H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Toxumun səpinə hazırlanması və səpin. Səpin üçün hazırlan-
mış  kətan  toxumlarının  təmizliyi  97%-dən  və  cücərmə  qabiliyyəti 
85%-
dən  aşağı  olmamalıdır.  Kətan  toxumlarında  alaq  toxumlarının 
qarışığı 1 kq-da 180 ədəddən artıq olmamalıdır. 
Fuzarioz, antraknoz, pas və digər xəstəliklərlə mübarizə məqsədi 
ilə kətan toxumları kimyəvi preparatlarla səpinqabağı yaxud qabaq-
cadan (5 ay əvvəl)  yarımquru üsulla (100 kq toxuma 1 litr su) dər-
man
lanır. Bununla toxumun nəmliyi  0,5% artır. Toxumların rütubət-
ləndirilərək  dərmanlanması  üçün  fenturam,  fenturam-molibdenatın 
nəmləndirici tozundan müxtəlif yapışqanlı əlavələrlə 100 kq toxuma 
300 qram istifadə olunur. 

60 
 
Kətan toxumlarını dərmanlamamışdan öncə 4-5 gün ərzində isti 
havada 
beton meydançada qızdırmaq səmərəlidir. 5-6 sm qalınlığın-
da sərilmiş toxum gündə bir neçə dəfə qarışdırılır. 
Kətanın  səpininə  torpaq  yetişdikdə  və  10  sm-lik qatda tempe-
ratur 7-8 
0
C olduqda erkən və qısa müddətdə  (4-5 günə) başlanılır. 
Erkən səpinlərdə məhsuldarlıq artır və lifin keyfiyyəti yaxşılaşır, eyni 
zamanda kətan bitkisinin göbələk xəstəlikləri və zərərvericilərlə zə-
dələnməsi aşağı düşür.  
Səpinlərin bir həftə  gecikdirilməsi lif və toxum məhsulunu 10-
20% aşağı sala bilər. 
Aşağı temperaturda cücərmiş kətan yaz şaxtalarına yaxşı dözür. 
Lakin  yaxşı  hazırlanmamış,  nəmli  və  soyuq  torpaqlarda  səpinlərin 
hədsiz erkən aparılması  kətanın məhsulunu gecikmiş əkinlərdə oldu-
ğu qədər aşağı salır.  
Səpin üsulu və norması. Kətan üçün ən yaxşı səpin cərgəarası 
7,5 sm olan darcərgəli üsuldur. 
Hektara  optimal  səpin  norması  25-30  mln.  ədəd  cücərmə 
qabiliyyətli toxum hesab olunur. Səpin norması bölgədən, sortdan və 
səpinin təyinatından asılı olaraq müəyyən  edilir.  
Nəmişlik  çox  düşən  illərdə  yüksək  səpin  normasında  bitkilər 
yata bilər, bu da ki, ilkin becərməni və məhsul yığımını çətinləşdirir. 
Eləcə  də  kasıb  torpaqlarda  sıx  əkinlər  təhlükəlidir,  burada  kətan 
alçaqboylu  olur.  Lakin  güclü  alaqlanmış,  eləcə  də  ağır  torpaqlarda, 
məhsul  yığımı  dövrünə  az  miqdarda  bitki  qaldığından,  toxumun 
səpin normasını 10-15% artırmaq lazımdır. 
Toxumun  ən  yaxşı  basdırılma  dərinliyi  ağır  torpaqlarda  1,5-2 
sm,  yüngül  torpaqlarda  isə  2-2,5 sm-dir.  Nisbətən  toxumun  dərin 
səpilməsi  cücərtilərin  sıxlığını  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  aşağı  salır 
və kətanın məhsulunu azaldır. 
Qulluq işləri. Kətanın əmtəəlik səpinləri üçün bir sıra aqrotex-
niki  tədbirlər  nəzərdə  tutulur:  vərdənələmə,  malalama,  alaqlar  və 
zərərvericilərlə  mübarizə,  bütün  bunlar  konkret  şərait  nəzərə  alın-
maq
la həyata keçirilir. 
Aqrotexniki tədbirlərlə yanaşı əkinlərə qulluq işlərindən mühüm-
ləri alaq otlarına, kətanın xəstəlik və zərərvericilərinə qarşı kimyəvi 

61 
 
vasitələrin tətbiqidir. Ayrı-ayrı illərdə onların uzun lifli kətana vurdu-
ğu zərər 30%-ə çatır. 
Əkinlər ikievli birillik alaqlarla zibilləndikdə hektara 0,6-1,2 kq 
80%-li 2M-
4X və ya pantera - 40 КЭ 0, 7 - 1,5 l/ha) herbisidi çilənir. 
Su sərfi 200-300 litrdir.  
Yaxşı olar ki, kətan əkinlərinə herbisid çilənməsi bitkinin boyu 5 
sm-
dən 8 sm-ə qədər olduqda həyata keçirilsin. Bu dövrdə yarpaqlar 
gövdələrdə iti bucaq altında yerləşir və mum təbəqəsi ilə örtülü olur, 
herbisidin onlara təsiri daha gec çiləmə aparılmasına nisbətən nəzərə 
çarpacaq dərəcədə aşağı düşür. Aydın və quru hava şəraitində 15-17 
0
C temperaturda əkinlərin çilənməsi daha səmərəlidir. Sərin havada 
(12 
0
C) herbisid məhlulunun alaqların bədəninə daxil olması ləngiyir, 
ancaq,  quru  və  isti  havada  güclənir,  lakin  bu  zaman  da  kətanın 
soluxmasına səbəb olur. 
Əkinlərin  hər  hektarına  0,75  kq  2M-4X  və  9  kq  ammonium 
ni
trat yaxud 13 kq ammonium karbonat qarışığının çilənməsi kətanın 
yaxşı boy atmasına və onun alaqlardan daha tam təmizlənməsinə sə-
bəb olur. Herbisidin tək çilənməsinə nisbətən azotlu gübrələrlə qarı-
şıq çilənməsi kətanın toxum məhsulunu 12-13%, lif çıxımını isə 12-
27%  artırır.  Həmin  qarışığa  hektara  0,25  kq  bor,  0,1  kq  sink  və 
molibden  mikrogübrələrinin  əlavə  edilməsi  məhsuldarlığa  nəzərə 
çarpacaq dərəcədə təsir  göstərir. Bu halda lif çıxımı hektardan 1,5-
2,0  sentner  və  toxum  məhsulu  isə  1,3-1,5 sentner artır  ki,  bu  da 
bitkidə  fotosintez  prosesinin  güclənməsi  ilə  əlaqədardır.  Beləliklə 
kətanın bakterioz, fuzarioz, pas və digər xəstəliklərlə yoluxması nə-
zərə çarpacaq dərəcədə aşağı enir. 
Kətan  əkən  təsərrüfatlarda  daha  çox  yayılmış  ən  qəddar  alaq  - 
sürünən ayrıqla mübarizə aparılmasına böyük əhəmiyyət verilir. Bu 
alaqla  güclü  sirayətlənmiş  sahələrdə  kətan  lifinin  məhsulu  20-25% 
aşağı düşür. Bu alağı məhv etmək üçün natrium üçxlorasetat tətbiq 
olunur. Preparat dənli taxıl bitkilərinin və çoxillik otlar layının üzlən-
məsindən sonra verilir. Qumsal torpaqlarda hektara təsir edici maddə 
hesabı ilə 20 kq, gillicəli torpaqlarda isə 30 kq natrium üçxlorasetat 
verilir.  

62 
 
Kətan əkinlərində böyük əhəmiyyət kəsb edən qulluq işlərindən 
biri də  bitkilərin zərərvericilərdən, xüsusən hər yerdə yayılmış kətan 
birəsindən  mühafizəsidir.  Birəyə  qarşı  cücərtilərin  alınmasına  1-2 
gün qalmış  kətan əkinləri  aqreqatın 3-4 gedişi enində hektara 0,8 kq 
fos
famid preparatı (Bi-58 insektisidi) və ya desis ekstra (12,5 % k. e. 
0,06 l/ha
) ilə işlənilir. Bu məqsəd üçün hektara 0,8 kq 80%-li xloro-
fos da tətbiq edilir.  
Kətan birəsinin miqdarı quru və isti havada 1 m
2
-
də 10-dan artıq 
və nəmişli havada 1 m
2
-
də 20-dan artıq fərd olarsa çiləmə qollu cilə-
yi
cilərlə aparılır. Məhlul sərfi hektara 200-300 litrdir.  
Tripslrələrlə mübarizə məqsədi ilə hektara 15-25 kq 12%-li hek-
sa
xloran dustu ilə küknarabənzər fazadan sonra tozlandırılır. 
Məhsul yığımı. Uzun lifli kətanın dörd yetişmə fazası fərqləndi-
ri
lir: yaşıl, erkən sarı, sarı və tam. Yaşıl yetişmə çiçəklərin tökülmə-
si
nin  arxasınca  başlayır.  Bu  fazada  gövdə  və  qutucuqlar  hələ  yaşıl 
olurlar. Yalnız aşağı yarpaqları saralır və quruyur. Toxumu əzərkən 
süd rəngli duru maye ayrılır. Kətanı bu fazada yığdıqda liflər naziklə-
şir, ancaq zəif olur. 
Erkən  sarı  yetişkənlik  fazasında  gövdənin  aşağı  yarısının  yar-
paq
ları tökülür, qalanları isə uc yarpaqlar istisna olmaqla, saralırlar. 
Qutu
cuqdakı  toxumlar  yaşılımtıl-sarı  rəng  alır.  Kətan  bu  fazada 
yığıldıqda lif ən yaxşı keyfiyyətə malik olur. 
S
arı  yetişkənlik  fazasında  bütün  yarpaqlar  saralır,  yalnız  onlar 
gövdənin təpə hissəsində qalırlar, qutucuqlar qonurlaşmağa başlayır, 
toxumlar açıq-qəhvəyi rəng alır, lifin keyfiyyəti bir qədər pisləşir. 
Tam 
yetişmə fazasında bütün yarpaqlar tökülür, gövdə və qutu-
cuqlar qonur rəng alırlar, aşağı keyfiyyətli lif alınır.  
Uzun lifli kətanın kombaynla yığımına başlanılmasına erkən sarı 
yetişkənlik fazasından 2-3 gün əvvəl başlanılması tövsiyə olunur. Bu 
dövrdə  yığılan  kətan  daha  çox  yüksək  keyfiyyətli  uzun  liflər  verir. 
Toxum  bu  vaxtı  tam  formalaşmış  olur  və  yetişdikdən  sonra  səpin 
üçün yararlı olur.  
Toxumçuluq təsərrüfatlarında uzun lifli kətanın seleksiya sortları 
sarı yetişkənlik fazasında, yağlıq kətan isə tam yetişkənlik fazasında 
yığılır. 

63 
 
Uzun lifli kətanın texniki yetişkənliyi təxminən 8-10 gün, lakin 
isti hava şəraitində bir qədər qısa ola bilər. Ona görə də tələb olunan 
müddəti gecikdirdikdə çoxlu miqdarda məhsul itkisinə gətirib çıxarır.  
Kətan yığımı daha çox mürəkkəb və zəhmət tələb edən bir işdir 
və  kətançılıqda  bütün  xərclərin  70-80%-i  onun  üzərinə  düşür.  Ona 
görə də kətan məhsulunun yığım texnologiyasında səmərəli üsulların 
tətbiq edilməsi böyük istehsalat və iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. 
Kətan  yığımında  proqressiv  və  səmərəli  üsul  uzun  illər  yaxşı 
işlənılmış və geniş sürətdə yoxlanılmış kombayn üsuludur. 
Kombaynla yığım zamanı alınan qalaqda (koma) 52-84% qutu-
cuq, 2-7% toxum, 12-
16% digər qarışıqlar olur. Adətən qalaqda nəm-
lik yüksək, 60-65%, o cümlədən toxum qutucuqlarında 40-50% olur. 
Ona g
örə  də  kətan  qalağı  dərhal  quruducu  şaxtalarda  qurudulur, 
sonra isə toxum ayrılır və təmizlənir. Kətan qalağının qurudulması və 
emalı  məhsulun  saxlanması  və  keyfiyyətindən  asılıdır.  Nəm  kətan 
qalağını 2-3 saat müddətində saxladıqda qızışma getdiyindən, mikrob 
yoluxması və  toxumların xarab olması artır. Toxumun nəmliyi 10 ± 
2% qalana qədər qalağın qurudulması davam edir. Qalağın (tığın) qu-
ru
dulması qurtaran kimi 2-5 saat müddətinə qalın qatlarda nəmliyin 
tarazlaşdırılması üçün soyuq hava üfürülür. Qalaq MB-2,5A taxıldö-
yəndə daima keyfiyyətə nəzarət etməklə xırdalanır.  
Uzun  lifli  kətanın  ilkin  emalı  realizə  olunan  məhsulun  növünə 
görə  böyük  müxtəlifliyə  malikdir.  İsladılmış  kətan  gövdəsi,  onun 
təmizlənməsi  və  qurudulmasından  ibarətdir.  Müasir  dövrdə  kətan 
göv
dəsini təsərrüfatlarda döşəmə üçün hazırlanmış yerlərdə sərirlər. 
Kətan  küləşi,  (sərilən  kətan  küləşi),  şehləndirmək  və  su  buxarında 
işləməklə isladılır.  
Əsasən  ən  yaxşı  tədqiq  olunmuş  üsul,  kətan  gövdəsinin  nazik 
təbəqədə sərilərək şeh damcı ilə nəmləndirilməsidir. Gövdənin nəm-
li
yinə müvəffəq olmaq üçün yağıntılar və şehin düşməsi zəruridir. Bu 
zaman  mikroorqanizmlərin  həyat  və  fəaliyyəti  nəticəsində  pektin 
maddələri parçalanır. Sərmə üsulu ilə hazırlanan isladılmış gövdənin 
alınması üçün iştirak edən əsas mikroorqanizmlər, ibtidai göbələklər 
və  bakteriyalardır,  onlardan  əsas  Cladsporium herbarum Zink, 
Alternarica tenuis Nees 
və s., eləcə də anaerob bakteriyalar və maya 

64 
 
göbələkləri – Bac. subtilus, Bac. megaterium, Bac. mycoides və s-
dir. Mikr
oorqanizmlərin mənbəyi torpaq hesab olunur. Şeh ilə islat-
manın əsas faktorları istilik, nəmlik, işıq və havadır. Gövdələr ultra-
bənövşəyi şüaların təsirindən parıltılı ağ rəngə çevrilir. Kətan küləşi-
nin  qalıb  yetişməsinə  relyefin  düz  olması,  daimi  hava  mübadiləsi 
müsbət təsir göstərir.  
Pektini parçalayan mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin opti-
mal şərait üçün gün ərzində küləşin nəmliyi 40-60%, kətanın sərilmə 
hündürlüyü 8-10 sm., temperatur 14-20 
0
C arasında tərəddüd etmə-
lidir.  
Küləşin və isladılmış kətan gövdəsinin zibillənməsi 10%-i, nəm-
liyi isə 25%-i keçməməlidir. 
Quru  kətan  gövdəsi  yaxud  küləşi  1  m
3
-
də  quru  gövdənin  orta 
sıxlığı  65  kq  yaxud  küləşinki  80  kq  olmaqla  örtülü  binaya  yerləş-
dirilir. Örtülü binalarda dərzləri nizamla aşağı qalın hissəsini bayıra 
çıxarmaq  və  ensiz  hissəsini  aşağı  əyilməklə,  hər  bir  cərgə  özündən 
əvvəlkinə perpendikulyar yerləşdirilir. İsladılmış kətan gövdəsinin və 
küləşini tayalara vurulmuş halda saxlamaq olar. 
İsladılmış kətan gövdəsinin uzun liflərinin istehsalı kətan zavod-
larında  texnoloji  xətlərdə  həyata  keçirilir.  Kətanın  ilkin  emalının 
nisbətən  yeni istiqaməti lif tellərinin kətan küləşindən istehsal edil-
məsidir.  
Yağlıq kətanın aqrotexniki xüsusiyyətləri. Səpinlər darcərgəli 
olmaqla, səpin norması bir hektara 12-15 min ədəd cücərmə qabiliy-
yətli  toxum  götürülür.  Səpindən  3-4  gün  sonra  cücərtilər  alınana 
qədər yüngül malalarla malalama aparılır, rotasiya toxaları ilə torpaq 
qaysağı dağıdılır, küknarabənzər fazada herbisid tətbiq olunur, zərər-
veri
cilər kütləvi göründükdə əkinlərə kimyəvi preparatlar çilənir. Qu-
tu
cuqların 60-70%-i yetişdikdə yağlıq kətan ikimərhələli üsulla (his-
sə - hissə) yığılır. 
 
Biçilmiş kütlə taxıldöyən kombaynla, yaxud tam yetişkənlik fa-
za
sında birbaşa kombaynla yığılır. Yığım zamanı gövdə torpaq sət-
hindən 12 sm yüksəkdən biçilir. Sərilmiş kütlə 6-7 gündən sonra top-
lanır. 

65 
 
Ən böyük iqtisadi səmərəyə arası kəsilmədən yığım üsuluna nail 
olmaqdır. Təcili olaraq kətan qalağı təmizlənir. Toxum qurudularaq 
nəmliyi 12%-ə çatdırılır və saxlama anbarlarına yığılır. 
 
1. 7. SAFLOR 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti.  Saflor  quraqlıq  cənub  -  şərq  böl-
gələrində  əsasən  yağ  almaq  üçün  becərilən  bitkidir.  Onun  toxum-
larında 15-37% (nüvəsində 50-56%)  yarımquruyan  yağ (  yod ədədi 
75-145), 12 %-
ə  qədər  zülal  vardır.  Bu  yağdan  yüksək  keyfiyyətli 
marqarin  hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Texniki  məqsədlə  bu  yağ-
dan ağ rəngli boyaların alınmasında istifadə edilir. Bu rəng olduqca 
davamlıdır  və  vaxt  keçdikcə  saralmır.  Nüvəsindən  əldə  edilən  yağ 
dadına və keyfiyyət göstəricilərinə görə günəbaxan yağına yaxındır. 
Onu qida kimi istifadə edirlər.  
Bütövlükdə  toxumdan  alınan  yağı  isə  acı  dada  malik  olduğuna 
görə əlif, boya (kraska) mina, sabun, linoleum (müşəmbə) və s. Ha-
zırlanmasında  istifadə  edilir.  Saflorun  toxumu  quşlar  üçün  yaxşı 
yemdir.  100  kq  jmıxının  tərkibində  55  yem  vahidi  vardır.  Heyvan-
darlıqda istifadə olunur. O, acı dada malik olduğu üçün kiçik doza-
larla  verilir.  Onu  gübrə  və  yanacaq  kimi  də  istifadə  edirlər.  Saflor 
çiçəklərindən  şərq  ölkələrində,  orta  Asiyada  kartamin  adlanan  sarı 
boyaq alırlar. Bu boyaqlar keyfiyyətli xalça və parçaların boyanması 
işlərində,  həmçinin  kulinariyada  işlədilir.  Şərq  mətbəxində  saflor 
həm də zəfəranı (Crocus sativus) əvəz edir. 
Mənşəyi. Saflor  lap qədim zamanlardan  Misirdə, Hindistanda, 
Çində,  Şimali  Afrikada,  ön  Asiyada  becərilmiş.  Orta  Asiyanın 
quraqlıq rayonlarında və Rusiyanın cənub-şərq rayonlarında günəba-
xanın  əvəzedicisi  hesab  olunur.  Güman  edilir  ki,  safloru  Avropaya 
ərəblər  gətirmişdir.  O  birinci  dəfə  İspaniyaya  sonra  isə  İtaliya  və 
Fransaya keçmişdir.  
Cənubi  Rusiya  ərazisində  safloru  XVIII  əsrin  ikinci  yarısından 
bostan  bitkisi  kimi  becərməyə  başlamışlar.  İlk  vaxtlar  səhv  olaraq 
onu zəfəran adlandırmışlar. Saflor sözü ərəb sözü olan “usfur” sözü-
nün rus, al
man və ingilis dilində dəyişilmiş formasından alınmışdır.    

66 
 
O, əsasən Orta Asyada, cənubi Ukraynada aşağı Volqaboyunda 
əkilirdi.  Hazırda saflor quraqlığa davamlı bitki kimi çox da böyük 
olmayan sahələrdə Orta Asiya və Qazaxıstanda becərilir. Hektardan 
1,0-
1,2,  əlverişli  şəraitdə  isə  2,0  tona  qədər  və  ondan  çox  toxum 
məhsulu verir. 
Yayılması və məhsuldarlığı. Saflorun daha çox forma müxtəlif-
liyi Hindistan üçün xarak
terikdir. Burada saflorun alçaq və hündür-
boylu,  yığcam  və  budaqlanan  formalı,  yarpağında  tikan olmayan 
formaları mövcuddur ki, bunları heyvanlar da yeyə bilir. 
Saflorun  əsas  əkin  sahələri  Hindistanın  Maxaraştr    ştatında  və 
quraqlıq  Dekan  yaylasındadır.  Bu  yerlərdə  başqa  yağlı  bitkilər  bitə  
bilmir.  Saflor  Hindistanda  dəmyə  şəraitində  becərilir.  Adətən  onu 
buğda, arpa, maş lobyası ilə birlikdə (3 cərgə saflor, 6 və yaxud 12 
cərgə başqa bitki) əkilir. 
Sistematikası. Astrakimilər (Asteraceae) fəsiləsinin saflor (Car-
thomus
) cinsi 19 növü özündə birləşdirir. Onlardan  biri də mədəni 
olmaqla (Carthomus tinctorius L.) 
boyaq safloru adlanır. Bu növə ya-
ba
nı halda rast gəlinmir. Mutagen növ olduğu qəbul edilir.  
 
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri.  Saflor (Carthamus 
tinctorius L
.) Astrakimilər (Asteraceae) fəsiləsinə daxil olan birillik 
ot t
ipli bitkidir. Torpağın 1,5-2,0 m dərinliyinə işləyən yaxşı inkişaf 
etmiş mil kök sisteminə malikdir. Gövdəsi kobud, dikduran, hamar, 
güclü budaqlanan 90-
100  sm  hündürlükdədir.  Yarpaqları  sadə,  otu-
raq, çılpaq, qalın dərili  lanset formalı, kənarları dişşəkilli, iti tikanlı 
və  ya tikansızdır. Gövdənin  yuxarı hissəsində onlar kiçilir və çiçək 
qru
punun (səbətin) sarğı yarpaqlarına çevrilirlər 
(r
əngli şəkil 9-10).
 
Çiçəkləri xırda, boruşəkilli, sarı və ya narıncı rənglidir. Beş bö-
lümlü tacı vardır. Çiçək qrupu 1,5-3,5 sm diametrində səbətdir. Bu 
səbətdə 30-60 ədəd toxum yetişir. Bir bitkidə 18-dən 30-a qədər və 
daha çox səbət əmələ gələ bilir. Həşəratların köməyi ilə çarpaz tozla-
nır. Meyvəsi ağ rəngli, parlaq, uzadılmış dörd üzlü oval formalı ucu 
küt toxumd
ur. 1000 toxumun kütləsi 40-50 qr. Qabıqlılığı 40-50%-
dir. Toxumu zirehlidir. Zireh qatı örtük toxumasının  dərininə işləyir. 
Saflorun vegetasiya müddəti 90-120 bəzən 150 gündür. Cücərti-
ləri  toxum  səpildikdən  8-10  gün  sonra  alınır.  Cücərdikdə  ləpə  yar-

67 
 
paq
ları torpağın səthinə çıxır. Cücərtilər alındıqdan 65-70 gün sonra 
çiçəkləmə başlayır. Səbətlərin əmələ gəlməsi isə bir ay çəkir. Əvvəl-
cə mərkəzi səbətlər, sonra isə yan səbətlər çiçəkləyir. Çiçəkləmədən 
to
xumun yetişməsinə qədər 35-40 gün keçir. Səbətin sarğı yarpaqları 
bərk sıxılmışdır. Ona görə də toxumlar yetişdikdə tökülmür. 
Saflor istiliyə və quraqlığa davamlı bitkidir. Quraqlığı yaxşı ke-
çir
diyinə görə quraqlıq rayonlarda  onu becərməyə maraq göstərirlər. 
Günəbaxanın becərilməsi mümkün olmayan cənub-şərq zonalarında 
saflora üstünlük verilir. Saflor cücərtiləri -5, - 6 
0
C temperatura dözə 
bilirlər. Onun toxumları erkən – 2-3 
0
C temperaturda səpilir. İstiliyə 
ən  çox  tələbatı    çiçəkləmə  və  toxumların  yetişməsi  fazasında  olur. 
Çi
çəkləmə vaxtı yağıntılı havaya daha pis münasibət göstərir. Yağın-
tılı havada çiçəklər yaxşı mayalanmır. Saflor qısa gün bitkisidir. 
Torpağa o qədər də tələbkar deyildir. Duzlaşmaya dözür. Turş, 
bataqlaşmış və qrunt suları üzdə olan torpaqlarda əmələ gəlmir. Saf-
lor üçün ən yaxşı torpaqlar qara və şabalıdı torpaqlar hesab olunur. 
Sortları.  Saflor  sortlarına  misal  olaraq  Milyutinskiy-114, Don-
skiy 29/1, Daşkəndskiy-51 və s. göstərmək olar. 
Becərilmə  texnologiyası  və  yığım.  Saflor  üçün  ən  yaxşı  sələf 
herikdən,  otlardan  həmçinin  cərgəarası  becərilən  bitkilərdən  sonra 
səpilmiş dənli-taxıl bitkiləri hesab edilir.
  
Saflor özü yazlıq taxıl bitkilərinə yaxşı sələf hesab olunur. Tor-
paq
da kifayət qədər nəmlik olduqda  saflor gübrələrə tələbat göstərir. 
Dondurma  şumu  altına  N
45
P
60
  do
zasında,  kalium  çatışmayan  tor-
paqlarda isə N
45
P
60
K
45
 
dozasında mineral gübrələr verilir. 
Torpağın əsas becərilməsi günəbaxan və başqa cərgə araları be-
cərilən  bitkilərdə olduğu kimidir. Dondurma şumunun becərilməsi, 
çoxillik alaqlarla sirayətlənmiş  sahələrdə isə torpağın üzdən becəril-
məsi aparılır. Torpağın 27-30 sm dərinlikdə şumlanması yaxşı məh-
sul
darlığı təmin edir. Səpin qabağı becərmə dondurma şumunun ma-
lalan
ması və 5-6 sm dərinlikdə səpinqabağı kultivasiyanın aparılma-
sından  ibarətdir.  
S
aflor  erkən  (tarla  işlərinin  başlanğıcında  )  gencərgəli  üsulla 
cərgə araları 45 sm olmaqla ( alaqlı sahələrdə isə 60-70 sm ) SST-

68 
 
12A, SUPN-8 , SPÇ - 
6M və başqa markalı toxum səpənlərlə  səpilir. 
Toxumun səpin norması 10-12 kq/ha-dır. 
 
Hər  bir  metrdə  45  sm-  lik  cərgələrdə  4-5,  cərgəarası  60-70 sm 
olduqda  isə  6-7  ədəd  bitki  olmalıdır.  Səpin  dərinliyi  5-6 sm götü-
rülür.
  
Səpindən sonra torpaq vərdənələnir. Cücərtilər alınana qədər və 
cücərtilər  alındıqdan  sonra  2-3  cüt  həqiqi  yarpaq  fazasında  yüngül 
dişli mala ilə malalama aparılır. 
Kök  qalıqlarını  məhv  etmək  məqsədi  ilə  iynəşəkilli  disklərdən 
(KRN-
28) istifadə edilir. Vegetasiya ərzində cərgə araları  2-3 dəfə, 
alaqlar  çox  olduqda  isə  3-4  dəfə  6-8  və  8-10  sm  dərinlikdə  kulti-
vasiya edilir. 
Saflor bütün bitkil
ər və səbətlər saraldıqda xüsusi qurğular əlavə 
edilmiş taxıl kombaynları ilə yığılır. 
Hindistanda səpin vaxtı oktyabr ayından dekabr ayına qədər he-
sab olunur. Məhsul yığımı fevral mart ayında aparılır.  Boyaq almaq 
üçün safloru təmiz halda (tək) səpirlər. Belə halda  yığım çiçəklərin 
tam açıldığı gündə aparılır. Yığım gecikdirildikdə  çiçəyin tərkibin-
dəki  boyayıcı  maddənin  miqdarı  hiss  olunacaq  dərəcədə  azalır. 
Bəzən safloru adi tarlalarda “canlı çəpər” kimi əkirlər. 
Toxum məhsuldarlığı qarışıq əkinlərdə hektardan 0,1 tona qədər, 
təmiz əkinlərdə isə 0,6-0,7 ton/ha-dır.  
 
1. 8. XARDAL  
 
Xardal  (Brassica) 
insanların  yağlı  bitki  kimi  ən  çox  istifadə 
etdikləri bitkilərdən biridir. Xardal cinsinin 3 növü vardır: ağ xardal, 
göy  xardal  (Sarept  və  ya  Hindistan  xardalı)  və  qara  xardal.  Bu 
növlərin  morfoloji  cəhətdən  bir  çox  əlamətləri  oxşardır.  Bu  növlər 
arasında  yalnız  becərilmə  şəraiti  ilə  bağlı  olan  fərqlər  və  mənşə 
fərqləri vardır. 
Sistematikası. Xardal bitkisinin hər üç növü kələm (Brassica L.) 
cinsinə daxildir. Bu cins birillik, çoxillik, yabanı və mədəni olmaqla 
150-
dən artıq növü özündə birləşdirir. 
 

69 
 
1. 8. 1. 
Ağ xardal  
 
Əhəmiyyəti.  Ağ  xardal  müxtəlif sahələrdə  istifadə  edilir.  Ağ 
xardalın toxumlarının tərkibində 30-40%  yüksək qidalı yarımquru-
yan (yod 
ədədi 92-122) yağ, 32% zülal, 0,1-1,1% efir yağı vardır. Ağ 
xardalın  yağı  qızılı-sarı  rəngdə  olmaqla  yaxşı  saxlanılır.  Ağ  xardal 
yağı  ərzaq  kimi,  eyni  zamanda  marqarin  istehsalında,  çörəkbişirmə 
v
ə qənnadı sənayesində istifadə edilir. 
T
ərkibindəki efir yağının miqdarına görə göy xardaldan geri qa-
lır. Ağ xardal yağı çörək-peçenye, qənnadı konserv və s. sənaye sa-
h
ələrində istifadə edilir. Ağ xardal jmıxı xüsusi işləmədən sonra hey-
vandarlıqda zülallı yem kimi istifadə olunur.  
Bir çox rayonlarda ağ xardal  yaşıl  yem kimi istifadə edilir. Bu 
m
əqsədlə o qınları əmələ gələn dövrdə biçilir. Onu həm tək, həm də 
paxlalı  bitkilərlə  qarışıq  səpirlər.  Qısa  vegetasiya  müddətinə  malik 
olduğu üçün ağ xardal kövşənlik və aralıq bitki kimi də istifadə oluna 
bil
ər. 100 kq yaşıl kütləsində 12 yem vahidi və 1,3 kq həzm olunan 
protein vardır. Rusiyanın şimal rayonlarında ağ xardaldan yaşıl gübrə 
kimi istifad
ə olunur. Ağ xardal həm də yaxşı bal verən bitkidir.