GÜRCÜstanda türk məNŞƏLİ

Baydar- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında(indi Marneuli r-nunda) kənd adı(181,28). Gürcücə yazılışı Baidari(112,157,241);  Tiflis əyalətinin bir nahiyəsi Baydar adlanırdı (34,157). Ermənistanda Baytaradı ilə eynidir (bax: 6,146). Qədim türkmənşəli Baydar tayfasının adındandır. Monqollarda, Krım tatarlarında,  başqırdlarda və qazaxlarda  Baydar adlı tayfa vardır(151,328).

Baydar- Marneuli r-nunda xaraba kənd adı(181,28). Yerli tələffüz forması “Baydarlı yeri”(22,170).

Bayram məhləsi-  Tiflis əyalətinin Baydar nahiyəsində məntəqə adı(34).

Bayəhməd - 1728-ci ildə Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində el adı(34,159). Mənbədə “Dəmirçi Həsənliyə tabe olan Bayəhməd camaatı”dır(yenə orada).

Baysunqur- Borçalı bölgəsinin Loru sancağının Güney nahiyəsində kənd adı(241).

Baysura- Tiflis quberniyasının Ozurqet qəzasında xaraba kənd adı(181,29).

Baytala- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Marneuli r-nunda) kənd adı(181, 29). Gürcücə yazılış forması  Baitalo(112,157). Dağıstan əyalətinin Teymurxanşura dairəsində Baytal (181,29) kənd adı ilə eynidir. Monqolca bu adal“düşərgə”, “elin dayanacaq yeri”(169,90)və tala  sözündəndir.

Balavani-Tiflis quberniyasının Duşeti qəzasında (indi Qori r-nunda) kənd adı (181, 30).Pəhləvanlı adının gürcücə yazılışıdır. Tiflis əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində  Ərəbli tayfasının bir qolu və Borçalı elinin bir tayfası Pəhləvanlı adlanır(34,162). Orta əsrlərdə İrəvan əyalətinin Maku nahiyəsində Balaban kənd adı (6,146) ilə eynidir. Bax: Pəhləvanlı.

Bala Muğanlı-.Bolnisi r-nunda kənd adı  (112).Bala  Kiçik Muğanlı. Muğanlı tayfasının məskunlaşmasından   yaranmışdı. Bax: Muğanlu.

Balanta- Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasında kənd adı (181, 30). Türk dillərində bələn “dağ keçidi” , “aşırım” deməkdir.

Balatəpə- Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında təpə adı (181, 30).” Kiçik təpə” deməkdir.

Balacatəpə- Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında təpə adı (181,30).

Baliçi-Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Bolnisi r-nunda) kənd adı(181, 30). Kəndin adı Bal-İç adından və gürcücə “i” adlıq hal şəkilçisindən ibarətdir. Bal-İç kənd adı isə Bal və Azərbaycan dilində “iç” (içəri tərəf mə’nasında, məsələn, Azərbaycanda İçəri Muşlan kəndi) sözlərindən ibarətdir. Adın “Bal” hissəsi  İrəvan quberniyasının  Eçmiadzin qəzasında Bal-Yol xaraba kənd(181, 30) və  İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində Balıkənd (bax: 6,141) adları ilə eynidir. Şərqi Anadoluda orta əsrlərdə bir mahal Balu adlanırdı (269,489). Məşhur xalq qəhrəmanı Koroğlunun (Rövşənin)  fəaliyyəti də məhz bu mahalda başlamışdır. Türkiyənin şərqində Kərədə ilə Balı arasında  bir qala Çənlibel adlanır (bax: 52, 192). Ehtimal ki, Cənubi Qafqazda “Bal”  komponentli toponimlər məhz bu mahaldan çıxmış ailələrin özləri ilə gətirdiyi miqrasion adlardandır. Adın “iç” hissəsi hələ Albaniyada Dərə - İç  (ermənicə yazılışda Dara - hiç ),  Kamb - İç və b.  toponimlərdə əksini tapmışdı. Bax: 6,147.

Balıqlı- Tiflis  quberniyasının Axalkalaki qəzasında xaraba kənd adı (181,30). Qars əyalətinin Kaqızman dairəsində və Qars dairəsində Balıqlı kənd adları ilə eynidir (yenə orada).

Balıqçı-  Loru sancağının Güney nahiyəsində  kənd adı(241). 1590-cı ildən  mə 'lumdur(241).

Balıqlı- Borçalı bölgəsində kənd adı(241).

Balkal- Tiflis quberniyasının Siqnax qəzasında dağ adı(181,30). Azərbaycanda Zaqatala r-nunda Balkal dağ  və  Dağıstan əyalətinin Qunib dairəsində Balkal dağ( yenə orada) adları ilə eynidir.

Ballıqaya-  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində kənd adı(34, 60). Oradakı  (bal arısının yuvası olan qaya ) qayanın adındandır.

Balta-  Znauri r-nunda kənd adı(112,157). Qədim türk mənşəli Balta tayfasının(bax: 106,60) adındandır. Azərbaycanda Şəki r-nunda Baltalı kənd və Qax r-nu Calair kəndinin ərazisində Baltalı düzü,  Qazax qəzasında (indi Ermənistanın Dilican r-nunda) Baltaçay (kənd adı)  toponimləri ilə mənşəcə eynidir.Özbəklərdə və qazaxlarda Balta tayfası barədə  bax: 106,  60. Orta Asiyada  qıpçaqmənşəli Baltalı tayfaları barədə bax.233,131.

Balta- Laqodexi r-nunda kənd adı(11B,157).

2anquryan-  Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında dağ adı(181,31). Ban və quran(kuran)  “1000 alaçıqdan ibarət düşərgə“ sözlərindən ibarətdir.

Bandaruli- Tiflis quberniyasının Duşet qəzasında kənd adı(181,31).Bəndər şəxs adındandır.

Banuş- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında çay adı(181) Gürcücə yazılışı Bonoşi. Yerli əhali içərisində Bənövşəçay. Bax: Bənövşəçay.

Baratlı- XV11 əsrdə Tiflis əyalətində  azərbaycanlıların yaşadıqları nahiyələrdən biri (34, 157).  İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında bir dağ  Barat adlanırdı (181,31). Ehtimal ki,  nahiyə  bu dağın adı ilə adlanmışdır. 1806-cı ildə Rus-İran müharibəsi vaxtı Borçalı bölgəsindən İrəvan xanlıšına 300 ailə köçüb gəlmiş və İrəvan xanı Hüseynqulu xan onları  Zəngiçayın sağ sahilində yerləşdirmişdi. Nəticədə Məklər, Mürsəlli, Barati, Karvansaray, Yaycı, Qarakeşiş, Ardışlı və Qara Murad kəndləri yaranmışdır(bax: 6, 148). Köçkünlərin yaşadıqları kəndlərdən biri Barati adlanırdı. Lakin İrəvan əyalətinin Xinzırək nahiyəsindəki  kəndlərdən biri  Baratlı  adlanırdı(6,142).

Barbalu- Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında kənd adı(181, 31).Ehtimal ki, İrəvan xanlığının Parbibasar və Sürməli mahallarında Parpi (Parpı) kənd adları ilə (6,354) mənşəcə eynidir.

Barbalu- Tiflis quberniyasının  Tioneti qəzasında dağ adı(181, 31).

Barmaksız- Tiflis quberniyasının  Borçalı qəzasında  kənd adı(131,413). 1932-ci ildə kənd gürcücə Salqa  adlandırılmışdır(112, 262). X1X əsrin ortalarında kənddə  Türkiyədən köçüb gəlmə yunanlar yerləşdirilmişdir(yenə orada). Hazırda Salqa rayon mərkəzidir. X1X əsrin 70-ci illərində  Barmaqsız, Ağalıq, Qldis, Daşbaşı,  Hədik və Xaraba  məntəqələrindən ibarət kənd icmasının adı idi. Toponim türk dillərində parmak- “təpə”(199,1V,1.s.1160) və  sis “yarıq”,  “quyu”( (199, 1V,1,660), yarğan, yar sözlərindən ibarət olub, “Yarğanlı təpə” mə’nasındadır.

Basileti- Kutaisi quberniyasının Ozurqeti qəzasında (indi Çoxatauri r-nunda)  kənd adı(181, 31). Qədim türk mənşəli Basil tayfasının adını əks etdirir. Basillər bulqarların tayfalarından biridir(73,312). (Bax:   Qumilev L. Otkrıtie Xazarii .L.1966,s.137). Erkən orta əsrlərdə basillər xəzərlərlə qonşu idilər(73,312). İlk dəfə 1 əsr müəllifi Plini Şimali Qafqaz çöllərində bu  tayfanın adını basilidlər kimi qeyd etmişdir(Plini. 1V.88) Bə’zi tədqiqatçılar Şimali Qafqazda mənbələrdə Bersilia, Bersula, Barsila kimi çəkilən əyalətin( Borçalı adı da bura daxildir) adını bu tayfa ilə  əlaqələndirirlər. Dağıstanda Başlıçay və Başlıkənd toponimlərində əksini tapmışdır. Ehtimal ki, Gürcüstan ərazisinə xəzərlərin tərkibində gəlmişlər. Mənbələrdə ilə xəzərlərin və basillərin Kür çayının sahillərində səpələndikləri göstərilmişdir(73,131-132).Bax: 106, 34.

Bateti-Tiflis quberniyasının Qori qəzasında kənd adı(181, 32). Şimali Qafqazda Ter əyalətinin Xasav- Yurt dairəsində Bat-Yurd, həmin əyalətin Kızıl-Yar dairəsində Bada-Yurd (yenə orada), Yelizavetpol (Gəncə)  quberniyasında Badakənd, Badaçay, Lənkəran - Astara bölgəsində  Bədəlan, Qazax qəzasında Bayta(qışlaq adı), Borçalı qəzasında Baytalı və b. adlarla eynidir. V11 əsr müəllifi Musa  Kalankatlının “Alban tarixi”  əsərində Albaniyada  Saz-Baday (türk dillərində saz “qamışlıq” “bataqlıq yeri”) toponimi  ilə (“Alban tarixi” 1 kitab, 33-cü fəsil) səsləşir. Pateti(əsli görünür Bata-eti)  toponimi bizcə Bata, Bada tayfasının adını göstərir. Bunu  İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında Badalı və Göycə bölgəsində Bədəli kənd(bax: 6,144)  adları  da göstərir. Erkən orta əsrlərdə Cənub-şərqi Avropada yaşamış və qədim rus mənbələrində adı Bout kimi yazılmış bir türk mənşəli tayfanın(82,64) adını əks etdirir.

Batexi - Tiflis quberniyasının  Tioneti qəzasında dağ adı(181,32).X1X əsrdə Şimali Qafqazın Ter əyalətinin Kizil-Yar ərazisində Bata-Yurd və Xasavyurd dairəsində Badayurt (yenə orada) toponimləri ilə  eynidir.  Qədim türkmənşəli Bout tayfa adı ilə(bax: 82,64) bağlıdır.

Batxatlu- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı(181, 30). Azərbaycanda Qazax qəzasında Batxatlı kənd (yenə orada) adı ilə mənşəcə eynidir.

Baxçalar- Tiflis quberniyasının  Borçalı qəzasında  (indi  Dmanisi r-nunda) kənd adı (181,33). Qars əyalətində Baxçalı, Şimali Qafqazın Ter əyalətinin  Mozdok dairəsində Baxçeeva, Nalçik dairəsində Baxçey (yenə orada)  toponimləri  ilə eynidir. Bu sıraya XVIII əsr də İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında bir necə Baxçalıq məntəqə və dağ adları da daxildir. Bax: Becili.

Bacalı-  Tiflis quberniyasının Tianeti qəzasında kənd adı(181,35).Tiflis quberniyasının Suxumi dairəsində Bacakəndi, Şimali Qafqazın Ter əyalətinin Veden nahiyəsində Beçey-Yurd dağ (yenə orada), Azərbaycanda Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının  Zəngəzur qəzasında (indi  Ermənistanın Qafan r-nunda) Bacoğlu (əsli  Bacaoğlu) kənd adları ilə   eynidir.

Başiltau Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında dağ adı(181, 33). Şimali Qafqazın  Ter əyalətinin Nalçik dairəsində Başiltau dağ adı ilə (yenə orada)  mənşəcə eynidir. Basil tayfa adından və türk dillərində tau “dağ” sözündəndir.

Başkara- Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında dağ adı(181,34).  Şimali Qafqazın Nalçik dairəsində  Başkara dağ adı (yenə orada) ilə eynidir. “Zirvəsi qara” mə’nasındadır.

Başarx- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kanal adı(181, 33).

Başqa Qaraqala-  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində kənd adı(34,167).

Başqa Armudlu-  Tiflis əyalətinin Pətək nahiyəsində kənd adı(34,160).

Başqa Qacar- Tiflis əyalətinin Baydar nahiyəsində məntəqə adı(34).Qədim türklərin Qacar tayfasının adındandır.

Başqa Dəli Qılıc-  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində kənd adı(34,160) Bax: Qılıc.

Başqran- Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasında dağ adı(181, 34). “Baş (zirvəsi) qıran” mə’nasındadır.

Başidağ-Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasında dağ adı(181, 33).  Bax: Başincaq.

Başincaq-Tiflis quberniyasının Siqnax qəzasında Alazan çayının sahilində Top-Qarağac yaxınlığında kənd adı. Mənbədə(165) Basincağ kimidir.E.ə. VII əsrdə Cənubi Qafqaza gəlmiş sakların Basin tayfasının adındandır. Şərqi Türkiyədə Basinlər(“Kitabi Dədə Qorqud” eposunda Pasincuk) toponimi ilə  eynidir.Bax:Pasanuri.

Baş Kabsara- Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında kənd adı(181, 33). İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında Baş Kab(yenə orada) çayının adı ilə  səsləşir. Türk dillərində kap “keçid” və saray “təsərrüfat tikintisi”(172,496) sözlərindəndir.

Baş Kata-Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında dağ adı(181,34).Türk dillərində kat “keşik”, “gözətçi” (199, 11, 2, s.1125) sözü ilə bağlıdır.

Başkeçid- Dmanisi r-n  mərkəzinin qədim adı.Başkeçid 1947-ci ildə Dmanisi adı ilə əvəz olunmuşdur (112,26). Başkeçid Ormaşen-Rus, Başkeçid, Rus və   Rus Qarakilsəsi məntəqələrini əhatə edən kənd icmasının adı idi.  Baş Keçid kimi yazılan bu  kənd Borçalı qəzasına daxil idi (181, 34). Baş Kiçet qədim. qalanın adı ilə bağlıdır. X1X əsrin əvvəllərində 18 min esseyatinlik düzənlik də Baş Keçid adlanırdı (179,269).

Baş Keçməz- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181, 34).

Baş Kov- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181,34). Mənbədə Baş Koy kimidir (34).  İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında Baş Kov yaylaq (yenə orada) və Azərbaycanda Qovdağ (İsmayıllı r-nu) adı ilə eynidir. Peçeneqlərin qədim rus salnamələrində Kou(Kov) tayfasının (82,63-64) adını əks etdirir.Bax: 106,401.

Orta əsrlərdə  peçeneqlərin  və ya  qıpçaqların Kov (Qov) tayfasının adındandır. Rus salnaməsində 1097-ci ilə aid mə’lumatda  peçeneqlərlə yanaşı Berendə (Bax:  Varanta), 1146-cı ilə aid mə’lumatda Qarabörk, yaxud  Qarapapax (rusca yazılışda mənbədə Çernıy klobuk) və 1151-ci ilə aid mə’lumatda Kou(Kov) tayfalarının adları çəkilmişdir (196,125). 1170-1172-ci ilə aid mə’lumatdan aydın olur ki, kovlar  bərəndələrin bir hissəsi idi. N.A. Baskakova görə  rus salnaməsində adı çəkilən Tork (Türk), Berende və Kov tayfaları Uz tayfa birləşməsinə mənsub idi (82, 79). Mənşəcə peçeneqlərə ya da uzlara mənsub olmuş Qov, Bərəndə ( Vərəndə) və Qarabörk (Qarapapax) tayfaları Cənubi Qafqazda bir sıra coğrafi adlarda saxlanılmalıdır. Rus mənbələrində Kou kimi yazılmış Qov tayfasının adı Azərbaycanda Qovlar (Sabirabad r-nu və Qovlar-Sarılı (Xanlar r-nu) , Qovdərə (Lerik r-nu) və Qovdağ (İsmayıllı rayonu) adlarında saxlanılmışdır. X1X əsrin ortalarında 96 ailədən ibarət Qov tayfası Azərbaycanda Cavad qəzasında yaşayırdı. Sözsüz ki,  Sabirabad r-nundakı Qovlar kəndi (bu r-nunun ərazisi Cavad qəzasına daxil idi) məhz bu tayfaya mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Bizcə Xanlar r-dakı Qovlar-Sarılı kənd adı da   məhz Borçalı  bölgəsində məskunlaşmış qıpçaqlarla əlaqədardır.  Qovlar Sarılı kənd adı “Qovlar   kəndi yaxınlığında Sarılı(kəndi)” mə’nasındadır.

Qov tayfasının adı danışıqda təhrif olunmuş formada Qoy və Koy kimi  toponimlərdə də  saxlanılmışdır. İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində Qoylu (əsli Qovlu), Şamaxı rayonunda Göylər (Qovlardan təhrif) kənd adları qədim Qov tayfasının adını əks etdirir. Cavad qəzasında X1X əsrdə yaşamış Qovlar elinin bir hissəsi Şamaxı rayonunda yaylaq yerində  Göylər (dağ) kəndini yaratmışdır.

Cənubi Qafqazda peçeneq  ya da qıpçaq mənşəli Qov tayfası həm Qov, həm də  Kov formasında bir sıra toponimlərdə saxlanılmışdır.

Baş-Koy Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Salqa rayonunda) kənd adı(131, 409). Mənbədə Tiflis əyalətinin Pətək nahiyəsində kənd kimi göstərilmişdir (34, 161). Gürcücə yazılışı Başkoi (112,87). X1X  əsrin əvvəllərində kənddə Türkiyədən gəlmə yunanlar yerləşdirilmişdir. Qədim peçeneqlərin Qov tayfasının adındandır.Bax: Kov.

Baş Hamamlı- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı(181,33). Bax: Hamamlı.

Beberdağ- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı(181, 33). Bax  Bəberdaq.

Beqlevi- Kutaisi quberniyasının  Şorapan qəzasında (indi  Zestafon r-nunda) kənd adı (181, 34). Beqli adından və qədim  türk dillərində eb “dayanacaq” , “düşərgə”, “oba” (126 s.162) sözündən və gürcücə yazılışda sonuna əlavə  olunmuş  “i” adlıq hal şəkilçisindən ibarətdir. Ermənistanda Abaevi, Alpevi, Aydınev, Gürcüstanda Kulevi və b. toponimlərdə qədim türk mənşəli ev “düşərgə” sözü vardır. Albaniyada erkən orta əsrlərdə Tatev  monastırının (Zəngəzurda) adında da “eb” sözü  iştirak edir.  Qafqazın toponimiyasında Beqle, Beqli formalarındadır. X1X əsrdə İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında  Beqludağ (181, 34), Şimali Qafqazda Dağıstan əyalətinin Dargin dairəsində Beqala-Moxi (“Beqlidağ” deməkdir), Batumi dairəsində Beqleti, Borçalı qəzasında Böyük Beqlər və Kiçik Beqlər (181, 35), Azərbaycanda Şamaxı r-nunda Bəklə,   Ərəş qəzasında Bəklər(181,35),  Şəki qəzasında Beklə kənd adları da buraya aiddir.Toponimin iki izahı mümkündür.

Borçalı elinin Beqlik qolunun (194,11,641) adını əks etdirir. Türk dillərində beklə “möhkəmləndirilmiş yer”, “qala”, “qüvvətləndirilmiş” (206, 11, 117-120) sözündəndir. Bu etnonim toponimlərdə  təhrifə uğramış formada həm də  “Bıqlı” kimidir.  İrəvan  quberniyasının Novobayazid qəzasında Bıqlı kəndi barədə bax:  6. X1X əsrdə Qars əyalətində Beqli Əhməd və Beqlu Saraclu (181,34) kənd adları da vardır. Anadolu yarımadasında bir qala Biqa adlanır. Musa Kalankatlının “Alban tarixi”, əsərində Albaniyada bir məntəqənin Beqli adlanması qeyd olunmuşdur(    “Alban tarixi” 1 kitab, 18-ci fəsil).

.Beqleti-Tiflis quberniyasının Batum əyalətində dağ adı (181,34).

Beqli-Tiflis quberniyasının Qori qəzasında (indi Xaşur r-nunda) kənd adı(181, 34). Beqle toponimindən və gürcücə yer, məkan bildirən “eti” şəkilçisindən ibarətdir. Bax: Beqlevi.

Beqleti-Xuloy r-nunda kənd adı(112, 159).

Beden- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı (181, 35).  Şimali Qafqazda Kuban əyalətində Beden dağ və Stavropol əyalətində Veden dairə (181) adı ilə eynidir. Türk dillərində bet “aşırım”, “dağ yamacı” (199,1V,2,1617) və  in “mağara” (bax: Bazikin) sözlərindəndir.

Becano- Axalkalaki r-nunda kənd adı(112,158). Bax:  Becaniani.

Bezabdal- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181,35). Todordaq da adlanmışdır(yenə orada).A.S.Puşkinin “Ərzuruma səyahət“ində Bezabdal, A.S.Qriboyedovun mə’lumatların- da Boz Abdal kimidir. X1X əsrdə İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasının  azərbaycanlıları içərisində Bozabdal kimidir (Ermənistanda bu dağ fərmanla Bazum  adlandırılmışdır). Əslində Baz Abdal oronimin bez(boz) hissəsini həm türk dillərində boz “bozqır yer”,  “torpağın  boz rəngə çalan hissəsi “, “bitkisiz”( və ya seyrək bitkili), həm də Altay dillərində bayz , bays- “sıldırım qaya”, “ətəyində dar dərədə çay axan dağ “ sözü ilə bağlıdır (bu söz barədə bax: 15). Toponimin ikinci hissəsi qədim türkmənşəli Abdal etnonimindən ibarətdir. Bax: Abdallı, habelə bax: 6,153

Bekavur-  Borçalı bölgəsində  kənd adı(241).

Bekbulaq- Tiflis quberniyasının Siqnax qəzasında  bulaq adı(181,36). “Bəy bulağı” mə’nasındadır.

Bektakar- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında  kənd adı(181,36). İndi Bolnisi r-nunda Bəytəkər kəndinin  adıdır.

Bertax-Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı ( 181, 35). İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında Beri (əsli Beyri) kənd adı ilə mə’naca eynidir. Toponim türk-monqol dillərində bayra “gəliş yeri”, “dayanacaq”, “düşərgə”(208,13) və otaq “xan alaçığı” sözlərindəndir.

Betlevi-  Ambrolauri r-nunda kənd adı (112,150). İrəvan xanlığında Bitli,  Şimali Qafqazda Ter əyalətinin Nalçik dairəsində Bituktəpə, Kutaisi quberniyasında Bitnağılı, Azərbaycanda Tovuz r-nunda Bitdili(181,39),Zaqatala r-nunda indi Bitdili çayı toponimləri ilə eynidir.Türk dillərində bet, bit “dağ yamacı”, “üz”, “aşırım” (172,83) sözündəndir.

Becaniani- Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında kənd adı(181,35). Orta əsrlərdə İrəvan əyalətində mövcud olmuş Beceni qala adı (57,192) ilə eynidir. Azərbaycanda Zəyəmçayın qədim adı Becan (erməni mənbələrində Bcans)  ilə  eynidir.Qədim türkmənşəli Peçeneq (Becene) tayfasının adındandır..

Beşaul-Alazan çayının sol sahilində, Stori çayı üstündə  kənd adı (165,92) Azərbaycan dilində say bildirən beş və aul “oba” sözlərindəndir.Gürcücə yazılışı Pşaveli.

Beşqardaş- Suxumi r-nunda kənd adı. 1943-cü ildən gürcücə Mtisubani adlandırılmışdır(112,262).

Beştaşeni- Calqa r-nunda kənd adı (112,159). X1X əsrin birinci yarısına aid mə’lumatda əhalisi azərbaycanlılardan ibarət kənd adı(142). Mənbələrdə “Beştaşin” kimidir. Azərbaycan dilində rəqəm bildirən beş, taş “qaya” və  in “mağara“ (126,209) sözlərindəndir.(Beşdaş mağaracı).

Bərbərdağ- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı(181,93) Bəbir (heyvan) olan dağ deməkdir.

Bərbərdağ- Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasında dağ adı(181,4).

Bəykəndi- Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində kənd adı(34,157). İndi bu kəndin adı (Laqodexi r-nunda) gürcücə yazılışda Basubani kimidir(112,157).

Bəypara- Adıgün r-nunda kənd adı. Axısqa türklərindən ibarət əhalisi 1944-cü ildə Orta Asiyaya deportasiya edilmişdir  (29). “Bəy kəndi”, “Bəyə məxsus hissə” deməkdir.

Bəytarançi- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Marneuli r-nunda) kənd adı(181.350.

Bəzəkli- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Marneuli r-nunda) kənd adı( 181,35). Gürcücə yazılışı Bezaklo (112,158). X1X əsrin 70-ci illərə qədər Hamamlı qəzanın kənd icmasına mənsub məntəqələrindən idi. İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında Bəzəkli kənd adı ilə ( yenə orada) mə’naca eynidir. Boz Ox adından təhrifdir.XIII əsrdə Suriyada yaşayan və ona görə də  Şamlu adlanan bir türk eli  Yç Ox və Boz Ox qolllarından ibarət idi (52.175). Görünür, bu elin Boz Ox qolu  orta əsrlərdə Borçalı bölgəsində də  məskunlaşmış,Boz Ox adı təhrifə uğrayan “Bəzək” formasını kəsb etmişdir.

Bəy Əhməd- Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində el adı(34,160). Mənbədə bu kiçik elin (camaatın) Dəmirçi Həsənli tayfasına mənsub olması göstərilir (yenə orada) Əsli Beq Əhməd.

Bərkdərə- Borçalı bölgəsində dərə adı. Gürcücə yazılış forması Barikdara (22). Türk dillərində “bərk“ və Azərbaycan dilində “dərə“  sözlərindəndir.

Bərət- Loru sancağında kənd adı(242). Barat şəxs adındandır. Ola bilsin bu toponimdə türk dillərində beret- “çətin keçilən yer” sözü kimi əksini tapmışdır.

Bərəli qışlağı-  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində məntəqə adı (34,160). Mənbədə “Kəpənəkçi tayfasının bərəli qışlağı” kimidir (yenə orada).

Bəxtiyar qışlağı- Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində qışlaq adı (34.160).

Biqa-Kutaisi quberniyasının Şaropan qəzasında (indi Çiatur r-nunda) kənd adı (181,39). Orta əsrlərdə Türkiyədə Biqa qalası (234,81).

Biqet- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181,39).  Şimali Qafqazın Kizil Yar dairəsində Bikitey kənd adı(yenə orada) ilə eynidir. Türk dillərində beqet, boqet “bənd”, “damba”, “hovuz”, “gölməçə” (207,12) sözündəndir.

Bidiqar- Alazan çayının sağ sahilində kənd adı. XV111 əsrə aid mənbədə  Biqidar adlı iki məntəqə vardı: biri Alazanın sol sahilində,Qavaz çayından cənubda, digəri Alazanın sağ sahilində Xizix (Kizik) mahalında (230,54).

Alazanın sol sahilində Qavaz çayından  cənubda Bidiqar və  Azərbaycanın şimal qərbində Bidiqarbinə kənd adları ilə  eynidir. Toponimin “bidi” komponenti X1X əsrdə Kutaisi quberniyasında Bitnağılı (181,39), Şimali Qafqazda Ter əyalətinin Nalçik dairəsində Bituktəpə(181,39), Azərbaycanda Tovuz r-nunda Bitdili,  İsmayıllı r-nunda Fitdaq, Zaqatala r-nunda Bitdiliçay toponimlərindəki "bit" sözü ilə eyniliyi şübhə  doğurmur, lakin mə'nası  mə'lum deyil.  İrəvan xanlığın Abaran mahalında bir kənd Bitli adlanırdı(bax: 6,158). Toponimin "qar" hissəsi isə "sıldırım dağ" mə'nasındadır. Bax: Aqakar.

Birili- Tiflis quberniyasının Qori qəzasında kənd adı (181,343). İndi Brili şəklində Xaşur,Sxinvali və Şuaxevi rayonlarında üç kənd adıdır(112,160).  İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında Birəli, Batum əyalətində Artvin dairəsində Brili, Şimali Qafqazda Vladiqafqaz dairəsində Biracenq, Bakı quberniyasının Cavad qəzasında Biralambek, Zəngəzur qəzasında Biriulu (181,39-480 toponimləri ilə eynidir. Altay-türk  dillərində birə “kiçik çay” (172,850 sözündəndir. Amur çayının Böyük Bira və Kiçik Bira qolları vardır (yenə orada). Naxçıvanda (Şərur rayonu) Birəliçay da bu sıradandır. Lakin 1593-cü ilə aid mənbədə Gəncə sancağının Ahiştabad dairəsində bir tayfanın adı Peyrəlu kimi yazılmışdır(239,218).Qazax bölgəsində bir çay  Pərili adlanırdı. Ola bilsin ki, Birili tayfa adıdır. İrəvan quberniyasında Aşağı Pirülü və Yuxarı Pirülü (6,140) Qəbələ r-nunda Pirəli kənd adları  ilə eynidir.

Birili- Tiflis quberniyasıın Batum dairəsində kənd adı(181, 43).

Birili- Kutaisi quberniyasının Raçin qəzasında kənd adı (181, 43).

Birliki- Qardabani r-nunda kənd adı(112,159).

Bitnağılı- Kutaisi quberniyasında kənd adı(181,39).Bax: Betlevi.

Bicanisi-Tiflis quberniyasının Qori qəzasında kənd adı(181,39).

Bicəncücə- Tiflis əyalətinin Pətək nahiyəsində kənd adı (34,161).Bax: Cücəkənd

Bovyan- Tiflis  quberniyasının Borçalı qəzasında yüksəklik adı(181,40). Qars əyalətinin Kaqızman dairəsində Bövtəpə dağ adı(yenə orada) ilə eynidir.

Boğaz-Suxumi r-nunda kənd adı. 1948-ci ildə gürcücə Veli  adlandırılmışdır (112,262).

Boğazkəsən- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Dmanisi r-nunda) kənd adı (181,40). 1951-ci ildə gürcücə Tkispiri adlandırılmışdır (112, 262).

Boğazkəsən-  Dmanisi r-nunda dağ adı. İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında Boğazkəsən dağ adı (181, 40) ilə eynidir. (bax: 6,158). Boğaz, "dar yer" , " dar keçid" mə'nasındadır. Toponimin “kəsən“ hissəsi Azərbaycan dilində keçilməsi mümkün olmayan (boğaz) mə'nasında " kəsən" dir. Bundan başqa türk dillərində  kəzən -"çökək yer" , " dağ çökəkliyi" , " aşırım",  "gəzdək"  mə'nalarındadır (172,168). Türkiyədə  Qaraboğazgöllə  eyni addandır.

Boqos- Borçalı  bölgəsində kənd adı(241) Türk dillərində buk "dağ keçidi", "dar vadi" sözündəndir. Azərbaycanda Buquzqala adı ilə  birmə‘nadadır.

Bozabdal-  kənd adı (241).Bax: Bezaabdal.

Bozçalu-  Borçalı bölgəsində kənd adı (241). İrəvan əyalətinin Qarni nahiyəsində Bozçala (başqa adı Babaxanlı) kənd adı ilə (6,161) eyni mə’nadadır.  Qızılbaş tayfalarından biri də  Bozçalı adlanırdı. Bu tayfanın adı isə Səlcuq oğuzlarının Bayat tayfasının Bozca qolunun (52,1750 adından və "eli" (tayfası) sözündən ibarətdir.