidagi g’oyasi bugungi kun uchun ahamiyatlidir. Shu bilan birga Tomas Mor bolaning sog’lom o’sishi uchun oilada jismoniy tarbiyani yo’lga qo’yish, har qanday yo’nalishdagi tarbiya jarayonida ota-onalarning shaxsiy namuna ko’rsatishlari, farzandlarga hunar sirlarini o’rgatishda ko’rgazmalilikka e’tibor qaratishlari borasidagi fikrlari g’oyat ahamiyatlidir.
Evropa Uyg’onish davrining etakchi siymolaridan yana biri – Tomazo Kampanella bo’lib, uning pedagogik g’oyalari “Quyosh shahri” asarida o’z ifodasini topgan.
“Quyosh shahri” ham xuddi Tomas Morning “Utopiya” asari kabi ijtimoiy birlik, mehnatning umumiy va majburiylik xarakteriga egaligi tamoyillariga asoslanuvchi, fuqarolari ilm-fan va san’at bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan davlat. Tomazo Kampanella Tomas Morga nisbatan bir qadar rivojlangan jamiyatda bolalarni tarbiyalash tizimi xususida so’z yuritadi. Mutafakkirning qayd etishicha, davlat hatto bo’lg’usi avlodning sog’lom bo’lishi uchun erkak va ayolning turmush qurishi haqida qayg’urishi, bu jarayonni nazorat qilishi zarur.
Tomazo Kampanellining fikricha, bolani ikki yoshidan boshlab ijtimoiy munosbatlarga tayyorlashni boshlash, uch yoshida ko’rgazmali vositalardan samarali foydalangan holda to’g’ri talaffuz qilishga, alifboni o’rganishga jalb etish maqsadga muvofiqdir. Shu davrlarda bolalarning jismoniy tarbiyasini kuchaytirish, sakkiz yoshidan boshlab esa ularni tizimli ravishda o’qitishni boshlash kerak. O’g’il bolalar o’n to’qqiz yoshga to’lgach, harbiy tayyorgarlik ko’nikmalarini o’zlashtira olishi zarur. Mutafakkir o’z asarlarida hatto ayollarga ham harbiy ta’lim berishni ijtimoiy zaruriyat deb hisoblaydi. Buning sababi urushlar sharoitida ularning ham ishtiroki mumkinligidir. Qisqa qilib aytganda, T.Kampanellining g’oyalari oila tarbiyasi bilan ijtimoiy tarbiyani o’zaro uyg’un holda olib borishni targ’ib etadi.