Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

Оила тарбияси методлари 
Қўлланилишига кўра
Ижобий характерага эга методлар 
Салбий характерга эга методлар 
Мазмунига кўра 
Таъсир даражасига кўра 
Фаол қўлланиладиган методлар 
Кам қўлланиладиган методлар 

---

102 
 
Ijobiy xarakterga ega ayrim metodlarning mohiyati.
Quyida ijobiy 
mazmunga ega metodlardan namunalar keltirilib, ularning mohiyati yoritiladi.
 
Iltimos 
metodi oilada bevosita talabning eng ta’sirchan va tez-tez ishlatiladigan 
shakllaridan biri. U ota-onalar bilan bolalar o’rtasidagi samimiy munosabatlarga tayanadi 
va ularning hamkorligiga erishish vositasi hisoblanadi.
Iltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, faoliyatni 
tashkil etishda bola mustaqil harakat qiladi. Iltimos shunday ohangda bayon etilishi 
kerak-ki, bola so’ralayotgan harakatni majburan emas, balki o’z ixtiyori bilan 
bajarishi lozimligini anglasin. Shuni ham qayd etish zarurki, iltimos o’rtoqlarcha 
o’zaro yordam ko’rsatishga turtki beradi.
Ishonch bilan talab qilish
– eng kuchli tarbiyaviy vositadir. U bolaga o’zining 
oilada muayyan o’rni borligini anglash hamda oila manfaatlari yo’lida mehnat 
qilishi maqsadga muvofiq ekanligini his qilish, ularning ishonchini oqlashga 
intilishga yordam beradi. Aksariyat holatlarda ishonch bilan talab qilish bolani 
ancha murakkab, mas’uliyatli, ayrim vaziyatlarda faxrli topshiriqni bajarishga 
yo’naltiriladi.
Bunda shuni eslatib o’tish kerakki, ishonch talabning faqat xususiy metodgina 
emas, balki, eng avvalo, bolalarga bo’lgan munosabat mazmunini anglatuvchi 
tamoyildir. Talabning mazkur ko’rinishini amalda qo’llashda me’yorga rioya 
qilish, bolaga ishonchni ta’kidlayverish emas, balki u tomonidan topshiriqni ongli 
amalga oshirilishi muhim ekanligini yodda tutish kerak.
Ma’qullash
– muayyan sharoitda bolalar faoliyatining kuchli omiliga aylanadi. 
Bola tomonidan muvaffaqiyatli amalga oshirilgan faoliyatni ma’qullash kelgusida 

---

103 
uning ijtimoiy faolligini oshirish ko’rsatkichlardan biri bo’ladi. Shuningdek, 
farzandlar ota-onalarining fikrlarini qadrlasalar, ma’qullash yanada samarali ta’sir 
ko’rsatadi.
Ba’zan o’smirlar ma’lum ishni bajarishda harakatlarining ota-onalari tomonidan 
ma’qullanishiga nisbatan ehtiyoj sezadilar. Ma’qullash ularda o’z kuchiga ishonch 
uyg’otib, bundan keyingi intilishlar manbai bo’lib xizmat qiladi. Ma’qullash bolani 
quvontiradi, tabiiyki, u ana shu quvonchni o’z muvaffaqiyatlari bilan qiyoslab 
ko’radi. Vaqt o’tishi bilan faoliyatda erishilgan muvaffaqiyatdan qoniqishning o’zi 
amaliyotdagi eng kuchli omil bo’lib qoladi.
O’git
bolaga yo’l-yo’riq ko’rsatishdan iborat bo’lib, u yoki bu xatti-harakat, 
amaliy vazifani ijobiy hal etish borasida bolaning mustaqil ravishda qaror qabul 
qilishi uchun ota-onalar tomonidan ko’rsatilgan amaliy tavsiya sanaladi.
Iltimos singari 
maslahat
ham boladan muayyan faoliyat yoki xatti-harakatni 
amalga oshirishni majburiy ekanligini anglatmaydi, ushbu vaziyatda bola tanlash 
huquqiga ega bo’ladi. Tarbiya jarayonida maslahat metodidan foydalanish bolada 
ishga ongli munosabatni shakllantiradi. Bundan tashqari, ota-onalarni do’st sifatida 
qabul qilishlariga imkon beradi. Ota-onaning obro’si atroflicha bilimlarga, katta 
hayotiy tajribaga, mahoratga asoslanadi. Shu bilan birga maslahat – bu hamma 
narsani ipidan ignasigacha tasvirlab beradigan yo’l-yo’riq emas, balki ko’pincha 
echimlarni mustaqil izlashga undashdan iboratdir.
Maslahat berish yana shunisi bilan foydaliki, u bolalarni muayyan vaziyatlarda, 
ayniqsa, 
ma’lum 
qiyinchiliklar 
yuzaga 
kelganda 
ota-onalari 
bilan 
maslahatlashishga o’rgatadi. Ota-onalar bolalarning bunday xatti-harakatlarini 
qadrlar ekanlar, ularda kichik yoshdagi o’rtoqlariga yordam ko’rsatish 
ko’nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor berishlari lozim. 
Sha’ma qilish – 
bolalarni muayyan xatti-harakatlarga rag’batlantirishning 
yashirin shakli va eng nozik vositalardan biri. Sha’ma ilgari ishlatilgan, yaxshi 
tanish bo’lgan, shuningdek, mohiyati ochib berilmaydigan talablarni o’ziga xos 
shartli qisqartmalaridir. Tajribali ota-onalar sha’ma qilish
 
metodini qo’llaganlarida 
aksariyat holatlarda ko’z tikib qarash, qoshlarini harakatlantirish, “sirli” savolni 
berish bilan kifoyalanadilar. Bu o’rinda “O’tkan kunlar” romanida Yusufbek 
Hojining o’g’li Otabekka: “Hamma narsaga etgan aqling shu narsaga qolganda 
nega oqsaydi?”
87
, degan sha’masini keltirish mumkin. Muayyan sharoitda sha’ma 
iltimos, talabning “yashirin” vazifasini bajaradi. 
 Shart metodi
shundan iboratki, bola uchun yoqimli bo’lgan biror faoliyat turi 
yoqimsiz yoki qiyin faoliyat uchun rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon 
bo’ladi. “Darslaringni qilsang – o’ynagani borasan” kabi murojaat so’z 
yuritilayotgan metodning yorqin ko’rinishidir.
Shartdan foydalanilganda bajarilishi shart bo’lgan faoliyatni tashkil etishga 
sarflangan kuch (jismoniy yoki aqliy) evaziga «mukofot» sifatida taklif etiluvchi 
faoliyat o’rtasidagi aloqa ko’zga tashlanadi. Aks holda bolalarda shartdan o’z 
manfaati yo’lida foydalanish istagi paydo bo’lishi mumkin. Bunday vaziyatda talab 
87
Қодирий, А. Ўткан кунлар / XX аср ўзбек роман туркуми. Таҳрир ҳайъати И.Шоғуломов ва б. – Тошкент: 
“Шарқ” нашриёт-матбаа концерни, 1995.

---

104 
ota-onalar tomonidan emas, aksincha, bolalar tomonidan qo’yiladi, ya’ni, “Bizning 
futbol o’ynashimizga ruxsat etsangiz, uyni yig’ishtirib chiqamiz” va h.k. tarzida. 
Shart qo’yish bolalarning xulq-atvorlari, ularning qiziqish va mayllarini yaxshi 
bilish, ularning individual qobiliyatlari va imkoniyatlari darajasini inobatga olishni 
nazarda tutadi. Bu usulni ham boshqa metodlar kabi suiiste’mol qilmaslik kerak. 
O’yin shaklidagi shart odatda bolalar uchun qiziqarli bo’lmagan, balki zerikarli 
mashg’ulotlarni tashkil etishga to’g’ri kelganda, kichik yoshdagi bolalar bilan 
ishlash jarayonida samaradorlikka erishish maqsadida qo’llaniladi.