Guliston davlat universiteti xolbekova m., Fayzullayeva o

Muhokama uchun savollar:
1.1. Rasmiy va dolzarb xabarlar, axborotlar, e’lonlar, reportajlar va bosh maqolalar qaysi uslubda yoziladi?
1.2. Publitsistik uslubga oid gap tuzing.
1.3. Publitsistik uslub nimalarga daxldor muammolar haqida mulohaza yuritadi.
2-savol bo’yicha o’qituvchining asosiy maqsadi:

• 
  Publitsistik uslubning ijtimoiy munosabatlar (siyosiy-mafkuraviy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va b.) sohasi uchun xizmat qilishni tushuntirish.
  
• 
  Gazeta tilida rang-barang leksik-frazeologik vositalarning uchrashini tushuntirish.
  
• 
  Maxsus atamalar va terminlarning qo’llanishidagi o’ziga xoslik mavjudligi haqida tushuncha berish.
  

Publitsistik uslub oldiga qo’yiladigan asosiy talablarni tushuntirish.
Publitsistik uslub tilining morfologik jihatdan aniq ajralib turmasligini tushuntirish.
Publitsistik nutq qurilishining kitobiy va og’zaki nutqqa xos tuzilmalar qo’shilmasidan iborat ekanligi.
Identiv o’quv maqsadlari:

• 
  Publitsistik uslubning leksik-frazeologik xususiyatlarini tasavvur qiladi va tushuntira oladi.
  
• 
  Publitsistik uslubda ijtimoiy-siyosiy leksikaning tutgan o’rnini izohlay oladi.
  
• 
  Publitsistik uslubda umumuslubiy, kitobiy, so’zlashuv, ilmiy, rasmiy, diniy uslub unsurlarining qorishiq holda ishlatilishini tushuntiradi.
  
• 
  Publitsistik uslub oldiga qo’yiladigan asosiy talablarni tushuntira oladi.
  
• 
  Publitsistik uslubning morfologik, sintaktik va kompozitsion usullarni tasavvur qiladi va izohlay oladi.
  
• 
  Publitsistik uslubda ekspressiv sintaksisga oid qurilishlarning faolligini tushuntiradi.
  

2-asosiy savolning bayoni:
Publitsistik uslub o’zining yozma hamda og’zaki ko’rinishlariga ega. Hayotning muhim ijtimoiy-siyosiy masalalariga bag’ishlangan publitsistik bosh maqolalar, fel’eton va pamfletlar, murojaatnomalar, chaqiriqLar, dekloratsiyalar publitsistik uslubning yozma turidagi asarlardir.
Publitsistik uslubning og’zaki turiga esa notiqlik kiradi. O’tmishninn mashhur notiqlari kishilarning ijtimoiy aloqa quroli bo’lgan tildan ma’lum g’oyaviy mAqsadni ifodalash hamda estetik ta’sir etish vositasi sifatida mohirona foydalanib kelganlar. Publitsistik uslubning og’zaki turiga kundalik voqealarga doir mAqolalar yoki xalqaro obzor Bilan radio va telvidiniyada chiqayotgan sharhlovchilarning nutqlari kiradi.
Publitsistik uslubning yozma va og’zaki ko’rinishlar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lsada, ular publitsistik uslubning umumiy talablariga bo’ysunadi. Chunonchi, bu uslubning ikala turida publitsistikaga xos siyosiy aktivlik, hozirjavoblik, o’tkir va ta’sirchan notiqlik va targ’ibot kabi xususiyatlari mavjud bo’ladi.
Publitsistik uslubda nutqning obrazliligi barqaror harakterga ega bo’ladi. Istiora, epitet, o’xshatish, mubolag’a, kesatiq kabi his-tuyg’uga ta’sir etuvchi vositalar umumxalq tilidan olinadi.
Publitsistik uslub kitobiy-yozma nutqning sintaktik norma qoidalariga asoslanadi. Bayonning keng va mufassal bo’lishi publitsistik uslub uchun xos xususiyatlardan biridir. Unda so’zlashuv uslubi uchun harakterli bo’lgan elleptik konstruktsiyalar kamdan-kam uchraydi. Publitsistik uslubda ko’pincha parallelizm, anafora (gaplarning boshida ohangdosh so’z , iboraning takrorlanib kelishi), epefora (gap oxirida so’z, ibora yoki abarotning takrorlanib kelishi) kabi intonatsion sintaktik vositalar ishlatiladi. Publitsistikada bu vositalar fikrni mantiiqiy ifodalash vazifasini bajarish bilan birga, u yoki bu gap bo’lagini emotsional nuqtai nazardan alohida ajratib ham ko’rsatadi.Publitsistikada,bulardan tashqarii,antiteza va nutqda intonatsiyani kuchaytirishga xizmat qiluvchi ritorik so’roq ,ritorik murojaat singari vositalar ham uchraydi.
Publitsistik uslub eng dolzarb masalalarni ma’lum darajada ko’tarinki ruhda tahlil etish, Ayni chog’da mualdlifning o’ziga xostasvirlab berishi Bilan bog’liq bo’ladi. Publitsistik uslubning muhim xususiyatlaridan biri tasvirning mukammalligi, kengligidir. Chunki publitsistis tahlil ob’ektini har tomondan dalillar asosida izchil ravishda yoritib berishi lozim. Bu esa batafsil izohni taqazo etadi. Publitsistik uslub kundalik hayot masalalariga ham, o’tmish voqealariga ham, xalqaro miqiyosdagi voqea xodisalarga ham daxldor mua mmolar haqida mulohaza yuritadi.Lekin ularning asosiy xususiyati bugunning dolzarb masalalariga kelib tutashadi. Masalan,
G’. G’ulomning «Quyoshni qutlab», «Momoi gusi naburida» kabi publitsistik maqolalarida o’tmishdagi oqila, fozila, shoira onalarimiz haqida fikr yuritilsa ham, uning xulosasi davrimiz masalalariga kelib tutashadi. Nohaq qon to’kkanlar, xunrezlik sababchilari o’sha o’tmishdagi yovuz jallodlarday mavh bo’lib ketadi, deydi publitsist. «Himoyasiz gullar», «Vijdon mo’rtligi» deb nomlangan maqolalarga nazar tashlaylik. Biz keltirgan bu maqolalar badiiy publitsistikaning namunalaridir. Publitsistik uslub nihoyatda xilma-xil, keng ko’lamda qamraydi.Buning doirasiga pamflet, feleton, chaqiriq, murojaatnoma, bosh maqola kabi turli xildagi maqolalar mansubdir. Umuman ro’znoma materiali publitsistik uslubning o’ziga xos xususiyatini ko’rsatuvchi manbalardan biridir. Odatda publitsistik uslubni 2 turga ajratamiz:
1.Yozma shakli.
2.Og’zaki shakli.
Bu uslubning yozma shakli keyingi 100 yil davomida shakllanib, ravnaq topayotgan bo’lsa, uning og’zaki shakli ancha uzoq o’tmishga taqaladi. O’tmishning etuk notiqlari ana shu og’zaki publitsistik uslub uchun yaxshi misoldir.
Hozirgi davrda radio va televideniedagi chiqishlar, va’zchilarning turli mavzudagi suhbatlari publitsistik uslub namunalaridir. Ammo ayni chog’da bu uslubning ikki shaklini birlashtirib turuvchi xususiyatlar mavjud. Bu xususiyatlar publitsistik uslub materialining tashviqot, targ’ibot uchun xizmat qilishida, leksik vositalarning ommabopligida, hatto atamalarning ham ommaviylik kasb etishida, timsollardan foydalanishida ko’riladi. Publitsistik uslubda, bir tomondan, umumiy leksikaning qo’llanilishi jihatidan boshqa xoslangan uslublar bilan o’zaro o’xshashlik ko’zga tashlansa, ikkinchi tomondan, bu uslub materialida ijtimoiy-siyosiy hayotga oid so’z va atamalar keng ravishda qo’llanadi.
Publitsistik uslub materialida kesatiq, kinoya, piching, g’azab va nafratni ifodalovchi iboralar keng qo’llanadi. Bu jihatdan publitsistik uslubda qo’llanilgan timsolli birikmalarni ikki qismga bo’lish mumkin:
1.Xalq nutqida asrlar davomida qo’llanib kelayotgan maqollar, iboralar, turli xildagi birikma va atamalar;
2.So’z ustalari ijod jarayonida kashf etgan timsolli birikmalar.
Bularning har ikki turi ham publitsistik maqolada o’rtaga qo’yilgan maqsad ifodasi uchun xizmat qiladi. Publitsistik uslubda sifatlash, o’xshatish, istiora,mubolag’a kabi vositalardan keng foydalaniladi. Shakldosh, ma’nodosh, zid ma’noli so’zlar, takroriy so’roq gaplar fikrning tasdig’i yoki inkorini kuchaytirish uchun keng qo’llanadi. Ayni chog’da xalq tilidan olingan vositalar bilan birga matniy leksik va grammatik vositalar ham publitsistik uslubni jozibali qiladi. Masalan:G’. G’ulomning birgina «Quyoshni qutlab» maqolasida bir o’rinda erkak va ayol deganini o’qisak,2-o’rinda ikki juft, yana bir o’rinda ikki jins birikmalariga ko’zimiz tushadi. Tavsifning bunday xususiyati asarga publitsistik ruh kiritadi, sayqal bag’ishlaydi. Mana shularga ko’ra publitsistik uslubda shevachilikka o’rin qoldirilmaydi. Chunki bir sheva vakillari uchun tushunarli so’zlar ikkinchi sheva vakillariga noaniq bo’lishi mumkin. Publitsistik asar esa omma uchun mo’ljallangan bo’ladi.
Ayni vaqtda adabiy tilda muqobili bo’lmagan, xalq so’zlashuv nutqida qo’llanadigan vositalarni tasvirga kiritish mumkin. Misol uchun «qirqim», «to’l» so’zlarini olib ko’raylik. Hut kirishi bilan to’l tushadi-sovliqlar qo’zilaydi. Ro’znomalarimiz «qo’zilatish mavsumi», «qo’zilatish kampaniyasi» deb tavsiflaydigan jarayonni chorvadorlarimiz uchta tovushdan iborat «to’l» so’zi bilan ifodalaydi. Qaysi ma’qul? Albatta, «to’l» - aniq, ixcham, xalq nutqida ming yillar davomida qo’llanib kelayotgan so’z. «qo’y qirqish», «jun qirqish» kabi atamalar ham qo’llanadi. Lekin «qirqim» so’zi bu jarayonni aniq ifodalaydi. Negaki, «jun qirqish» birikmasi zamirida boshqa holat ham bor:odatda o’lik jun va tirik jun bo’ladi. Qishi bilan qo’yning ustida turib, javzoda qirqiladigan jun o’lik jun deyiladi. Kigiz- namat qilish paytida o’lik jun qirqiladi.Jun qirqish deganda ko’proq shu holat tushuniladi. qirqim esa aniq bir jarayonni to’liq ang latadi. Mana shu jihatdan to’l va qirqim atamalarini ro’znomalarda qo’llash o’zini oqlaydi.