Güntay Gəncalp (Cavanşir) Səfəvilər

Şeyx Səfyəddin Ərdəbilli
“Səfəvi” ləqəbi Səfyəddin adından alınmışdır. Səfyəddin 1252-ci ildə Ərdəbilin Kəlxoran kəndində dünyaya gəlmişdir.⁸¹ Atasının Kəlxoranda əkin yerləri olmuşdur. Səfyəddinin adı bu soyda dini aristokrasinin olduğunu göstərməkdədir. Çünkü böylə təmtəraqlı adları, ancaq dini aristokrasidə bulunanlar çocuqlarına verə bilərdilər. Yoxsulların adları ümumən təmiz türkçə adlar olmuşdur.^* Səfəvilərin soyu haqda dəyişik görüşlər var. Valter Hins⁸², Kəsrəvi⁸³, Faruq Sümər⁸⁴ Səfəvi soyuna türk olaraq görməz, kürd olaraq yazarlar. Zəki Vəlidi Toqan Səfəvi soyunu azəri farsçasında danışan fars olaraq görər.⁸⁵ Səfəvilər özlərini 7-ci imam Musa Kazim soyundan bildikləri üçün ərəb olmaları gərəkir. Şeyx Səfi 7-ci imam Musa Kazimin 18-ci soyu idi.⁸⁶ Səfəvilər haqqında ilk bilgini verən İbni-Bəzzazın yazdığı “Səfvət-üs səfa” kitabıdır. İbni-Bəzzaz Sədrəddinin müridi olmuşdur. Bu kitabda Səfəvilərin soyu haqqında geniş məlumat vardır. Səfvət-üs səfada Səfəvilərin soyunun kürd olduğu yazılmaqdadır. Səfəvilərin soy kökündə Əl-Kürdi-ul-Səncani adında bir ailə olmuşdur.⁸⁷ Tarixi verilərə görə ərəb orduları Azərbaycanda iki hərbi qərargah qurmuşlar. Biri Marağada və ikincisi də Ərdəbildə. O zaman minlərcə ərəb ailələri bu bölgələrdə yerləşdirilmişlər. Azərbaycanda yayqın olan “ərəbli” yer və “ərəbzadə” soy adları da bu ərəb yerləşmələrindən qalma miraslar olmalıdır. Şiələrin ikinci imamı Əlioğlu Həsənin qaynatası olan Əşə´s İbni- Kendi üçüncü xəlifə Osmanın xilafətinin sonlarında və dördüncü xəlifə Əlinin zamanında Azərbaycanın valisi idi. İbni-Kendi özüylə bir çox ərəb ailələrini Azərbaycana gətirmişdi. Azərbaycanda bu gün özünü “sadat”, yəni seyidlər adlandıranlar da bu törəmələrdən olmuşlar.^** Bir digər anlayışa görə Hüseynin soyundan gələnlərə “seyid” və Həsənin soyundan gələnlərə “şərif” deyilməkdədir. Misirdə Abbasi xilafətindən bəri Həsən soyundan olan bəyaz və Hüseyn soyundan olan yaşıl sarıq taxmışlar. Əbumüslim Xorasaninin Əməviləri devirməsindən sonra Xorasanda və bir çox bölgələrdə ərəblərə qarşı saldırlar başlamış, bir çox bölgələr ərəblərdən təmizlənmişdi. Ancaq Azərbaycanda ərəblərə qarşı bənzər saldırılar olmamışdı. Abbasi xilafətinə qarşı olan ərəblərin Babək ordusunda xilafətə qarşı savaşdıqları da tarix bilgiləri arasındadır. Azərbaycanda yerləşmiş olan ərəblər daha sonrakı dönəmlərdə, özəlliklə də Mərkəzi Asiyadan türk axınlarının gəlməsi ilə türkləşərək dillərini unutmuşlar. Azərbaycan əhalisinin başat (dominant) məzhəbi sünniliyin Şafei məzhəbi olmuşdur. Səfyəddin Şafei sünni məzhəbini dədələrindən miras almışdı. Azərbaycanda isna-əşəri şiə olmamışdı. Ancaq bəzi zeydi şiəsinə mənsub olan topluluqlar olmuşdur. Səfyəddin çocuqluğunda Quran və sünnət öyrəniminə başlar. Şeyx Fərəc Ərdəbilidən dərs alıb onun müridi olur. Təsəvvüfdə “məqamlar” olaraq bilinən yolda irəliləyə bilməsi üçün bir sürəliyinə Savalan dağının ətəklərində etikafa çəkilər. O zaman Azərbaycanda yüksəlmə imkanı qısıtlı olduğundan Səfyəddin Azərbaycanı tərk edib Şiraza gedər. Şirazda Şeyx Abdulla Xəfifin müridi olar. Bu xanigahda Səfyəddin mürid yetişdirmə qurallarını öyrənər. Şirazda olqunlaşma sürəcini bitirdikdən sonra Ərdəbilə geri dönər. Ancaq Ərdəbildə daha təcrübəli şeyxlər olduğundan Səfyəddin özünə mürid cəlb edə bilməz. Bu üzdən də 1269-cu ildə Gîlâna gedər və burda çox ünlü Şeyx Zahid Gîlânidən dərs alar, onun xanigahının öyrəncisi olar.⁸⁸ Şeyx Zahid Gîlânini Qazan Xan moğol öz himayəsi altına almış, ona çox yardımlar edirdi. Buna qarşılıq olaraq Gîlâni xalqın moğollara uymalarını təbliğ edirdi. Xalqın üzərində böyük mənəvi etkisi olan xanigah şeyxlərinin bu istəkləri çox təsirli olurdu. Səfyəddin çox qısa bir zaman içində Şeyx Zahid Gîlâninin diqqətini özünə cəlb edərək onun birinci müridi məqamına yüksəldi. Şeyx Zahid Gîlâninin yardımçısı oldu. Şeyx Gîlâni qızını Səfyəddinlə evləndirdi. Bu evlilikdən sonra da Gîlâni vəsiyət edərək Səfyəddini öz varisi olaraq duyurdu. 1290-cı ildə Şeyx Gîlâni öldükdən sonra Səfyəddin onun bütün yetkilərinə sahib oldu. Böyləcə Səfyəddinin yüksəlişi üçün gərəkən imkan sağlanmış oldu. Gîlâninin müridlərini özünə mürid edərək Ərdəbilə geri dönüb öz xanigahını təsis etdi. Ərdəbildə və çevrəsində özünə tərəfdar toplamağa başladı. Şeyx xanigahda səmazənliklə də məşğul olur və bu yolla dindar olub, ancaq daha şad yaşamaq istəyən gənc adamları xanigaha cəzb edə bilirdi.⁸⁹ Səma´nın sözlük anlamı eşitməkdir. Ancaq təsəvvüfdə başqa anlam daşımışdır. Onu bir tür “şad yaşamaq” olaraq mənalandırmaq olar. Bu şad yaşama və qəmlərdən uzaqdurma, rindlərə xas idi. Rindlərdən təsəvvüfə keçmişdir.^*** Sufilərdən bir qismi böylə inanırdılar ki, Tanrını sürəkli zikr edərək insan ruhu O´na qovuşa bilər və O´na qovuşmaq da şadlıq gətirər. Bu şadlıq ehtizaz, hərəkətlənmə oluşdurar və insan özündən asılı olmayaraq rəqs etməyə və sevinç çığlıqları atmağa başlar. Bu metodu icad edənlər daha öncə zahidliklə məşğul olan şeyxlər olmuşdular. Onlar gördülər ki, oruc tutmaq, gecələr ayaq qalmaq və əzab çəkmələrlə toplumu etkiləyə bilmirlər. Çəkilib bir yerdə yalnız başına yaşayırlar və xalq da onları unudur. Bu üzdən də toplumu və özəlliklə gəncləri özlərinə cəlb etmək üçün bu metodu gəlişdirdilər. Xanigahlar bir türlü həm də əyləncə məkanına dönüşdü. Bu üzdən şəri´ zahidlikdən vaz keçib “rindlik”ə üz tutdular. Rindlik əyləncədən yana olan dindar üçün cazibəli görünürdü. Təsəvvüfdə zaman-zaman rindlik istismar edilmişdir. Çünkü rindlər insana xidmət edərək, bəşərin səviyəsini yüksəltmək istəmişdilər. Ancaq bəzi sufilər insanların bu təmayülünü və rindlərin tarixi təcrübəsini öz siyasi amacları yolunda qullanmışlar. Xanigahlar zamanla dönəmin siyasi iqtidarları ilə anlaşaraq geniş maddi imkana sahib olmuşlar. Buna qarşılıq xanigahlar siyasi iqtidarlara əsgər vermiş və siyasi iqtidarın məşrulaşması yolunda çalışmışlar. Bu üzdən də hər dövlət başçısı və ya dövlət yetkilisi xanigah şeyxlərini yanına çağırmış, onun könlünü ələ almışdır. Çox kəz iqtidarların məşruiyətini bu xanigahlar sağlamışlar. Əski çağlarda siyasi örgütlənmə partilər şəklində olmadığı üçün, xanigahlar həm də günümüz partilərinin rolunu oynamışdır.

Rindlər fərdi mutluluğu toplumsal mutluluqda görürdülər. Xalqın mutlu olması yolunda çalışmaqla gerçək mutluluğun əldə ediləcəyinə inanırdılar. Şad yaşamaq və bütün insanların şadlığı üçün əldən gələni etmək lazımdır. Bu fikir axımının örnəklərini “İxvan-üs Səfa” risalələrində, Füzulinin, Xəyyamın, Hafizin, Mövlananın qəzəllərində görmək mümkündür.^* Şəhabəddin Söhrəvərdinin də dünyagörüşündə rindlik var idi. Rindlik əski Orta Doğu və Mesopotamiya kültürlərindən qaynaqlanan bir gəlişmədir. Mövlana, Təbrizli Şəmslə tanış olduqdan sonra tamamən rindlik yoluna girmiş, səmazənlik etmiş, musiqi və şeir söyləmişdi. Yəni sürəkli mutlu olma və mutlu yaşama durumu. Ümidsizliyi yaxın buraxmamaq. Mövlana Məsnəvinin dördüncü cildində səmazənliyi, şeiri və musiqini içərən rindliyi bu şəkildə açıqlar:

“Söylər olmuşlar ərənlər ol nəfəs

Göylərin sonsuzluğundandır bu səs

Ol fələklər seyrinindir kim bu saz

Söylər olmuş böylə tənburla boğaz

Biz ki, həp adəm soyundan gəlmişiz

Ilk əzəldən varlığa sərpilmişiz.

Böylədir sazlardakı ol inləyiş,

Anladar bir çox anımla dinləyiş

Şiklə örtmüşsə bizi torpaq və su

Köksümüzdə var əzəllik duyqusu

Ol əzəl gündən olan səslər gəlir

Musiqi şəklində bizdə yüksəlir.”^**

Mövlana bu misralarda anladır ki, musiqi və şeir insana təbiətdə olan böyük düzəni xatırladır. İnsanda əzəli həzz və zövq duyqusu oyadır. O həzz ki, yalnız uçmaqda (cənnətdə) Adəmə və Həvvayə verilmişdi. O həzzi bizim bilincaltımızda oyadan musiqi və şeirdir. Böylə bir həzzə varmış olan insan kəndisinə sığmaz olur və rəqs etməyə başlar. Bu rəqslə də bütün doğa ilə birləşmə duyqusu içinə girər, çünkü təbiətdə də hər şey rəqs etməkdədir.^*** Səma´nın nə zamandan irfana daxil olduğu bəlli deyil. Daha öncədən dağınıq və sistemsiz şəkildə mövcud olan səma´, Şəmsi-Təbriz tərəfindən sistematizə edilmişdir. “Eşq tsəvvüfü ümidsizliklərlə, qorxularla savaşmalıdır. Bu üzdən də kollektiv sevincə və şadlığa ehtiyacı var. Eşq təsəvvüfündə səma´ bir zərurətdir. Səma´ insanın həyəcanını söndürən hər tür uyuşdurucuya qarşıdır.”⁹⁰ Ancaq səma´nın dəyişik amaclar üçün qullanıldığı da olmuşdur. “Həllac”, “Bayəzid” irfanına yaxınlaşmaq üçün qullanılan səma´nın ruhani anlamı olmuşdur. Xanigaha imkanlar və iqtidar sağlamaq amacı ilə gəncləri cəlb etmək üçün də səma´ qullanılmışdır. Bu yolla gənc müridlərin sayı gün keçdikçə artırdı. Səma´ məclisi bəzən o qədər etkili olmuş ki, sadə insanları da özünə cəzb edib ağlını başından ala bilirmiş. Bunu Mövlana Məsnəvisində bir hekayə ilə böylə anladar: Bir müsafir eşşəyi ilə bir yerdə bir xanigaha gələr və eşşəyini aparıb axırda bağlayıb bəkçi adama tapşıraraq xanigaha girər. Bir azdan xanigaha toplaşan ac sufilər başlarlar çalıb oynamağa. Bu arada sufilərdən bir neçəsi gedib eşşəyi kəsib pişirib gətərib ətini yeyə-yeyə dəf çalıb, rəqs edib şeir oxuyub oynarlar. Sufilər görürlər ki, eşşək sahibi özü də həyəcanlanıb bunlara qatılıb oynamağa başladı. Toplu şəkildə dans edib oxuyurlar ki:

“Getdi eşşək, getdi eşşək getdi də

Getdi eşşək, getdi eşşək getdi də”^*

Eşşək sahibi də bunlara qatılıb “getdi eşşək, getdi eşşək getdi də” söyləyib rəqs edir. Xanigahın törəni bitər və hər kəs çəkib gedər evinə. Müsafir də eşşəyini açıb minib getmək üçün tövləyə gedər. Eşşəyini bağladığı yerdə görməz. Tapşırdığı bəkçiyə söylər ki, mənim eşşəyim hanı?

Bəkçi deyir: “Eşşək getdi”

Adam deyir: Hara getdi eşşək, eşşəyim hardadır?

Bəkçi deyir: eşşəyi kəsib yeyib və dans etdiniz. Yediyiniz ət sənin eşşəyinin əti idi.

Müsafir öfkələnib bəkçiyə deyir: Mənə niyə xəbər vermədin?

Bəkçi deyir: Mən neçə dəfə gəldim sənə xəbər verməyə, ancaq sən öyləsinə ürəkdən “getdi eşşək, getdi eşşək getdi də” şərqisini söyləyib rəqs edirdin ki, mən sənin bildiyini sandım. Sən qoymadın ağzımı açıb “Eşşəyi kəsdilər” söyləyim. Ağzımı açmaq istərkən sən “getdi eşşək, getdi eşşək, getdi də” deyib dans etdin.

Sonra Mövlana kor təqlidin nə qədər zərərli olduğunu anladar. Adam onları təqlid edərək “getdi eşşək” söyləmiş. Gedən eşşəyin öz eşşəyi olduğunu bilməmiş.

Səfyəddin zamanı xanigahların yayqınlaşdığı dönəm olmuşdur. Moğolların da dəstəyini alan bir çox xanigah Orta Doğuda aktivləşmişdi. Moğolların müsəlmanlaşma sürəcində xanigahların rolu olduğundan moğol dövlətinin dəstəyini almış olurdular. Çingiz Xan dönəmindən başlayaraq moğollar fəth etdikləri hər yerdə din öndərlərinə, xanigah şeyxlərinə xoşgörü ilə yanaşırdılar. Orta Doğu, yalnız moğollar zamanında din və məzhəb azadlığına qovuşmuşdu. Moğolların bütün dinlərə eşit məsafədə durmaları dini özgürlük ortamı oluşdurmuşdu. Bu dini özgürlüyü özəlliklə Səfəvilər dönəmində insanlar çox arzu edəcəkdilər. Daha öncəki dönəmlərdə dünyagörüşü qəbul edilməyən xanigahların şeyxlərinin dərisini soyur, qətl edirdilər. Moğol mədəniyəti bölgəyə dünyəvi yasalar gətirmiş və bölgə xalqları azad nəfəs ala bilmişdi. Özəlliklə moğollar Bağdad xilafətini devirdikdən sonra yüzillər boyunca davam edən xilafət əsarətindən bölgə millətləri azad edilmişdi. Moğol dönəmində dəyişik xanigahların azad şəkildə fəaliyət göstərmələrinin səbəbi moğolların dünyəvi yasaları idi. Moğol yasaları kimin nəyə inandığı ilə ilgilənmirdi. Hətta xanigahların fəal olması moğol dövlətinin yararına idi. Çünkü xanigah şeyxlərini əldə edərək iqtidarlarını möhkəmləndirə bilirdilər. Bu dönəm xanigah şeyxləri ümumən “cəbriyyə” inancına görə davranırdılar. Cəbriyyə Əməvilər dönəmində ortaya çıxmış məzhəbi bir axım olmuşdu. Onlara görə gerçəkləşən hər əməl Tanrının iradəsi ilə olmaqdadır və insanın heç bir iradəsi yoxdur. Kim yaxşı, ya da pis davranırsa, bunu özü etməməkdədir, bu, Tanrı iradəsinin təcəllisidir. İnsanın əməllərinin yaxşı, ya da pis olması haqda kimsənin qərar vermə haqqı yoxdur. Bu inanışa görə zalimləri zülmündən dolayı tənqid etmək də yanlış idi. Tanrı qulunun görəvi ortaya çıxan duruma təslim olmaqdır. Çünkü Tanrı istəməsəydi kötü şeylər də olmazdı. Tanrı istədiyi üçün olmuşdur. Xanigah şeyxlərinin yaydığı bu ideoloji moğol dövlətinin yararına idi. Çünkü bölgəyə gələn bir millət olaraq onların bütün yapdıqları xanigah şeyxləri tərəfindən Tanrı iradəsinin göstərgəsi kimi anladılırdı. Çingiz Xan da imperatorluğunu qurduğunda özünü Göy Tanrının yer üzündəki qılıcı kimi sanmışdı. Cəbriyyə bütün əzab və acıları Tanrı qatından gələn mərhəmətlər olaraq görür və bütün bunların hamısını Tanrının sınavları kimi anlayırdı. Baba Tahir Üryan bu inanışı bir şeirində bu şəkildə anlatmışdı:

“Biri dərdi, bir dərman sevər də

Biri vəsli, biri hicran sevər də

Mənim könlüm bu istəklər içində

Onu istər ki, həp canan sevər də”^*

Yəni insan bu inanışa görə özü bir şey istəməməli, O´nun istəklərinə təslim olmalı və onun istəklərini sevməlidir. Onun istədikləri, başa gətirdikləri yaxşı da olsa, pis də olsa qəbul edilməli və dəyişdirilməsinə çalışılmamalıdır. Bu inancda bəzi şeyxlər o qədər irəli getmişdilər ki, deyirdilər: Bir gəmi dənizdə batır və içindəkilər boğulursa, onlara yardım etməmək gərəkir. Çünkü bu, Tanrının iradəsidir. Tanrının iradəsinə qarışmaq küfrdür. Onlara görə şahlıq Tanrının kiməsə bağışladığı lütfdür və bir şah dinə qarşı çıxmadığı sürəcə ona təslim olmaq lazımdır, çünkü bu neməti ona Tanrı vermişdir. Ona itaət etmək, dolayısıyla Tanrıya itaət etməkdir. Xanigahlara hakim olan cəbriyyə görüşü mövcud moğol siyasətini tamamən qəbul edir və onlara təslim olurdu.^** Bu inanc moğol iqtidarını məşrulaşdırdığı üçün istər-istəməz moğol dövlətinin də təqdirini və mali təşviqini görürdü. Bölgədə sadəcə əsgəri güc olaraq bulunan və sayıları da çox olmayan moğollar üçün bu görüş çox əlverişli idi. Bu üzdən moğol dövləti tanınmış xanigah şeyxlərini gərəkən düzeydə ödülləndirdi. Onlara geniş torpaq sahələri tarlalar bağışlayır, taladıqları zənginliklərdən xanigahlara da pay göndərirdilər. Bu da xanigah şeyxlərinin öz müridləri üzərinə iqtidarlarını möhkəmləndirirdi. Moğollar bölgəyə böyük mədəniyət və dialoq kültürü gətirmişdilər. Moğollara görə hiç bir din digərinə üstün deyldi. Bütün dinlər ya bir-biri ilə dialoqa girməli, ya da moğol qılıcı ilə cəzalanmalıydılar. Dinlər arası barış, anlaşma və dialoq ilk kəz olaraq moğol yasaları tərəfindən tarixdə uyqulandı. Moğolların insan ağlının ürünü olan yasalarla dövləti idarə etməsi daha sonralar Qərb mədəniyətinin cövhərini təşkil edəcəkdi. Dindən asılı olmayan yasalar tarixdə ilk dəfə olaraq moğol dövləti tərəfindən uyqulanmışdı. Daha öncə bir-birinin salamını almayan şiə-sünni alimlər zorla bir yerdə çalışdırıldı. Aşırı ismaili şiəsi olan Nəsrəddin Tusi ilə sünni musiqi alimi olan Səfyəddin Urməvi Marağanın rəsədxanasında bir yerdə çalışırdı.

Bəzi araşdırmacı tarixçilər moğolların bölgəyə sadəcə savaş bəlaları gətirmədiklərini savunarlar. Onlara görə bölgə mədəniyətinin yüksəlişində moğolların böyük rolu olmuşdur. Bu mədəni yüksəlişi bu şəkildə özətləmək olar:

• 
  Bir yönətim çatısı altında bütün mədəniyətləri birləşdirdilər. Çin, Hind, Ağdəniz, Xristian, şamançılıq, buddizm, İslam mədəniyətlərini bir-birinə qarışdırdılar. Bütün mədəniyətləri moğol yasalarının çatısı altında bir yerdə barış içində yaşamağa məhkum etdilər.
  
• 
  Moğollardan öncə ticarət yollarında güvənlik yox idi. Tacirlər özlərini güvəndə hiss etməzdilər. O üzdən də ipək yolunun ticarət imkanları azalmışdı. Moğollar kürəsəlləşmənin əsası olan ticarətin güvənliyini geniş imperatorluq ərazilərində sağlayan ilk cahanşümul dövlət olmuşdur. Moğol imperatorluğu dönəmində ticarət kəsin güvənlik imkanlarından bərxurdar olduğundan tacirlər moğol dövlətini dəstəklər olmuşdular.
  
• 
  Asiya və Avropa arasında güvənli siyasi ilişkilər bərqərar olmuşdu. Səfirliklərin güvənli fəaliyəti siyasi ilişkiləri dərinləşdirmişdi.
  
• 
  Çin, müsəlman, xristian, hind və digər inancların və millətlərin bilim adamları moğolların elmi mərkəzlərində bir yerdə çalışmağı təcrübə etdilər. Başqa inanclara mənsub alimlər də bu elmi mərkəzlərdə çalışırdılar. Bunun hesabına Uzaq Doğudan Uyqur minyatür sənəti Orta Doğuya axışdı.⁹¹
  

Ərdəbildəki Səfyəddin xanigahı bu dönəmdə ən çox gəliri olan xanigah idi. “Came-ut təvarix” kitabının yazarı Rəşidəddin Fəzlullah Həmədani bu zaman yeni müsəlman olmuş Qazan Xan Moğolun başbaxanıdır. Həm Rəşidəddin, həm də Qazan Xan özü Səfyəddin xanigahına iltifatlarda bulunurdular. Rəşidəddin Fəzlullah moğol sarayına gəlmədən öncə Həmədanda təbiblik etməkdə idi. Təbabətin dışında dini bilimlərlə də uğraşmaqda idi. Əski bir yəhudi olduğundan tövratın tərcüməsini də etmişdi. Daha sonra yəhudi qalmaqla suçlanaraq öldürüləcəkdi.⁹² Qazan Xanın özəl həkimi olaraq çalışdı daha sonra da güclü moğol xanının başbaxanı oldu. Qazan Xanın dönəmində dövlətin ikinci şəxsi olan Rəşidəddin Qazan Xanın ölümündən sonra onun tutruğu (vəsiyəti) üzərinə iqtidara gələn qardaşı Ulcayto dönəmində də öz görəvini sürdürmüşdü. Dövlətdəki görəvi icabı islamiyəti qəbul edən əski yəhudi inanclı Rəşidəddinin dörd oğlu var idi. Hər dörd oğlunu dövlətin önəmli məqamlarına yerləşdirmişdi. Başbaxan ölkəni yaxşı idarə edə bilməsi üçün xanigah şeyxlərinə bol hədiyələr göndərirdi. Ölkədə sabitlik bərqərar etdikçə Xanlarının güvənini qazanmış olurdu. Başbaxan İslamı qəbul etdikdən sonra bir çox müsəlman ünlü adamları yanına çəkmək istədi. Şeyx Səfyəddinə yaxınlaşdı. Dini günlərdə şeyxin xanigahını ziyarətə uğrayır və bolca hədiyələr aparırdı. “Mükatibati-Rəşidi”də mövcud olan bir bəlgəyə görə başbaxan ramazan bayramında Şeyx Səfyəddini ziyarətə uğrarkən bu malları “böyük şeyx”ə sunmuşdu:

Buğda—15000kg, düyü— 30, 000kg, kərə yağ— 1600kg, bal—3200kg, pendir—800kg, doşab— 400kg, qoyun—130 baş, qaz—190 ədəd, ördək—600 ədəd, gülab—30 qab, para— 10 min dinar (təxminən 75kg altun dəyəri).⁹³

Şeyx Səfi moğol dövlətinin bu şəkildə diqqəti sayəsində 35 il Ərdəbil dərgahına şeyxlik etdi. Əmrinə tabe olacaq minlərcə müridi var idi. Müridləri ilə bir yerdə moğol dövlətinə dualar edirdilər. Moğol xanlarına uymağı təbliğ edirdilər.

1325-ci ildə Səfyəddin öldü. Səfyəddinin tutruğu (vəsiyyəti)^* üzərinə oğlu Sədrəddin Ərdəbil xanigahının başına keçdi. Şeyx Sədrəddinin böyük xəyalları var idi. Ərdəbil xanigahını Orta Doğunun ən böyük xanigahına dönüşdürmək üçün atasının məzarı üzərinə böyük bir günbəd yapdırdı. Bu günbədin yapılması illərcə sürdü. O zaman böylə bir görüş var idi ki, şeyxin günbədi nə qədər möhtəşəm olursa, ona diqqət edənlərin sayı da bir o qədər çoxalar və nəzrlərin, gəlirlərin də həcmi artar. Bu, Səlcuq dönəmində yayqın olan bir kültür olmuşdu. Bu üzdən də günümüzə qədər Səlcuqlardan bir çox məzar günbədləri miras qalmışdır. Məzarların üstünü siramik sənətlə bəzəyirmişlər. Ərdəbil xanigahı Elxanlılar dönəmindən başlayaraq şahların, xanların diqqətini cəlb etmişdi. Sədrəddinin ölümündən sonra oğlu Şeyx Əli dərgahın şeyxliyinə yüksəldi. Şeyx Əli, Əmir Teymurun iqtidarı üçün dualar edir, ödüllər alırdı. 1402-ci ildə Əmir Teymur Osmanlı sultanını yenib aldığı əsirlərlə geri dönərkən Ərdəbilə uğradı. Walter Hinsin verdiyi qaynağa görə Əmir Teymur 30 min Osmanlı əsirini Şeyx Əliyə bağışlamış. Səfəviliyin siyasətə meyllənməsi üçün bu 30 min əsir yeni imkanlar oluşduracaqdı. Bunlar həm də Osmanlıda əsgəri eyitim almış əsirlər idi. 1428-ci ildə Əli öldü və oğlu İbrahim onun yerinə keçdi. Bu zaman Azərbaycan Qaraqoyunluların kontrolundadır. Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı Qara İskəndər də Ərdəbil xanigahına yardımlar edirdi. 1448-ci ildə İbrahim öldü. Ərdəbil xanigahının şeyxliyi uğrunda varislər arasında ixtilaf başladı. Bir tərəfdən İbrahimin qardaşı Cəfər varislik iddiasında idi, digər tərəfdən İbrahimin oğlu Cüneyd özünü atasının varisi sayırdı. Əmi və qardaşoğlu arasındakı savaş xanigahın gəlirini paylaşmaq üçün idi. Bu zaman başkəndi Təbriz olan Cahan Şah Azərbaycanın padşahıdır. “Şeyx İbrahimdən sonra Qaraqoyunlu Cahan Şahın dəstəyi ilə Şeyx Cəfər, Cüneydi Ərdəbildən uzaqlaşmağa zorladı. Azərbaycanda fəaliyətləri üçün imkan olmadığından və Qaraqoyunlu dövləti tərəfindən sıxışdırıldığından onu dəstəkləyən bir qrup müridləri ilə bir yerdə Anadoluya qaçdılar.”⁹⁴ Cüneydin Anadoluya getməsi Səfəviyə təriqətində böyük dəyişikliyə yol açacaqdı. Bu səfər sonucunda qızılbaşlıq təşkilatının təməl daşları qoyulacaqdı.

Anadoluda durum

Cüneyd Anadoluya vardığında orada türkmən təriqətin yanlıları (tərəfdarları) ilə qarşılaşdı. Pirpərəst bu təriqət şiə məzhəbinə yaxın idi. Cüneyd qısa bir zamanda bu təriqət tərəfdarlarının çox imkanlarının olduğuna tanıq oldu. Özəlliklə bu təriqət şeyxlərinin həm maddi imkanları var idi, həm xalq üzərində mənəvi və əxlaqi otoritələri mövcud idi. Anadolu bozqırlarında türkmənlərin bu tür inanışları Cüneydin siyasi amacları üçün uyqun imkanlar ortaya çıxarırdı. Bu nədənlə Cüneyd babalarının məzhəbinin tərsinə olaraq yanında bulundurduğu müridləri ilə Anadoludakı türkmənlərin şiə əyilimli təriqətlərinə uyqun bir firqə təşkil etmək qərarına gəldi. Cüneydin məzhəb dəyişdirməsi Anadolu bozqırları türkmənlərinin diqqətini cəlb etdi və qısa bir zamanda Cüneydin ünü Anadolu türkmənləri arasında yayqınlaşmağa başladı.

Qərbi Anadolu 11-ci əsrə qədər Bizans dövlətinin kontrolunda xristian torpaqları olmuşdu. Alparslan 1071-ci ildə Malazgird savaşında Bizansı yenimiş və Bizans imperatoru Romen Dyojen´i də əsir almışdı. Ancaq bəlli şərtlər altında Bizans imperatorunu sərbəst buraxmışdı. Bu dönəmdə Anadolunun böyük bir bölümü o cümlədən Konya Səlcuqluların idarəsinə keçmişdi. Anadolunun Səlcuqlar tərəfindən fəthindən sonra Oğuz-Türk axınları davam etməyə başlamışdı. Türklərin nüfusu artdıqca Anadoluda irəliləmələrinə davam edirdilər. Türk nüfus artışı və genişləyən ərazilər üzündən Konya mərkəzli “Anadolu Səlcuqluları” dövləti təsis edildi.

1241-ci ildə Moğolların Anadoluya saldırısı Anadolu Səlcuqlu dövlətinin düzənini dağıtdı. Səlcuqlu dövlətinin yerini dolduracaq bir dövlət də qurulamaz oldu. Anadoluda kiçik bəyliklərin qurulması bu dönəmə rastlanar. Qaraman oğullarının bu dönəmdə ortaya çıxdıqlarına tanıq olmaqdayıq. Qaraman oğulları sırf türk kimliyi və mədəniyəti üzərinə qurulmuş bəylikdir. Qaraman oğulları bölgənin adını da Qaraman olaraq bəlirlədilər. Konyanı başkənd seçdiklərindən özlərini həm də Səlcuqlu varisi olaraq görürdülər. Türk nüfusunun artışı ilə bir yerdə Anadoluda təsəvvüf cərəyanları da artmağa başlamışdı. Tam bu sırada Məhəmməd Qaraman dərgahların və xanigahların dilinin türkçə olması ilə bağlı qərar çıxarmışdı. Anadoluda çox tanınmış olan təriqət pirlərindən biri Hacı Bəktaş Vəli idi. Hacı Bəktaş köçəri türk tayfaları yanında böyük sayqı qazanmışdı. Hacı Bəktaş təriqətində pirin əmrlərinə mütləq şəkildə uymaq ilkələrdən biri idi. Bəktaşa inananlar ona olağanüstü özəlliklər taxmışdılar. Onun xəstələri sağlatma kimi metafizik imkanlarına və peyqəmbərlərlə ilişkiyə girdiyinə inanılırdı. Tanrı qatından ona bəzi kəramətlər verildiyinə inanmışdılar. Hacı Bəktaşın silahlı dəstələri yeri gəldiyində xristian kəndlərinə saldırıb “cihad” adı altında onların mallarını yağmalayırdılar. Çünkü ələvi pirlər türklərin Mərkəzi Asiyadan sırf bu amac üçün kafirlər diyarına gəldiklərini bilirdilər. Bu saldırılar xristianların bölgəni boşaltmalarına səbəb olduğundan geniş torpaqlar yeni gələn sakinlərə buraxılırdı. Yağma və cihad qonularını bu baxımdan Hacı Bəktaş yaxşı birləşdirə bilmiş və türk axınları üçün yeni iqtisadi üfüqlər müjdələyirdi. Bu üzdən də Bəktaşilik Anadoluda ən güclü təriqət halına gəlmişdi. Hacı Bəktaşın müridləri Anadlunun dəyişik yerlərinə yerləşərək bu təriqətin yayqınlaşması yolunda çalışırdılar. Faruq Sümər “Oğuzlar” kitabında 13-cü əsrdə Anadolu oğuzlarının türklüyü təmsil etdiyini yazar: “Oğuzlar moğol istilasından sonra qövmi varlığını, tarixi xatirələrini və mədəniyətini qorumaq surətiylə türk Dünyasını təmsil edən tək qövm olaraq mövcud olmuşdur. Uyqur, Qıpçaq Moğol istilasına uğrayaraq varlıqlarını davam etdirə bilməmişlər. Moğollarla qaynayıb qarışan yeni qövmlər meydana gətirmişlər. Bu yeni qövmlərin dili türk dili olsa da, tarixi xatirələri, əsgəri təşkilat və ənənələri moğol özəlliyi daşıyırdı... Osmanlı xanidanı Mərkəzi Asiyadan moğolların istilasından qaçaraq Anadoluya sığınanlar olmuşlar.”⁹⁵ Osmanlı dövlətinin quruluşu da bu ortamda ortaya çıxmışdı. Ərtoğrul oğlu Ataman (Osman) bəy 1299-cu ildə Anadolu Səlcuqlu Dövlətinin ucbəyi olmaqdan çıxıb bağımsızlığını duyurmuşdu. Moğol istilasından qaçan türkmənlərin, bəyliyinə sığınması ilə siyasi və əsgəri gücü artmışdı.⁹⁶ Osman Bəyin oğlu Orxan bəy Bursanı 1326-cı ildə ələ keçirərək Osmanlının genişləmə sürəci başlar. Anadoluda dağınıq şəkildə yaşayan türklər Orxan bəyin təşkilatçılığı ilə bir çatı altında birləşərək Balkanlara doğru yayılmağa başlarlar. Qısa sürə sonra Ankara və Kütahiyə Osmanlı torpaqlarına qatılar. Anadolu bəylikləri də Osmanlı dövlətinə tabe olmaq zorunda buraxılar. Osmanlıların fəthləri bu şəkildə davam edərkən Əmir Teymurun Anadoluya saldırısı ilə bu fəthlər duraxsar.

Böyük imperatorluq qurmuş olan Əmir Teymur Şərqi Anadolunu Ağqoyunlulara verib, geri qalan Anadolu torpaqlarını Osmanlıya buraxıb Türküstana geri dönmüşdü.⁹⁷ Ağqoyunlular oğuzların Bayındır soyundan idi. Bundan dolayı Bayındır Xan oğulları və ya Bayındıriyyə olaraq da anılmışlar, ayrıca onlara Tur Əlilər də deyilmişdir.⁹⁸ Bayındırın, daima nemətlə dolu olan yer anlamına gəldiyi də yazılmışdır.⁹⁹ Əmir Teymurun Ildırım Bayəzidi yenib əsir yaxalaması ilə Anadoludakı türk siyasi birliyi pozulmuş və bəyliklər dönəmi yenidən baş qaldırmışdı. Ancaq Məhəmməd Çələbi yenidən Osmanlı dövlətinin birliyini sağlaya bilmişdi. Bəktaşi şeyxləri bu arada müridləri ilə bir yerdə Osmanlının cihadçı ordusuna qatqıda bulunurdular. Hər şeyx öz müridlərindən oluşan ordunun başında durmaqda idi. Əldə edilən yeni torpaqlarda yağmalardan şeyxlər də öz paylarını alırdı. Bu uzun sürən savaşların sonucu olaraq Anadolu yerli əhalidən boşalaraq türk ölkəsinə dönüşürdü. Ələ keçirilmiş torpaqlarda xristian çocuqları ailələrindən alıb devşirərək müsəlmanlaşdırırdılar. Bu devşirmə çocuqlardan yeniçəri adlanan bir ordu yaradılmışdı.

Musa Çələbi Ədirnədə səltənətə gəldiyində Bədrəddin adında bəktaşi bir şeyx onun ordusunda qazi əsgər idi. Bədrəddinin atasının atası Osmanlının fətih savaşlarında ölmüşdü. Bədrəddin indi Yunanistan torpaqlarında bulunan Simavna qəsəbəsində dünyaya gəlmişdi. Kəsin doğum tarixi bilinməməkdədir. Bəzi qaynaqlarda 1358, 1359 və ya 1365 olaraq verilər. Simavna yarqıcı olar. Anası Rum kökənli bir xristian olmuş. Ədirnənin Osmanlılar tərəfindən alınmasından sonra ailəsi ilə buraya yerləşər. Bədrəddin eyitiminə Ədirnədə babasının yanında başlar. Öyrətməni Molla Yusifdən fiqh dərsi alar. Öyrətməni ölüncə Bursaya gedər, astronomi və riyaziyat elmlərində irəlilər. Bursa yarqıcı Şeyx Mahmuddan dərs alar. Daha sonra dönəmin İslam Dünyasının bilim mərkəzi olan Qahirəyə gedər. Burada Məmluk sultanı Bərququn dostu və danışmanı olan dönəmin ünlü alimlərindən Əkmələddin əl-Bayburtinin öyrəncisi olar. Sultan Bərquq Bədrəddini oğlu Fərəcin özəl öyrətməni olaraq təyin edər. Sultan Bərququn sarayında keçirdiyi üç illik zaman içində Hüseyn Ahlati ilə tanış olar, onun düşüncələrindən etkilənər. Bərquq, Bədrəddin və Ahlatiyə birər Həbəş kənizi verər. Bədrəddinlə evlənən kənizin adı Cazibə. Digər kəniz Mariya da Ahlatinin öyrətisini özümsər. Bədrəddin, Mariya ilə yapdığı qonuşmalardan çox etkilənmişdi. Ahlati Bədrəddinin təsəvvüf yolunda yol göstəricisi olar. Hüseyn Ahlati bir sürə sonra Bədrəddini Təbrizə yollar. Burada Anadolu səfərindən dönən Əmir Teymurla qarşılaşan Bədrəddin, elmi ilə Əmir Teymuru etkilər. Teymur özüylə bərabər Bədrəddini başkəndinə aparmaq istər. Bədrəddin bunu qəbul etməyərək Qahirəyə dönər. Ahlati ölmədən öncə Bədrddini öz xəlifəsi olaraq duyurar. Ancaq müridlərdən bəziləri buna təpki göstərər. Bədrəddin altı ay sonra Misiri tərk edər. Şeyx Bədrəddin öncə Hələbə sonra Qaraman və Germiyan Bəyliklərinin torpaqlarına gedər. Getdiyi yerlərdə tanınmaqdadır. Bursaya yolçuluğu sırasında Sürmə köyündə digər önəmli müridi Torlaq Kamal ilə tanış olar. Qahirədən Ədirnə'yə qədər getdiyi hər yerdə müridlər toplar. Yeddi il Ədirnədə qalar. Şeyx Bədrəddin, Musa Çələbinin qazi əsgərlik təklifini qəbul edər. İki il Ədirnədə qazi əsgərlik edər və geniş çevrə qurar. Ortaya çıxan bir olay üzündən ailəsi ilə bir yerdə İznikə sürgün edilər. Sürgün olduğu sırada əski müridləri Börklücə Mustafa və Torlaq Kamal ayrı-ayrı yerlərdə (Aydın və Manisa) Məhəmməd Çələbiyə qarşı qiyam edərlər. Şeyx Bədrddin üç ayrı yerdə müridləri ilə birlikdə qiyam etmişdir. Börklücə Mustafa Qaraburunda Bayəzid Paşayla savaşarkən öldürülər və üsyan basdırılar. Torlaq Kamal da Manisa'da yaxalanar və asılaraq edam edilər. Üsyanların başındakı adam olaraq görülən Şeyx Bədrəddin ələ keçirilərək 1420-ci ildə edam edilər.¹⁰⁰ Bədrəddin Ayrıca, İskəndərunda aşırı şiə qüllatı olan “əhli-həq” içindədə yaşamış, onlardan etkilənmişdi. Əhli-həq Əbutalib oğlu Əlinin ölməz ruh olduğuna inanırdı. Bədrəddinin Təbrizə səfərindən amacı Təbriz və özəlliklə Qəzvin xanigahlarından mürid yetişdirmə sirlərini öyrənmək olmuşdu.¹⁰¹ Bədrəddin Bəktaşi inancına yeniliklər əkləmişdi. “Varidat”¹⁰² adlı əsərində fikirlərini açıqlayan Bədrəddin İbni-Ərəbinin “vəhdəti-vücud”, xristianların “İsapərəstlik”, əhli-həqqin “Əlisevərlik” və türkmənlərin “pirpərəstlik” görüşlərini bütünləşdirmişdi. Bədrəddinin Hurufilərdən də etkiləndiyi olmuşdur. Kabala^* yöntəmi ilə Quranı hərflər və rəqəmlərə dayanaraq açıqlayan Fəzlullah Nəiminin öyrətiləri bəktaşilər içində yayqınlaşmışdı. Hürufilər kainatın üç mərhələsi olduğunu qəbul edirdilər: 1- Peyəqmbərlik dönəmi. 2- İmamlıq dönəmi. 3- Allahlıq dönəmi.¹⁰³ Adəm ilə başlayıb İslam peyqəmbəri Hz. Məhəmmədlə sona ərən dönəm peyqəmbərlik dönəmi olmuşdur. 2- Əbutalib oğlu Əli ilə başlayıb 11-ci imam Həsən Əsgəri ilə sona ərən dönəm imamlıq dönəmi olmuşdur. Bütün peyqəmbərlər Fəzlullah Nəiminin gələcəyini öncədən xəbər verdikləri üçün Fəzl ilə başlayan dönəm Allahlıq dönəmi olmuşdur. İmadəddin Nəsimi bu düşüncəni rübailərində böylə açıqlar:

“Nagəhan bir şaha düşdü könlümüz

Üzü bədrü mahə düşdü könlümüz

Ta ki, Fəzlullaha düşdü könlümüz

Bigüman Allaha düşdü könlümüz.
Fəzli-həqdən mən hidayət bulmuşam

Surətin nəqşini ayət bulmuşam

Mərtəbə aləmdə qayət bulmuşam

Ol səbəbdən mən vilayət bulmuşam.”¹⁰⁴

Fəzllullah İbni-Ərəbidən, özəlliklə onun “Hərflərin elmi” əsərindən çox etkilənmişdi.¹⁰⁵ Fəzlullah, İbni-Ərəbidən və İsmaililikdən etkilənmişdi. Hürufilikdəki Fars milliyətçiliyi amili də İsmaillikdən qaynaqlanmalıdır. Çünkü Hürufilər dəstəmaz aldıqlarında fars əlifbasını əzbərdən oxurdular.¹⁰⁶ Fəzlin yeni bir Quran sayılan “Cavidannamə” əsəri fars dilinin Gürgan dialektində yazılmışdır. Farscanın ərəbcədən daha üstün olması önə sürülməkdə idi.¹⁰⁷ Hürufilərə görə varlıq səslə oluşar. Səs əsil yaradıcı aləmdən, maddə aləminə gələn və maddə biçiminə bürünən hər şeydə var. Cansızlardakı səs bir-birinə vurulduğunda açığa çıxar. Canlılarda zâtən vardır. İnsanda isə, tam olqunluğa ərişər. Söz səsin həm olqunlaşmış halı, həm də amacıdır. Söz isə hərflərdən meydana gəlir. Hürufilərə görə madam ki, Allah kəndini peyqəmbər vasitəsi ilə göstərir, hər peyqəmbərə gələn hərflər zamanla artar. Adəmə 9, İbrahimə 14, Musaya 22, İsaya 24, Məhəmmədə 28 və Fəzlullaha 32 hərf məlum olmuşdur.¹⁰⁸ Əli peyqəmbərdən də üstün sayılır və yalnız Allahdan istənməsi gərəkən “mədəd” Əlidən istənir. Nəsiminin bu şeirində olduğu kimi:

“Eşq əlindən yandı canım, ya Əli səndən mədəd

Mən qəribi-binəvayəm, ya Əli səndən mədəd

Sən mənə lütfü kərəmdən dərdimə bir çarə qıl

Şah sənsən mən gidayəm ya Əli səndən mədəd

Ey Nəsimiyi-şikəstə, haqdan istərsən nicat

Cürə´yi-tövhid meyindən, ya Əli səndən mədəd.”

Hürufilər insan sifətində ərəb əlifbası ilə “əli” sözünün yazıldığına inanırdılar. Hürufiliyin Anadoluda yayqınlaşması bəktaşi və digər ələvi təriqətlərini etkiləmişdi. Öylə ki, Sultan Məhəmməd Fatehin hürufilik öyrətilərinə əyilimli olduğu yazılmaqdadır.

Rəşt əhli olan Mahmud Pəsixani Nəiminin öyrəncisi olmuşdu. Nəimidən ayrılaraq nöqtəvilik cərəyanını təşkil etdi. Səfəvilər öncəsi gizlin düşüncə həyatlarını sürdürməkdə idilər. Səfəvilərlə qısa sürəliyinə önləri açıldı. Nöqtəvilər Quranı özlərinəxas biçimdə açıqlayırdılar. O dünyaya, cənnət və cəhənnəmə inanmırdılar. Canlıların bir-birinə dönüşməsinə, yəni tənasüxə inanırdılar.¹⁰⁹ Nöqtəvi hərəkəti qısa sürədə çox yayqınlaşdı. Kaşan, Şiraz, Qəzvin və İsfahanda çox tərəfdar tapdılar. Nöqtəviyan Səfəvi dövlətinin ilk illərində bir çox sənət adamlarını özlərinə cəlb etmişdilər. Şah Təhmasibin sarayında özlərinə yaxşı imkanlar da sağlamışdılar. Ancaq nöqtəvi dərvişlərin qiyamları onların qətlinə fətva verilməsinə səbəb oldu. Təhmasibin səltənətinin sonlarına doğru Xosrov Qəzvini adında bir dərviş Qəzvin nöqtəvilərinin rəhbəri idi. Dərviş Xosrov İkinci İsmayıl və Sultan Məhəmməd Xudabəndə zamanında da fəaliyyətlərini sürdürdü. Birinci Şah Abbas şəxsən bu dərvişlə tanış oldu. Nöqtəvilərin görüşləri ilə tanış olduqdan sonra Şah Abbas onların qətlinə fərman verdi. Seyyid Əhməd Kaşi, Mövlana Süleyman Savcı, Budaqbəy Dinoğlu, Dərviş Turab, Dərviş Kamal Oqlidi kimi firqənin tanınmış rəhbərləri öldürüldülər.¹¹⁰ Səfəvilərin nöqtəviləri qətl etmələri üzərinə onlar Hindistanda moğol-türk padşahı Əkbər Şaha sığındılar. Əkbər Şah onların fəaliyyətlərini sərbəst buraxdı və nöqtəvilərin fikirləri ilə özü də maraqlandı.

Nöqtəvilərin fikirlərini bildirən bəzi farsca şeirlər qalmışdır. Hürüfilərdən ayrılan nöqtəvilərə görə varlıq hərflərdən deyil, nöqtədən başlar. Bütün sirlər nöqtədədir. Nöqtə öz içində sonsuzluğu daşımaqdadır. Nöqtənin açılıb yumulması zamanı meydana gətirər. An, bir nöqtədir. Bu nöqtə uzadıldığında sonsuza uzanan bir xət meydana gəlir. Hərflər də bu xəttin üstündə yazılar. Nöqtəvilərə görə hürufilik nöqtənin sirlərini görə bilməmiş. Nöqtə hərfdən əvvəldir. Bu xətt üzərində bir nöqtə əsas alınır. O nöqtə mərkəz olmaq üzrə bir dairə cızacaq olsaq, bu dairənin diametrinə zaman adı verilir. An, 18 min aləmi özündə toplayan nöqtədir. Mütləq zaman anlayışı da nöqtədə birləşər. Həyat mütləq zaman içində sona çatdığı üçün nöqtənin içində var olub və nöqtənin içində ölürük. Allaha bağlanışımız da bir nöqtədir. Bu nöqtənin içi və dışı Tanrı ilə çevrələnmişdir.

Bədrəddin əsərlərində bu düşüncələr bütünləşirdi. Bədrəddin, şeyxi Tanrı ruhunun daşıyıcısı kimi tanımlayırdı. Ona görə şeyxə mütləq itaət etmək Tanrının əmrlərinə təslim olmaq anlamını daşıyır. Məsum və pak olan şeyxin əmrləri vacibdir. Bütün varlıq şeyxin qutsal iradəsinin doğrultusunda hərəkət edir. Bu üzdən də şeyx xalqa və varlığa “mütləq hakimlik” haqqına sahibdir. Bu təlimləri ilə Bədrəddin bəktaşi təriqətini yeni mərhələyə sövq etməkdə idi. İslami mətnləri batini yöntəmlə açıqlayaraq şeyxə təslim olmağı dinin mərkəzi nöqtəsi kimi izah edirdi. Batini açıqlama yöntəminə dayanaraq namaz, oruç, həcc kimi ibadətləri lazımsız hesab edirdi. Bədrəddinin bu şəkildə açıqlamasına səbəb olan bir də türklərin toplumsal toxuları olmuşdur. Köçəri həyat sürən Anadolu türkmənləri üçün dinin ibadət yönlərinin anlamı yox idi. Köçəri həyatda nə məscid olurdu, nə də namaz qılmağa ehtiyac var idi. Tək önəmli olan “Əli sevgisi”, “Şeyxin əmrlərinə mütləq təslimlik” və “din yolunda cihad” idi. Bəktaşi-şiə üsyanı olan Bədrəddin hərəkətinə xristianlar da qatılmışdı. Xristianların amacı Bədrəddin vasitəsi ilə Osmanlını devirmək idi. Osmanlı xristian ailələrini dağıdıb çocuqlarını devşirirdi. Xristianlar da Osmanlının devrilməsi üçün Bədrəddin üsyanına ümid bağlamışdılar. Osmanlıların xristian yurdlarına saldırıb yağmalamaları xristian əhalini Bədrəddin üsyanlarına qatılmağa sövq edirdi. Bədrəddin üsyanı öyləsinə genişləmişdi ki, hətta keşişlər və yəhudi din adamları da bu üsyana qatılmışdılar.¹¹¹

Bədrəddinin müridləri ona öyləsinə inanırdılar ki, onun ölmədiyini və yenidən dirilib yeni üsyana öndərlik edəcəyini düşünürdülər. Bədrəddinin müridləri təqiblərə məruz qalaraq öldürüldülər. Çoxları da köçəri xalq içinə çəkilərək öz təbliğatlarına davam edib və xalqı inandırmağa çalışırdılar ki, Şeyx Bədrəddin ölməmişdir və yenidən gəlib qiyam edəcək. Bu üsyanların basdırılması və müridlərin öldürülməsi sünni-ələvi arasında köklü düşmənlik duyqusu yaratdı. Bütün Osmanlı torpaqlarında Bədrəddin müridləri təqib altında olduqlarından inanclarını gizlin saxlayaraq “təqiyyə” edirdilər. Təqiyyənin (məzhəbi gizliliyin) ələvi-bəktaşı və şiə inancında Anadolu ortamında ortaya çıxışı böyləcə olmuşdur. Təqiyyə hər tür yalan danışmaq və fırıldaqlıq üçün bəraət qazandırma yöntəmidir. İkiüzlülük olaraq bunu kütlə dilində tanımlamaq mümkündür. Aqressiv və intiqam duyqularını içlərində daşıyan Anadolu bəktaşiləri səbirsizliklə Şeyx Bədrəddinin geri dönməsini bəkləyirdilər. Anadolu türkmənlərinin bu bəkləyişləri 27 il sürdü. 27 ildən sonra Şeyx Cüneyd Bədrəddinçi iddialarla ortaya çıxdı. Qurtarıcı bəkləyən türkmənlər müjdələnən qurtarıcının gəldiyini düşünərək Cüneydə üz tutdular.