H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

 
Şəkil 9. Saflor - Сафлор (Carthamus L.):  1, 2 - bitki cücərti və 
çiçəkləmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq və çiçək qrupu olan 
budaq; 4 – çiç
ək; 5 – yetkin çiçək qrupu;  6 – meyvə. 

106 
 
 
Şəkil 10. Boyaq  safloru - Сафлор красильный  
(Carthamus tinctorius L.): Ç
içəkli budağı və toxumu 
 

107 
 
 
Şəkil  11.  Ağ  xardal  -  Горчица  белая (Brassica alba 
Robenhorst, Sinapis alba L.) 1, 2 - bitki 
cücərti  və çiçəkləmə 
fazasında;   3 – üzərində yarpaqlar, çiçək  qrupu və meyvələr 
olan budaq;    4 – 
meyvəsi; 5 – toxumu.
 
 

108 
 
 
Şəkil  12.  Göy  xardal  (Sarept  və  ya  Hindistan  xardalı)  - 
Горчица  сизая,  сарептская,  или  индийская,    (Brassica 
juncea (L.), Czern.)
  
1, 2 –  bitki cüc
ərti, çiçəkləmə  və  bar 
əmələgətirmə  fazasında;    3  –yarpaqlı  və  çiçəkli budaq  
(meyv
əəmələgəlmə fazasında);  4 – meyvəsi;  5 – toxumu
 

109 
 
 
Şəkil 13. Qara xardal - Горчица черная – 
Brassica nigra (L) Koch. 

110 
 
 
Şəkil 14. Payızlıq raps - Озимый рапс (Brassica napus 
oleifera biennis D. C.)  1, 2 – bitki, 
inkişaf etmiş cücərti, 
çiç
əkləmə və meyvə bağlama fazasında; 3 – budağın çiçək və 
meyv
ə ilə bir hissəsi ; 4 – meyvə; 5 – toxum. 
 

111 
 
 
Şəkil 15. Yağlıq  raps - Рапс масличный 
(Brassica napus oleifera biennis D. C.) 

112 
 
 
Şəkil 16. Yazlıq yağlı raps (kolza) - Рапс масличный (яровой)
 
(Brassica napus ssp. oleifera annua Metzg.) 

113 
 
 
Şəkil 17. Adi turpəng. Сурепка
 
обыкновенная (Brassica 
rapa oleifera D. C.): 1 - bitki 
cücərti fazasında;  2 - kök 
gövdə hissəsi və yan yarpaqlarla; 3 - çiçəkverən zoğ;           
4- qotaz 
yetişmə fazasında; 5- qın (qabıq) və toxum. 
 
5 

114 
 
 
Şəkil 18. Sarzon (tarla kələmi) Сарзон (сурепица)
 
или 
капуста полевая (брассика полевая)
 - Brassica 
campestris L.
 

115 
 
 
Şəkil 19. Yağçiçəyi. 
Рыжик посевной
 (Camelina sativa (L.) 
Crantz:  

116 
 
 
Şəkil 20. Perilla və ya  sudza -  Перила или судза 
(Perilla ocymoides L.)
 

117 
 
 
Şəkil 21. Lallemantiya - Лаллемантия:  1,2 – bitki inkişaf 
etmiş cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3 – budağın  yarpaqvə 
çiçək qrupu ilə bir hissəsi; 4 – çiçəyi; 5 – yığılmış meyvə;     
6 – kiçik qoz (
fındıq). 
 

118 
 
 
 
Şəkil 22. Yağlı  lalə - Мак масличный  
(Papaver somniferum L.) 

119 
 
 
Şəkil 23. Yuxugətirən (yağlı)  lalə - Мак снотворный,
 
 
(Papaver somniferum L.) 
 

120 
 
 
Şəkil 24. Tunq - Тунг (Aleurites Forst.) 

121 
 
Aşağı keyfiyyətli tunq yağı plyonka, müşəmbə (linoleum), qaloş 
lakı hazırlanmasında istifadə olunur. Tunq yağı alınarkən çıxan tul-
lan
tıdan  gübrə  kimi  istifadə  edilir.  Bu  tullantının  tərkibində  7,6% 
azot,  25%  fosfor  olur.  Jmıxı  zəhərlidir.  Ondan  kazein  və  plastmas 
əldə edilir. Yandıqda da nazik his (qurum) əmələ gətirir ki, ondan da 
tuş  (mürəkkəb)  hazırlanır.  Oduncağı  yüngüldür,  suda deformasiya 
olunmur. Ondan mebel, musiqi alətləri və s. hazırlanır. 
Çində və Hind-Çin ölkələrində tunq yağı tibdə qusma və işlətmə 
dərmanı kimi istifadə edilir, irinli yaralara və yanıqlara çəkilən məl-
həmlərin (mazların) tərkibinə daxil edilir. 
Tunq me
yvələrinin tərkibində zəhərli maddə vardır. Bu maddə-
nin xüsusiy
yətləri bu günə qədər tam öyrənilməmişdir.  
Tunqla zəhərlənmə əlamətləri insanlarda qusma, mədədə kəskin 
ağrı, başgicəllənmə, nəbzin artması və s. şəklində təzahür edir. Tunq 
yağının  əsas  zəhərləyici  maddəsi  saponindir.  Saponin  insan  qanına 
keçdikdə qanın parçalanmasına (hemolizinə) səbəb olur. 
Yayılması. Tunq subtropik texniki bitki olub Çində və Yaponi-
yada 26 və 33
0
 
şimal enliliklərində yabanı halda yayılmışdır. Mədəni 
əkinləri ABŞ-da, Argentina və Paraqvayda mövcuddur. Tunq MDB 
ərazisində əsasən qərbi Gürcüstanın subtropik rayonlarında bitir. Az 
miqdarda  tunq  əkinlərinə  Azərbaycanın  subtropik  rayonlarında  və 
Krasnodar vilayətində də rast gəlinir. 
1986-
cı ildə dünyada 100 min tona yaxın tunq istehsal olunmuş-
dur  ki,  bunun  da  yarıdan  çoxunu  (60  min  tonunu)  Çin  istehsal 
etmişdir. 
Argentina və Paraqvay da əhəmiyyətli dərəcədə tunq becərirlər. 
İldə 12 min tona qədər yağ ixrac edirlər. Tunq az miqdarda (2 min 
ton)  Braziliya  və  keçmiş  SSRİ-də  (1  min ton) istehsal olunurdu. 
Mədəni  tunq  yabanı  formaların  əhilləşdirilməsi  nəticəsində  yaradıl-
mışdır. 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Tunq birevli, 
yarpağını tökən ağac bitkisidir. Hündürlüyü 8-10 m-ə çatır. Yanlara 
doğru geniş yayılmış (budaqlanmış) möhkəm kökləri, yoğun kövrək 
budaqları vardır. Yarpaqları növbəli düzülüşlü, uzun saplaqlı, tüksüz, 
3-
5  dilimlidir.  Çiçək  qrupu  sıxdır,  budaqların  nəhayətində  yerləşir. 

122 
 
Çiçəyi bircinslidir, ancaq ikicinsli də olur. Meyvəsi hamar, iri, endos-
permi 
yağlıdır 
(r
əngli  şəkil  24).
 
Meyvə  verməsi  əkildikdən  3-4 il 
sonra başlayır və 30-35 ilə qədər davam edir.  
Tunq musson iqlimi rayonlarda yazda və yayda bol yağış yağan 
yerlərdə  müvəffəqiyyətlə  becərilir.  Qışda  temperaturun  -9-15 
0
C-
yədək enməsinə dözür. 
To
xumla, kök və gövdə çilikləri ilə çoxaldılır. Gövdə çilikləri ilə 
çoxaltmada boy maddələri tətbiq edilir. Əsas çoxaltma üsulu toxumla 
çoxaltmadır.  Vegetativ  çoxaltma  anaclıq  plantasiyaların  salınması 
vaxtı həyata keçirilir ki, bu zaman nəsildə qiymətli təsərrüfat xüsu-
siy
yətlərinin qorunmasına nail olunur. Bir hektar plantasiya salmaq 
üçün hektara 100-
150 bitkidən 360-a qədər bitki əkilir. 
Sistematikası.  Tunq (Aleurites Forst.)  bitkisi  südləyənlər  (Eu-
phorbiaceae
) fəsiləsinə daxildir. Tunq cinsinin 5 növü vardır. Ən çox 
əhəmiyyət kəsb edəni Çin tunqu - А. fordii Hemsley, Yapon tunqu - 
A. cordata (Thunb.) R. Br., 
daha  çox  istilik  sevən  dağ  tunqu  -  A. 
montana (Lour.) Wils.
,  həmişəyaşıl,  çox  davamlı  bitki  olan  Moluk 
tunqu  -  A. moluccana (L.) Willd., üçtoxumlu  tunq  -  A. trisperma 
Blanco.- dur. 
Yapon tunqunun vətəni Yaponiyadır və burada o geniş 
becərilir. Yağına görə üstün olan Çin tunqudur. Öz keyfiyyətinə görə 
bu yağ tədricən quruyur, qızdırıldıqda (isidildikdə) isə duru qalır. 
Dağ tunqu mənşəyinə görə Çinin cənub-şərqi əyalətlərində əmə-
lə gəlmişdir. Yağ çıxımı 57-58% olmaqla, yüksək keyfiyyətlidir. 
Moluk tunqu yabanı halda Malayziya floristik vilayətində bitir. 
Tropik rayonlarda becərilir. 
Üçtoxumlu tunq yabanı halda Filippin və Moluk adalarında bitir. 
Orad
a və həmçinin də Yamayka və Puerto-Riko adalarında becərilir. 
Keçmiş SSRİ-nin subtropik ərazilərində Çin tunqu noyabrın əv-
vəlindən dekabrın ortalarına qədər, Yapon tunqu isə sentyabrın orta-
larından,  oktyabrın  ortalarına  qədər  yetişib  tökülür.  Məhsul  yığımı 
meyvələr  yetişdikcə  aparılır.  Meyvələr  qurudulur,  toxumları  çıxar-
dılır.  Zavodda  toxumların  qabığı  çıxarılır,  ətli  hissəsi  əzilir  və  yağı 
çıxardılır.  
 
 

123 
 
 
II FƏSİL. EFİR YAĞLI  BİTKİLƏR 
 
Efir 
yağlı bitkilər o bitkilərdir ki, onların xüsusi hüceyrələrində 
(efir yağı yollarında) və ya vəzifəli tükcüklərində ətirli (iyli) efir yağ-
ları vardır. Efir yağlarından 1000-dən artıq üzvi maddələr alınır. Bu 
efir yağlarının tərkibi mürəkkəb üzvi birləşmələrdən oksigen törəmə-
li terpenl
ərdən, spirtlərdən, aldehidlərdən və  ketonlardan ibarətdir. 
Efir yağları uçucu birləşmələrdir və praktiki olaraq suda həll olmur-
lar. 
Ətirli  yağlar əmələ  gətirmək qabiliyyəti çətirçiçəklilər (Apiace-
ae), dalamazkimil
ər  (Lamiaceae), sədəfotukimilər  (Rutaceae)  və  b. 
f
əsilələrə  aid edilən 3000-dən  artıq  bitki  növündə  müşahidə  edilir. 
Amma onlardan 200 növ
ə yaxını sənaye əhəmiyyəti kəsb edir. 
Efir yağlı bitkilərin çoxu (44%-ə qədəri) tropik və subtropik öl-
k
ələrdə  bitir.  Bunlara  sitrusları,  mixək  ağacını,  dəfnə  ağacını,  qəh-
v
əyi ağacı, zəncəfili və s. misal göstərmək olar. Bu ölkələrdə bunla-
rın sənaye plantasiyaları mövcuddur. Orta qurşaqda isə mədəni halda 
bec
ərilən və  yabanı  halda  bitən ot tipli efir  yağlı  bitkilər  –  keşniş 
(kinza), sürv
ə, reyhan, zirə, cirə, paçuli, şüyüd, bataqlıq zanbağı (air) 
v
ə s. bu məqsədlə istifadə edilir. Ən yüksək keyfiyyətli efir  yağları 
z
əncəfilkimilər (Zingiberaceae), sandalkimilər (Santalaceae), dəfnə-
kimil
ər (Lauraceae), gülçiçəklilər (Rosaceae), ətirşahkimilər (Gera-
niaceae),  s
ədəfotukimilər  (Rutaceae) fəsiləsinə daxil olan bitkilərin 
t
ərkibində olur.  
Evkalipt,  kamfora  ağacı,  nanə, cəfəri, kəklikotu, rozmarin, sə-
d
əfotu və s. kimi dərman bitkiləri də efir yağlı bitkilər qrupuna aid 
edilir.  
İstifadəsi. Efir yağlı bitkilər sənayenin ətriyyat, qida və s. sahə-
lərini və tibb sahəsinin xammalla təchiz edilməsi işində mühüm rol 
oynayırlar. Efir yağlarının çox hissəsi ətriyyat və kosmetika sənaye-
sində  (sabun,  diş  məcunu,  ətir,  odekalon  və  s.)  istifadə  edilir.  Bəzi 
efir  yağları  zərif  üzvi  sintez  üçün  xammal  kimi,  məsələn  kamfora 
üçün pinen alınmasında istifadə edilir. 
Qida sənayesində efir yağları likör, qida cövhəri, tütün ətirləndi-
ri
cisi  kimi  və  s.  istifadə  edilir.  Keşniş  və  zirə  toxumları  dad  keyfi-

124 
 
yyətini  yaxşılaşdırmaq üçün çörəyin tərkibinə və bəzi ərzaqlara qa-
tılır.  
Efir yağları antiseptik və müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə tibdə, 
sa
nitar  gigiyenada  (kamfora  ürək-dərmanı,  anefol  öskürək  dərmanı, 
mixək  yağı  diş  dərmanı,  evkalipt  yağı  mikrob  parazit  əleyhinə  və 
yarasağaldıcı vasitə kimi) istifadə olunur. Bəzi efir yağları dərman-
ların dadını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilir. 
Bəzi efir yağları baytarlıq təbabətində və kənd təsərrüfatı bitki-
lərinin xəstəlik və zərərvericiləri əleyhinə mübarizə vasitəsi kimi tət-
biq edilir.   
Sellüloz, lak-boyaq, mis-
qızıl, gön-dəri və xəz sənayesində efir 
yağları texniki məqsədlər üçün istifadə edilir. Terpentin yağı  (iynə-
yar
paqlıların  qatranından  alınan  yağ  -  skipidar) lak-boyaq, evkalipt 
yağı isə hava donanmasında reagent kimi istifadə edilir. 
Bir çox efir yağları (keşniş, zirə və s.) sintetik üsulla yeni limon, 
qızılgül,  bənövşə  ətri  verən  maddələrin  hazırlanmasında  istifadə 
olun
maqla bərabər həm də qiymətli ixrac (eksport) məhsulları hesab 
edilir. 
Keşniş,  cirə  və  zirə  toxumları  efir  yağları  çıxarıldıqdan  sonra 
qiy
mətli texniki  yağ verirlər. Keşniş   yağından  zərif  yun parçaların 
alınmasında  toxuculuq  sənayesində  istifadə  olunan  olein  turşusu 
alınır. Toxumlardan efir yağları və piyli yağlar alındıqdan sonra qa-
lan cecə (şrot) qiymətli yem vasitəsi kimi istifadə olunur. 
Efir yağlı bitkilər ətriyyat sənayesində (gülçiçəklilər, jasmin, la-
van
da yağı) sabunbişirmədə, qənnadı sənayesində, əczaçılıqda, şirin 
ətirli  suların  (likörlərin)  hazırlanmasında  yeyinti  sənayesində  (ətirli 
ədvalar, aramatizatorlar) istifadə olunur. 
Efir  yağlı  bitkilərin böyük əksəriyyətində  efir  yağları  müəyyən 
orqanda  toplanır.  Bir  bitkidə  efir  yağı  meyvə  və  toxumda  (keşniş, 
cir
ə), birində  yarpaqda (ətirşah)  və  ya çiçəkdə  (sürvə,  qızılgül)  bi-
rind
ə isə ancaq kökdə (vetiveriya) toplanır. Ən çox efir yağları çiçək-
l
ərdə  və  meyvələrdə,  ən az isə  yarpaq, gövdə  və  köklərdə  toplanır. 
Efir  yağları  quru  maddələrin 20-25%-i həddində  olur.  Aşağıdakı 
c
ədvəldə 
(c
ədvəl 2)
 
efir yağlarının bitkiləriin hansı orqanlarında top-
lan
dığı göstərilmişdir. 

125 
 
C
ədvəl  2 
Efir 
yağlı bitkilər və efir yağlarının alındığı orqanlar 
 
Bitkilərin adları 
Efir yağı verən orqan 
1 
2 
Hind zirəsi 
Toxum 
Bataqlıq zanbağı 
Kök 
Alpiniya (havlıcan) 
Kök 
Amiris 
Qabıq 
Portağal 
Sedra (qurudulmuş qabıq) 
Öküzgözü 
Çiçək, kök 
Reyhan 
Yarpaq, gövdənin yuxarı çiçəkli 
hissəsi 
Balza
m ağacı (Tolu) (Peru 
balzamı) 
Ağacda donub qalmış balzam 
yığılır. 
Sabahgülü (məxmər gülü) 
Çiçəkli bitki, bitkinin yerüstü 
hissəsi 
Benzoin 
Qatran 
Berqamot 
Meyvə qabığı 
Ağ tozağacı 
Tumurcuq, yarpaq, budaq 
Tünd qırmızı tozağacı 
Qabıq 
Solmaz çiçəyi və ya smin 
Bitkinin çiçəkli başcığı 
Tonka palması (ətirli dipteriks) 
Paxla 
Boldo (peumus) 
Yarpaq 
Borneol 
Oduncaq 
Boroniya 
Çiçək 
Buçu 
Quru yarpaq 
Pişikotu (valerian) 
Kök, kökümsov (yazda) 
Vanil 
Meyvə 
Limonlu verbena (mina çiçəyi, 
göyərçin otu, üçyarpaq aloziya) 
Yerüstü hissə 
Vetiver 
Kök 
Amerika dəfnəsi (bey) 
Yarpaq 
Jasmin iyli qardenya 
Çiçək 
Qvayak və ya Bakaut ağacı 
Oduncaq 
Qərənfil 
Tumurcuq, yarpaq, çiçək, budaq 

126 
 
1 
2 
Çəhrayı ətirşah 
Bütün bitki, ətirşah yağı 
Sünbülçiçəyi (giasint) 
Çiçək 
Hibiskus (balbay) 
Toxum 
Qreypfurt 
Meyvə qabığı 
Armudu alma 
Yarpaq 
Xardal 
Toxum 
Hündürboylu andız 
Quru kökü 
Ətirli andız 
Kökü, çiçəkli hissə 
Xəşəmbül 
Quru çiçəkləri 
Palıd mamırı 
Bütün bitki 
Adi qaraqınıq (oriqano) 
Çiçəkləri 
İspan qaraqınığı 
Çiçəkləri 
Mələkotu 
Kökü 
Küknar 
İynəyarpağı 
Jasmin (leyləkotu) 
Çiçək 
Qatran şirəsi 
Xam ekssudat 
İlanq-ilanq (kananqa) 
Təzə çiçəkləri 
Əsl badyan (illisium) 
Meyvə, yarpaq 
Zəncəfil 
Kök 
Süsən (iris) 
Kök 
İssop 
Çiçək, yarpaq 
Dərman gülümbaharı 
Çiçək 
Kamfora (kafur) 
O
duncaq, qabıq 
Kananqa 
Çiçək 
Hil (kardomon) 
Toxum 
Səna (kassiya) 
Çiçək 
Kayaput 
Yarpaq, budaq 
Sidr (kedr) ağacı 
Oduncaq 
Kervel 
Toxum 
Sərv ağacı 
İynəyarpaq, budaq, qoza 
Dağ nanəsi 
Çiçəkli budağın nəhayəti 
Kmin və ya komun (zirə) 
Toxum 
Dərman kopayferası 
Ağacın budağı 
Kanada avşarotu 
Quru kökləri 
Keşniş 
Xırdalanmış toxumları 
Darçın 
Qabıq, yarpaq 

127 
 
1 
2 
Kostus 
Kök 
Dəniz şüyüdü 
Çiçəyi, meyvəsi, bir azda yarpağı 
Kraton 
Qabıq 
Uzun, zərdəçal (kurkuma, sarı 
zəncəfil) 
Kökü 
Lavanda 
Bütün bitki 
Ensizyarpaq lavanda (santolina) 
Toxumu 
Amerika dəfnəsi (pumenta) 
Yarpaq 
Nəcib dəfnə 
Quru yarpaq, budaq 
Ladan (büxur) 
Ağacın qatranı 
Daş ladanı (daş gülü) 
Qatranı, yarpağı, budağı 
Laym 
Meyvə, yetişməmiş qabıq 
Maral kökü (levzeya) rapontik 
Meyvə 
Ətirli liatris 
Yarpağı 
Litseya (Verbena, minaçiçəyi, 
göyərçinotu) 
Meyvəsi 
Limon 
Təzə meyvə qabığı 
Limonotu (limongros, sitnorella, 
limonlu sorqo) 
Quru otu 
Çin cır limonu 
Bütün bitki 
Linaloe 
Toxum, yarpaq, budaq, oduncaq 
Adi cökə 
Çiçək 
Sibir qara şamı 
İynəyarpağı, qatranı şirəsi 
Şanagüllə 
Çiçəyi 
Şalğamaoxşar soğan 
Soğanağı 
Dərman levistiki 
Kök, yarpaq, toxum 
Şirin mərzə 
Quru çiçəyi və yarpağı 
Naringi (mandarin) 
Meyvə qabığı 
Manuka (çay ağacı) 
Yarpaq, budaq 
Unluca 
Yerüstü hissəsi, toxumu 
Ballı nanə (limonotu, badrənc) 
Çiçəkli gövdənin nəhayəti 
İspan nazı (Qatırdırnağı) 
Çiçək 
Küsdüm ağacı (mimoza) 
Çiçək 
Acı badam 
Meyvəsi 

128 
 
1 
2 
Mirokarpus 
Oduncaq 
Miroksilon 
Balzam (mumiya) oduncaq, 
meyvə 
Mirra (ətirli qatran) 
Qatran və ya bitkinin yaşıl hissəsi 
Adi mərsin 
Yarpaq, budaq 
Ardıc kolu 
Meyvə (qoza), oduncaq tullantısı, 
taxta kəpəyi (mişar ağzı) 
Yerkökü 
Toxum 
Muskat qozu 
Toxum, toxum qabığı 
Sünbüllü nanə və ya bağ nanəsi 
Yarpaq, çiçəkli gövdənin nəhayəti 
Acı nanə (istiot nanəsi) 
Yarpaq, çiçəkli gövdənin nəhayəti 
Nayoli 
Yarpaq 
Nard çiçəyi 
Kökü 
Nərgizgülü 
Çiçək 
Acı portağal (neroli) 
Çiçək 
Palmaroza 
Təzə və ya quru otu 
Paçuli 
Qurudulmuş yarpağı, otu 
Qara istiot 
Toxumu 
Biqarada 
Yarpaq, budaq 
Bostan cəfərisi 
Toxum, təzə yarpaq, budaq (bəzən 
kök) 
Dağ tərxunu 
Yerüstü hissəsi 
Ağ şam ağacı 
İynəyarpaq, qoza, cavan budaq 
Acı yovşan 
Çiçək, yarpaq 
Adi yovşan 
Çiçək, yarpaq 
Sinamom kamforası (ravintsara) 
Yarpağı 
Qızılgül 
Çiçəyi 
Rozmarin 
Çiçəkli gövdənin nəhayəti və ya 
bütün bitki 
Gül ağacı 
Gövdəsi 
Mavi çob
anyastığı 
Çiçək qrupu 
Marokkan çobanyastığı 
Çiçəyi və otu 
Roma çobanyastığı (Dərman 
çobanyastığı) 
Çiçəyi 
Ətirli sədəfotu 
Bütün bitki 
Səndəl ağacı 
Kökü, oduncağı 

129 
 
1 
2 
Saro (mandravsorota) 
Təzə yarpağı 
Sassafras (Amerika dəfnəsi) 
Qabığı 
Kərəviz 
Toxumu
, yarpağı 
Xəzər çaşırı (qatranlı çaşır) 
Kökü, bitkinin yerüstü hissəsi 
Kanada şamı 
İynəyarpağı 
Adi şam 
İynəyarpağı, cavan budağı 
Stiraks 
Qabıq altından çıxan ifrazat 
Tanjerin (naringi sortu) 
Meyvə qabığı 
Kəklik otu 
Çiçəkli yerüstü hissə 
Zirə 
Toxumu 
(meyvə) 
Tuberoza 
Təzə qönçəsi 
Tuya (mazı ağacı) 
Yarpaq, budaq, qabıq 
Boymadərən (qanotu) 
Quru otu 
Bostan şüyüdü 
Toxum, yarpaq, gövdə 
Razyana 
Xırdalanmış toxumu 
Çaşır 
Südə oxşar şirəsi 
Ətirli bənövşə 
Yarpaq, çiçək 
Püstə (qatranlı püstə) 
Qatran, yarpaq 
Adi mayaotu 
Qozası 
Ho ağacı 
Yarpağı, cavan budağı 
Qıtığotu 
Kökü 
Limon otu və ya sitronella 
Otu 
Dağ kəkotu (kəklikotu) 
Qurudulmuş otu 
Bağda bitən kəkotu 
Bütün bitki 
Çay ağacı 
Yarpağı 
Tarla sarımsağı (yabanı saımsaq) 
Soğanağı 
Dərman adaçayı (sürvə) 
Çiçəkləyən vaxt çiçək qrupu 
Yağlı sürvə (adaçayı) 
Qurudulmuş bitki 
Evkalipt 
Yarpağı 
Elemi 
Qatranı 
Tərxun 
Yerüstü hissəsi 
Yaborandi 
Yarpağı 
 
 

130 
 
Efir yağları, bitkilərdə xüsusi efir yerliklərində toplanır. Bu əla-
mətə  görə  onlar  xarici  (ekzogen)  -  (yarpağın  üzərində,  çiçəkdə  və 
bitkinin  başqa  orqanlarında  yerləşən  sadə  vəzifəli  tükcüklər  və  ya 
inkişaf etməmiş xırda yarpaqlarda) və daxili (endogen) - (yarpağın, 
çiçəyin,  meyvənin  və  kökün  daxili  hüceyrələrində)  olmaqla  2  yerə 
bölünür. 
Efir yağları  3 üsulla: su buxarı ilə distillə (ən geniş yayılmış üs-
ul)  etmək,  ekstraksiya  və  sıxma  yolu  ilə  çıxarılır.  Piyli  yağlar  eks-
trak
siya və sıxma yolu ilə çıxarıldıqdan sonra efir yağları çıxarılır. 
Tarixi.  Bu bitkil
əri XIX əsrdə, onlardan sənaye üsulu ilə ətirli 
birl
əşmələr, xüsusən də efir yağları əldə etdikdən sonra bu adla ad-
lan
dırmağa başlamışlar. Onlar çox qədimdən istifadə edilirdi.  
Kleopatra 
ətirli  otlardan  hazırlanmış  xüsusi  ətirlər (sürtgülər) 
q
əbul  etmişdir.  İbn  Sina  nanə  bitkisini ürək-damar xəstəlikləri ilə 
mübariz
ə vasitəsi kimi qiymətləndirmişdir.    
MDB  məkanında  30  növə  yaxın  efir  yağlı  bitkilər  yetişdirilir. 
Onların  əkin  sahəsi  200  min  hektardan  artıqdır.  Onlardan  tarla  bit-
kilərinə aid olanlara çətirçiçəklilər (Apiaceae) fəsiləsinə aid olan keş-
nişi, cirəni, zirəni, razyananı, ajqonu (Hind zirəsi), dodaqçiçəklilərə 
(Labiatae) 
aid  edilən  (dalamazkimilər  -  Lamiaceae)  acı  nanəni,  əsl 
lavan
danı, reyhanı (evqonallı reyhanı), sürvəni, ətirşahkimilər fəsilə-
sindən (Geraniaceae)  olan qırmızı ətirşah, gülçiçəklilər (Rosaceae) 
fəsiləsinə daxil olan efir yağlı qızılgül, qaymaqçiçəyikimilər (Ranun-
culaceae) 
fəsiləsindən qara çörəkotunu misal göstərmək olar. 
Aşağıdakı cədvəldə 
(cədvəl 3)
 
bitkilərin tərkibindəki piyli və efir 
yağlarının miqdarı göstərilmişdir.