GÜRCÜstanda türk məNŞƏLİ

II hissə

GÜRCÜSTANDA TÜRKMƏNŞƏLİ   TOPONİMLƏRİN İZAHLI LÜĞƏTİ

Gürcüstanda türkmənşəli toponimlərin tədqiqi xalqımızın və dilimizin mənşəyi baxımından  maraqlı elmi  nəticələrin  çıxarılmasına imkan vermişdir.

1.Bir qrup toponimlərdə qədim türk dillərinə mənsub olan  daşlaşmış sözlər indi Azərbaycan dilində və onların dialektlərində rast gəlinir. Deməli,  bu arxaik sözlərin elmi baxımdan mə’nası əvəzsizdir.

2.Bir sıra yaşayış məntəqələrinin adları türkmənşəli olduğu halda, X1X əsrdə həmin məntəqələrdə gürcü, erməni və yunanlar yaşayırdılar. Məsələn, XIX əsrin II yarısına aid mə’lumata görə Borçalı qəzasının Avranlı, Taraklı, Gümbət, Aşağı Cinis, Salta,Beş-Taşin, Baş Göy, Səfərxaraba, Qolan, Yeddikilisə, Tək Kilisə, Barmaksız və b. kəndlərində Türkiyədən köçüb gəlmiş gəlmələr - yunanlar yaşayırdılar (131, 409).  Deməli, azərbaycanlı əhali həmin kəndlərdən  köçürülmüşdü.

Bir sıra kəndlərə isə Türkiyədən gəlmə yunanlar və ermənilər yerləşdirilmişdir: Qaraqom,Levati, İmri, Axalıq, Gərək və b. (131,410). Nəhayət, Cinis, Katur, Xaçköy, Aşqala, Dərəköy və b. (131,410) kəndlərdə Türkiyədən gəlmə ermənilər məskunlaşmışlar.

3.Qəzanın bir sıra kəndlərində: Qızılkilsə, Ozni, Kuşi, Nardevan, Ayazma, Taşbaşı, Kurtan, Qul Əkərək, Dərəkənd, Şaqalı, Qamışqut, Urut, Lori, Ovandərə, Uzunlar, Şınıx, Çala və b. ermənilər yaşayırdılar (131, 413-415). Bu səbəbdən də  həmin kəndlərin adları türkmənşəli olduğundan erməni əhalisi köklü deyil, Kiçik Asiyadan gəlmə ermənilər olmuşdur.

4.Borçalı bölgəsinin toponimiyası ilə indiki Ermənistan ərazisində olan Azərbaycan toponimləri və Azərbaycan respublikasının Qazax r-nu toponimiyası arasında bağlılıq vardır. Bu bağlılıq iki formada təzahür edir: 1) hər iki bölgədə eyni tayfa və xalq adlarından ibarət toponimlər vardır ( Abazdağ, Kəmərli, Salahlı, Poylu, Cəfərli və b.); 2) hər iki bölgədə eyni qədim türkmənşəli sözlərdən yaranmış coğrafi adlar vardır:  Axri-Zaman (əsli Akru-Saman), Ağa-Zaman və c.

5.Tədqiqat göstərmişdir ki, bir sıra yaşayış məntəqə adları türk dillərində “el” sözü ilə başlayır, lakin danışıqda bu söz “al (a)” formasını kəsb etmişdir: Alacik və Alaçıq, əsli “El-i Cik” yə’ni “Cik eli, tayfası”. “Alavar ”El-avar”; yə’ni Avar eli (tayfası); (Ermənistanda Alagöz əsli ”Eli-Oquz”dur.

6. Gürcüstanda bir sıra yaşayış məntəqələrinin əhalisi hazırda gürcü olduğu halda, həmin məntəqələrin adları türkcədir. Bunu iki cür izah etmək olar: 1) həmin məntəqələrdə əhali əvvəlcə türkdilli olmuşdur, sonra onlar assimilə edilmişdir; 2)ola bilsin ki, gürcülər toponim yaradıcılığında türk coğrafi adlarından da istifadə etmişlər.

Qədim gürcülər türk sözlərini  yalnız orada yaşayan türkdilli əhalidən götürə bilərdilər.

=A=

Abazadağ- Suxumi r-nunda kənd adı. 1948-ci ildə gürcücə Kvaloni adlandırılmışdır (112,261). Xəzərlərin Abaz (Avas) tayfasının (81,237; 189,83) adından və  dağ sözündən ibarətdir. Azərbaycanda Abazdağ (Qazax r-nu) və   Avazdağ (Tovuz r-nu) dağ adları ilə mənşəcə eynidir.

Abanisxevi-Tiflis quberniyasının Telavi qəzasında çay adı (181,2). “Aban” və gürcücə xevi - “dərə” sözündən ibarətdir. E. əv 65-ci ildə Roma sərkərdəsi Qney Pompeyin başçılığı ilə Roma ordusu ilə Alban ordusu arasında vuruşma ilə əlaqədar olaraq antik mənbələrdə Abant çayının adı çəkilir (Plutarx. Pompey, 35). Telavi rayonunda indi də  bir çay Abant adlanır. Abant hidronimi Aban adlı türk etnonimi adını əks etdirir(108,78). Bax: Abano.

Abano-Tiflis quberniyasının Telavi qəzasında çay adı  (181,1).  Antik mənbələrdə Abant. Albanların  e.ə. 66-cı ildə Roma ordusu ilə  döyüşü bu çayın kənarında olmuşdur.  1590-cı ildə İrəvan  əyalətinin Karbi nahiyəsində Avan(bax:6,94),  İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində Abana,  Batum əyalətinin Artvin dairəsində Avana(181,2) kənd adları ilə mənşəcə eynidir. Qafan toponimi də bu sıraya aiddir(bax: 6). Abano qədim türk mənşəli Aban tayfasının adındandır.

Abano- Çava r-nunda kənd adı(112).

Abano-Kareli r-nunda kənd  adı(112,49).

Abanoeti- Tiflis quberniyasının Raçin qəzasında(indi Ambrolauri r-nunda) kənd adı(181,1). Aban tayfa  adından və gürcü dilində məkan bildirən  “eti” şəkilçisindən  ibarətdir.”Aban yeri” mə’nasındadır.

Abanoskali- Tiflis  quberniyasının Qori qəzasında çay adı(181,1). Aban tayfasının adından və gürcü dilində tskali “çay” sözündən ibarətdir. “Abançay(ı)”  mə’nasındadır.

Abanosxevi- Duşet r-nunda kənd adı(112,148). “Aban dərəsi” mə’nasındadır.

Abari- Ambrolauri r-nunda kənd adı (112,148). Hun tayfa ittifaqına daxil olmuş qədim türk mənşəli Abar tayfasının adını əks etdirir. Tədqiqatçılara görə avarlar özlərini məhz “abar” adlandırırdılar (263,56). Orxon-Yenisey türk run yazılarında Apar kimidir. Mənşəcə Ermənistanda olmuş altı Abaran(6,96-97) kənd adı ilə  eynidir.

Abastumani- Kutaisi quberniyasının Zuqdidi  qəzasında  (indi Adıgün r-nunda) kənd adı (181,1). Yerli tələffüz forması (əsli) Abastuban. Əhalisi 1944-cü ildə deportasiya edilmiş Axısqa türklərinin yaşadığı kəndlərindəndir(29). X1X əsrdə İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında Yuxarı və Aşağı Abastuman kənd adları (181, 1) ilə mə’naca eynidir.Xəzərlərin Abas tayfasının adından və qədim türkmənşəli Tuban(Duvan) tayfasının adından ibarətdir.Axalsix r-nunda Mesxeti  türklərinin Qara Tuban, Korntuban və Zeduban kənd adları ilə  mə’naca eynidir. Azərbaycanda Duvannı (indi Qobustan) toponimi ilə bir mə’nadadır(263). Müxtəlif türkdilli xalqlarda (özbəklərdə, tatarlarda, çuvaşlarda, başqırdlarda və b.) Tuban(Tuvan,Duvan) tayfası barədə bax: 120.

Abastuman -Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasında (indi  Adıgün r-nunda) kənd adı(181, 1).

Abatxevi- Axalsix r-nunda kənd adı (112,148).  Qafqazda Avat dağ və Avat xaraba kənd adları(181,2) ilə eynidir. Abat  etnonimindən və gürcücə xevi- “dərə” sözündən ibarətdir. Azərbaycanda Afatlı (Ağdam rayonu) kənd adı ilə eyni mənşəlidir.  Qədim türk mənşəli Avat tayfasının  (106,86) adındandır.

Abbas qışlağı-  Loru sancağının Güney nahiyəsində kənd adı (241). Başqa adı Ləmican məzrəsi (yenə orada).  ”Abbasa məxsus qışlaq” mə’nasındadır.

Abdallı- Bolnisi r-nunda kənd adı . Gürcücə yazılış forması Abdalo(112,148). Kənd gürcücə Çavaxi adlandırılmış -dır   (“Hürriyyət” qəz. 1997, № 20). Azərbaycanda Ordubad r-nunda Abdal dağ adı , Ağdam və Tovuz r-larında Abdal kənd adları, X1X əsrdə Şimali Qafqazda Ter əyalətində Abdal dağ adı (181,1) toponimləri ilə eynidir. (bax: 6, 92).  Qədim türkmənşəli Abdal (Ağhun) tayfasının adını əks etdirir. Başqırdlarda, qazaxlarda və türkmənlərdə Abdal tayfası vardır (109).

Abdal tayfası mənşəyini erkən orta əsrlərdə Orta Asiyada mövcud olmuş Eftal dövlətinin adından götürür. Bu dövlətə Qərbi Türk xaqanlığı son qoymuş və bundan sonra abdallar müxtəlif ölkələrə köçmüşlər. Cənub-şərqi Avropada yaşayan bulqarların bir tayfası  Abdal adlanırdı (16, 31).V1 əsrə aid Suriya  mənbəyində Şimali Qafqazda  Hun əyalətində Abdal adlı tayfanın yaşadığı qeyd olunur ( 189,165 ). Bundan başqa ərəbcə abdal “nəcabətli” deməkdir (126,2). Məsələn,Burovdal (İsmayıllı r-nu) toponimi Pir Abdal adından təhrifdir.Bolnisi r-nu ərazisində Abdallar çalası və Abdallı güneyi  toponimləri vardır (bax: 65,18).

Abdullaağa qışlağı-  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində məntəqə adı(34,160). Mənbədə “Yüzbaşı tayfasının Abdulla ağa qışlağı” kimidir(yenə orada).

Abdulla qışlağı- Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində qışlaq adı(34,160).

Abdullaoğlu- 1728-ci ildə Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində bir elin adı(34,160).Mənbədə “İmir Həsən tayfasından olan Molla Abdulla oğlu camaatı” kimidir(34,160).

Abdülmülk- X1X əsrin birinci yarısında Borçalı  bölgəsində kənd adı(142).Abdul şəxs adından və azərbaycanca mülk (malikanə) sözündən ibarətdir.

Abcit-Tiflis quberniyasının Siqnax qəzasında çay adı(181,2). Qədim türk dillərində av -“ov” və  çit- “qamış (qarğı) alaçıq” (126-146) sözlərindən ibarətdir.

Avdallar- Borçalı distansiyasında  Salqa qalası yaxınlığında bir dağın adı (179,268).Bax: Abdallı.

Avanisxevi- Tiflis quberniyasının  Telavi qəzasında kənd adı(181). İrəvan xanlığında Avan və Avanik, Dağlıq Qarabağda Evan, Batum əyalətinin Artvin dairəsində Avana, Borçalı qəzasında Ovandərə, Şimali Qafqazın Ter əyalətinin Nazran dairəsində Oban, Şərqi Türkiyədə Avan, İranda Aban və b. toponimlərlə eynidir(Bax: 6, 99-100). Bizcə, etnotoponimdir. Bax: Aban.

Avdalı kolu- Bolnisi r-nu Abdallı kəndinin yaxınlığında meşə adı(22,23). Abdallı kənd adının yerli tələffüz formasıdır.

Avlabar- Tiflis şəhərinin Kür çayı sahilində  ərazinin qədim adı (111,101). Mənbədə toponim “Avlabar sahil çölü” kimi qeyd olunur. 1826-cı ilə aid arxiv sənədində burada Avladərə kəndinin olması qeyd edilmiş və Gürcüstanın 1801-ci ildə Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra oranın erməni əhalisinin köçüb  Azərbaycanın Şəmşədil mahalında Çardaklı adlı yerdə məskunlaşması göstərilir(indi Şamxor rayonunda Çardaqlı k.). Kür çayının sol sahilində Tiflisin yüksəklik hissəsi Avlabar adlanırdı (179, 1, s.284).

Avranlı-   Tiflis   quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Salqa r-nu) kənd adı(131,407). Gürcücə yazılış forması Avranlo. X1X əsrin II yarısında əhalisi Türkiyədən gəlmə  yunanlar idi (yenə orada). X1X əsrin 70-ci illərində Trialeti kənd icmasına mənsub məntəqələrdən idi.  Yerli tələffüz forması Əvrənli  olmuşdur. “Kitabi -Dədə Qorqud” eposunda Əvrən şəxs adı ilə səsləşir.

Avçala- Tiflis şəhərinin şimalında yer adı (111,159). Bir fikrə görə gürcü dilində avi “hirsli”, “qəzəbli” və azərbaycanca çala sözlərindən ibarətdir(22). Əslində isə toponim qədim türk dillərində av- “ov” və çalı-“susahili meşə, kolluq” sözlərindəndir. Bu mə’nada həmin söz ilk dəfə Alban tarixində qeyd olunmuşdur. Bax:Axçala.

Ağakar- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı

( 181, 2). Azərbaycan dilində Ağa (şəxs adı ya titul) və türk dillərində qar  “alınmaz” (sıldırım mə’nasında) qaya” (149,107) sözlərindəndir. Cənubi Qafqazda bir sıra qaya və dağ adlarında qar(kar) sözünü erməni tədqiqatçıların erməni  dilində kar “daş”, “qənbər”,”qaya” sözü hesab edərək nəvaxtsa  oralarda ermənilərin yaşadıqlarını yazmaları tamamilə səhvdir. Azərbaycanda ikinci komponenti qar, kar sözündən ibarət çoxlu dağ adı vardır: Buzuduxqar (Kəlbəcər r-nu), Kəçələqar (yenə orada) Qoşqar, Qoşunaqar (Gədəbəy r-nu), Qoşunkar (Oğuz r-nu), Ləzgiqar (Şamxor r-nu), Lölükqar(Daşkəsən r-nu), Çinqar (Xanlar r-nu), Çoxqar (Şəki r-nu), Şıxqar (Kəlbəcər r-nu), İnqar(İsmayıllı r-nu) və s. X1X əsrdə Borçalı  bölgəsində Babakar, Yastıqar, Əyriqar,Tünkar, Qazax qəzasında Siskar və Şarkar(129,2) dağ adları vardı. Qazaxıstanda Zanqar (149,205), Türkmənistanda  Qızılqar(236, s.127) və b. dağ adları da bu sıraya aiddir. Ola bilsin oronim ərəbcə əxi (Sufi  ordeninə mənsub dərviş və s.) və qar “mağara” sözlərindən ibarətdir. Bax:    Ağbaba, Babakar

Ağamedlo- Marneuli r-nunda kənd adı (112, 149).  Ağaməhəmmədli  toponiminin gürcücə yazılışıdır. Nəsil adıdır.Bax: Ağəəhməd.

Ağaiani- Kaspi r-nunda kənd adı(112). Ağa şəxs adından və  gürcücə mənsubluq bildirən “iani” şəkilçisindən ibarətdir.

Ağalıq-  Salqa r-nunda kənd adı.   Barmaksız kənd  icmasına mənsub məntəqələrdən idi. 1921-ci ildə  əhalisi Türkiyəyə köçmüş kəndlərdən (Ağalıq, Yırğançay, Qəmərli, Ağalıq, Xosbiyə, Göyyə və Lebis biridir,(bax: 53).Bax: Axalıq.

Ağamir Həsənli- XVII əsrdə Tiflis əyalətinin Baydar nahiyəsində kənd adı(34,158).Nəsil adındandır.

Ağarak-Qudaut, Maxaradze və Qardabani r-larında kənd adları(112,149). “ Ağaraki” sözü Gürcüstanda X əsrə aid gürcü mənbəyində çəkilmişdir(160,96). N.Y.Marr bu sözü rus dilinə “malikanə” kimi  tərcümə etmişdir(yenə orada). Müasir  gürcü dilində də bu söz həmin mə’nadadır.  Orta əsrlərdə aqarak (əkərək) sözü feodala və kilsəyə məxsus iri torpaq sahəsi və malikanəni bildirirdi. İslam mənbələrində  aqarak sözü məzrə (“əkin sahəsi”)  sözü ilə əvəz olunmuşdur. Həqiqətdə də aqarak (əsli əkərək) sözünün kökünü  şumer dilində  aqar (“akar”) “əkin”, “əkilən yer” sözü təşkil edir. Ermənistanda aqaraklar haqqında bax.182.  Bax: Əkərək.

Ağara- Kareli, Xilo, Batumi, Axalsix və Ambraluri r-larında kənd adları (112, 149). Əhalisi azərbaycanlılardan ibarətdir.Bax. Əkərək.

Ağbaba-    Tiflis əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində kənd adı (34,157).  Ağbaba Arpalı sancağının bir nahiyəsinin adı idi(141). Darvaz kəndi yaxınlığında “ Ağbaba təpəsi”  vardır. Yerli tələffüz  forması Ağababa(22,17).Ağa-”böyük”, “ata”, Baba  isə“pir”, “müqəddəs  yer” sözlərindən ibarətdir.

Ağbaba düzü- Bolnisi r-nu ərazisində düzən adı.  Ağababa.

Ağbabalı- X1X əsrin I yarısında Borçalı sahəsində kənd adı(181). Digər adı Daşlı Qumqur.

Ağbat-   Borçalı qəzasında kənd adı(241).Türk dillərində rəng bildirən  aq və bət “dağ yamacı”, “dağın gün düşən tərəfi”(199,1V,2,s.1617) sözlərindəndir.

Ağbulaq- Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında kənd adı (181,4). Gürcücə Tetriskaro adlandırılmışdır (212,262).X1X əsrdə Qafqazda mövcud olmuş 24 Ağbulaq adından biridir. Azərbaycan dilində ağ(“içməli”, “ yüngül su“ mə’nasında)  və bulaq sözlərindəndir.

Ağbulaq- Tiflis əyalətinin Pətək nahiyəsində kənd adı(34,161).

Ağburun Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında dağ adı   (181, 4) . Azərbaycan dilində  ağ ( torpağın süxurunun rəngini bildirir) və  burun(dağ burnu, dağ çıxıntısı) sözlərindəndir.

Ağ Qullar- Marneuli r-nunda kənd adı. Gürcücə yazılışı  Akulari(112,150). Qədim türkdilli  bulqarlarda və  qıpçaqlarda  Kul tayfasının adındandır.“ Əxiyə mənsub  Qullar kəndi” deməkdir.

Ağquroba- Loru sancağının Loru  qəzasında kənd adı(241). Mənbədə Babaxan çayının sahilində yerləşən kənd (241) Ağqurava adlanırdı. Azərbaycan dilində ağ (“əxi” sözünün təhrifi) və fars dilində qurab “günbəzli türbə” sözlərindəndir.

Ağdis-  Tiflis quberniyasının Qori qəzasında kənd adı(181, 4). İrəvan quberniyasının Sürməli  qəzasında  Ağdiz kənd adı  (yenə-orada) ilə mənşəcə eynidir.Rəng bildirən ağ və farsca dizə “qala” sözlərindəndir.  Bax:6,106.

Ağdərə- Suxumi r-nunda kənd adı(112,149).Gürcücə yazılışı  Aqdari(112, 149).

AğƏhməd-  Tiflis əyalətinin Ağcaqala nahiyəsində  bir  oymağın (tayfanın) adı (34,162).Mənşəcə Təkəli elinin bir qoludur. Bu el (mənbədə “oymaq” kimidir) Məhanə, Şimali, Sayatlı və  Kiçik Sayatlı  camaatlıqlardandır (yenə orada).

Ağzıböyük   Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı (181,5). Oradakı Urud çayının ikinci adıdır. Çayın mənsəbinin böyüklüyünü bildirir.

Ağıl Mahmudlu- Marneuli r-nunda kənd adı. Gürcücə yazılışı Axali-Mamutlo. Gürcücə axali “ yeni” , “ təzə” sözünün təhrifi olan  “ ağıl” sözündəndir. Mahmudlu kənd adındandır. ”Yeni Mahmudlu” mə’nasındadır.

Ağkənd-  Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında qışlaq adı(181, 5). İrəvan xanlığının Dərələyəz nahiyəsində Ağkənd və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında (indi Ermənistanın Sisyan r-nunda)  Ağkənd yaşayış məntəqə adları ilə mə’naca eynidir.  Əsli  Əxikənd, yə’ni “Əxiyə mənsub məntəqə”(bax: 6,s. 101).

Ağkörpü - Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Marneuli r-nunda) kənd adı (181,5) . X1X əsrin 30-cu illərində kəndə Türkiyədən gəlmiş ermənilər yerləşdirilmişdir. Həmin əsrin  70-ci illərində Opret kənd icmasına mənsub məntəqələrdən idi. X1X əsrdə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında Yuxarı Ağkörpü və Aşağı Ağkörpü  kənd adları ( 181, 5) ilə mənşəcə eynidir. Ağ Körpü XVIII-X1X əsrlərdə Cənubi Qafqazda yaşamış bir türkmənşəli elin adı olmuşdur (6,108). Orta Asiyada Fərqanə əyalətində Ağ Körpü türk tayfası barədə  bax: 114 , s.55.

Ağlağan-  Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında və İrəvan quberniyasının  Aleksandropol  qəzasında dağ adı(181, 5). Bozabdal dağ silsiləsinin zirvələrindən birinin adıdır. Loru və Pəmbək bölgələrini ayıran dağdır(50,152). Hünd.2992 m. İlk dəfə “Kitabi-Dədə Qorqud”  eposunun IV boyunda ”kafirlərin”(yə’ni xristianların)  sərhəddində dağ kimi çəkilir (78, 69). Keçmişdə Qazax-Borçalı ellərinin  yaylaq yeri olmuşdur (50,152). Ağ və mə’nası mə’lum olmayan Laqan sözlərdən ibarətdir. X1X əsrdə  İrəvan quberniyasının Eçmiadzin qəzasında Qızıl-Laqan, Şimali Qafqazda Stavropol quberniyasının Böyük Derbet ulusunda Laqan-Xuduk(dağ adı), Dağıstan  əyalətinin Teymurxan- şura dairəsində Çakas-Laqan (181, 80) və başqa  toponimlərdə mə’nası mə’lum olmayan ”laqan” sözü vardır. 1747-ci ildə Borçalı bölgəsinin aaydar nBhiyəsində bir kənd də Laxan adlanırdı. XX əsrin 30-cu illərində Ağlağan dağı  fərmanla ermənicə Urasar adlandırılmışdır.Bax: 6,108-109.

Ağlağan - Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında(indi Ermənistanda) 7-350 desyatinlik yaylaq adı (131, 445). Muğanlı kəndinin maldar əhalisi və Sıqnaq  qəzasından gələn maldarlar üçün yaylaq yeri (yenə orada).

Ağməmmədli  - Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında kənd adı (181, 5). İndi Axalkalaki r-nunda gürcücə  yazılış forması Aqamedli kimidir (112,149). Əsli Əxi Məmmədli. Dərviş ordeninə mənsub olduğuna görə Əxi (ərəbcə” qardaş”) Məhəmməd adlı şəxsə  mənsub məntəqədir.Onun törəməsi indi də kənddə yaşayır(33,37).

Ağni-Tiflis -uberniyasının Borçalı qəzasına mənsub Lori pristavlığında kənd adı (131.454). X1X əsrin ortasında  kəndin əhalisi Türkiyədən gəlmə ermənilər idi (yenə orada).Yaqut Həməvi (XIII əsr) Gəncə şəhərinin yaxınlığında bir qalanın Akna  adlandığını yazmışdır (bax:27)Ehtimal ki, kəndin əhalisi müəyyən tarixi hadisə ilə əlaqədar olaraq həmin qaladan çıxmadır.

Ağrikar- Tiflis quberniyasının  Borçalı qəzasında qışlaq adı (181, 5).  Azərbaycanda  Ağrioba  kənd adı(yenə orada) ilə mə’naca eynidir.

Ağrikar- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı (181, 5). Ehtimal ki, Akrukar, yaxud Arqukar adından danışıqda səslərin yerdəyişmə nəticəsidir. Türk dillərində arku “dağlararası vadi”,  arqu “dərələrlə şaxələnmiş dağ” (172,58), yaxud  arğu “dayanacaq “ , “düşərgə”  (223, 316) sözündəndir. Oronimi “ kar” hissəsinin dağ adlarında mə’nası barədə bax:Aqakar.

Aqriçay- Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasında çay adı (181, 6). Aqrıçay Alazan çayının qollarından biridir. Qədim türk dillərində aqru “sakit”, “dinc” (“rəvan axın” mə’nasında) (126,49) və çay sözlərindən ibarətdir.

Ağtaxta- Tiflis quberniyasının  Siqnak qəzasında dağ adı (181).Azərbaycanca ağ və taxta “dağın döşündə hamar yer” sözlərindəndir.

Ağsu- 1727-ci ildə Loru sancaqının Quzey nahiyəsində kənd  adı(241).

Ağ Təklə - Tiflis quberniyasının Tiflis qəzasında (indi  Qardabani r-nunda) kənd adı(181, 6). Gürcücə yazılış forması  Aqtaqla(112, 149). Təklə tayfasının məskunlaşması nəticəsində  yaranmış məntəqələrdəndir. Bə’zi tədqiqatçıların toponimin “ağ” komponentini “şərq”,  Qara Təklə adında qara sözünün “qərb” mə’nasında olması fikri (101, 14) düz deyil. Əsli Əxi Təklə , yə’ni  “Əxiyə(Sufi ordeninin üzvünə) mənsub Təklə“ məntəqəsi mə’- nasındadır.Bax: Təklə və Qara Təklə.

Ağcaqala-Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Marneuli r-nunda) Debeda çayının sağ sahilində xaraba qala  adı. XVIII əsrdə  qalanın adı ilə Tiflis əyalətinin bir nahiyəsi də  Ağcaqala adlanırdı (34).  Qədim gürcü mənbələrində XV-XVIII əsrlərə  aid hadisələrdə çəkilir(144, 11, 343, 335, 391,494). Vaxuştinin yazdığına görə Sultan Yaqub tərəfindən tikilmişdir. I Şah  Abbas onu gürcü hökmdarı Georgidən almış və borçalıları yerləşdirmişdir(93,32). Həmin müəllifə görə keçmişdə Berduc adlanmışdır(yenə orada). Gürcü mənbələrindəki Berduci çay adı da bu qalanın adı ilə bağlıdır. Bu Ağcaqala barədə bax: 177.

X1X əsrdə Cənubi Qafqazda mövcud olmuş 9  Ağcaqaladan biridir. Digər Ağcaqala Qazax qəzasında idi. X1X əsrdə Nuxa və Cavad qəzalarında  Ağcaqala adlı 5 qala vardı (181,6). “Kitabi Dədə Qorqud “ eposunda çəkilən Ağcaqala ilə əlaqəsi yoxdur, çünki  həmin Ağcaqala Sürməli mahalının Diqor qəzasında  yerləşirdi. Diqor qəzasının Arpaçay boyu çuxur  bölgəsi Aran (“qışlaq” mə’nasında) adlanır. Diqor qəzasına  həm də Qarabağ deyilmişdir. Ağcaqala da məhz Türkiyədəki Qarabağdadır. Qarabağ Osmanlı dövlətinin  dövründə Ağcaqala  sancaqlığının  şəhəri idi. Bunu eposda “Ağcaqala- Sürməli” ifadəsi də göstərir (bax: 6, 105).Ağcaqala ağca, ,yə‘ni ağ rəngli daşdan tikilmiş qala mə’nasındadır. Azərbaycanda ilk dəfə  1603-1604-cü illərdən mə’lum Ağcabədi (ağca və ərəbcə badiyə-“çöl”, “səhra” sözlərindən) məntəqə adındakı “ağca“  sözü ilə eyni mə’nadadır.

Ağçala-- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181, 6). Digər adı Qaranlıq.  Bax: Qaranlıq. Azərbaycan dilində ağ və çala “çuxur” “su yığılan çökək yer”, “yağış və qar suları yığılan yer”  sözlərindən ibarətdir.  Qeyd etmək lazımdır ki, Gürcüstanın türk toponimiyasında “çala” sözü bir neçə Çala toponimindən başqa Alaçala, Quluçala, Qaraçala, Yuxarı Avçala,Ovçala, Sarıçala, Ortaçala və b.  yaşayış məntəqə adlarından da əksini tapmışdır. 1447-ci ilə aid gürcücə bir sənəddə Gürcüstanda Avçala kənd adı çəkilmişdir(111,159). Çala sözünün türkmənşəli olması Dağ Borçalının  (indi Ermənistanda Taşir r-nunda) Cücəkənd (Qızıl Şəfəq)  kəndinin ərazisində Xırdaçalalar gölməçə adları ilə də təsdiqlənir. Lakin Gürcüstan toponimiyasında “çala” Azərbaycan dilindəki “çala” sözü  “çökək yer”  mə’nasında yox, türk dillərindəki çalı “kol - kosluq” , “su kənarı kolluq”(199,111,1,1875-1879) sözündəndir.Bu toponimlərdə “çala”  X1X əsrdə Azərbaycanda Nuxa və Cavad qəzalarında Ağçala  və indi Qaraçala, Neftçala, Biləsuvar r-nunda Mahmudçala, Bağırçala,Şərifçala,Xan qalası, Ağçala, Şorçala və b. toponimlərdə “çala” sözü ilə mə’naca eynidir(66,508-309;181,6).

Ağçala- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında çay adı(181, 6).

Adam--Taş- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında dağ adı(181,6). XV1 əsrdə İrəvan əyalətiinin Sisəcan (Sisyan) nahiyəsində bir kənd də Adambazar adlanırdı (6,112). Adam və türk dillərində taş “qaya” sözlərindəndir. “Adama oxşar qaya“ mə’nasındadır.

Adamtəpəsi- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında təpə adı(181,6).Adam şəxs adından və təpə sözündəndir.

Adıgün - Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasında kənd adı (181,7). Gürcücə yazılış forması Adıqen. Mesxet türklərinin məskun olduqları kəndlərdən biri olmuşdur. Əhalisi 11 Dünya müharibəsi illərində Orta Asiyaya sürgün edilmiş və yerində gürcülər yerləşdirilmişdir (29). Hazırda  Gürcüstanın Adıqen r-nun mərkəzidir.  Qıpçaqların Eti tayfasının(195) adından və türk dillərində  kün “tayfa” , “el” (126,326) sözlərindəndir.

Adişi- Kutaisi quberniyasının Leçxum qəzasında (indi Mesti r-nunda) kənd adı(181, 7). Əsli Edişə. Azərbaycanda Hadrut və Cəlilabad r-larında Edişə, Qars əyalətində Edişa kənd adları ilə  mənşəcə eynidir. X1X əsrdə Şimali Qafqazda noqaylar içərisində Edişə tayfası vardı.  Bu barədə bax: 106,63.  Edisa.

Azadkənar-  XVII -əsrdə  Tiflis əyalətinin Dəmirçi  Həsənli nahiyəsində kənd adı (241, 160).

Azqur- Axalsix r-nunda kənd adı(212,156).Gürcücə yazılış forması Atskuri (yenə orada).Axısqa türklərinin yaşayış məntəqələrindəndir. Görkəmli ictimai xadim Ömər Faiq Nemanzadənin doğulduğu kənddir.Səlcuq oğuzlarının Yazqur tayfasının adını əks etdirir.

Azqüdə- Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasında kənd adı (181,8).  Azqüdə göl adındandır.

Azqüdə-Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasında göl adı(181, 8). Gölün adı monqol dillərində az “bitkisiz,meşəsiz” və türk dillərində   kuta “bataqlıq”(172,323) sözlərindən ibarətdir.Bax: Alqoday.

Azgəyliyən- Dmanisi r-nunda kənd adı. Gürcücə  yazılışı Azqainani.

Az keçi- XVII əsrdə  Tiflis əyalətinin Dəmirçi Həsənli nahiyəsində kənd adı(34, 160).Türk dillərində as “çayın aqzı” (172,58) və keçü “keçid” (172,272) sözlərindən ibarətdir.

Ayazma- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında( indi (Salqa r-nunda) kənd adı(131, 415). Gürcücə yazılışı Aiazmi(112,187).Türk dillərində oy “çökək”, “alçaq yer” (172,408) və asma “yayda quruyan su mənbəyi(bulaq,çay)” (150,14)(Abşeronda Yaşma və Xaçmaz r-nunda Asmaçay çayının adında əksini tapmışdır) sözlərindəndir. X1X əsrin əvvəllərindən kəndin əhalisi Türkiyədən gəlmə ermənilərdəndir (131,415).

Ayaşlu- XV11 əsrdə Tiflis əyalətinin Pətək nahiyəsində kənd adı(34,160). Nəsil adındandır.

Ayqırgölü- Bolnisi r-nunda Faxralı, Kəpənəkçi, Saraclı və b. kəndlərin keçmişdə yaylaq yeri olmuş Qaraxaç yaylağında (Türkiyə  ilə sərhəddə) dağ gölü.Xalq arasında Dibsiz də adlanır(50,36). “Kitabi Dədə Qorqud” eposunda Ayqır gölü hidronimi ilə  səsləşir.