H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Toxumun s
əpinə hazırlanması, səpin müddəti, üsulu və nor-
ma
sı. Səpin üçün  sağlam və yetişmiş toxumlardan istifadə olunma-
lıdır. Toxumların cücərmə qabiliyyəti ən azı  96%, təmizliyi isə 99 % 
olmalıdır.  Günəbaxan  toxumları  cücərmə  qabiliyyətini tez itirdiyin-
d
ən səpin  üçün  yalnız  keçən ilki toxumlardan istifadə  olunmalıdır. 
Cüc
ərmə  qabiliyyətini  artırmaq  üçün  toxumlar  isti  havada  sərilərək 
qurudulur.  S
əpinqabağı toxumlar zərərvericilərə  qarşı 1 ton toxuma 
15,8 litr kruyzer (600 q/l),  göb
ələk xəstəliklərinə  qarşı  isə  1 ton 
toxuma 10-
15  litr  hesabı  ilə  apron  və  ya  maksim  preparatları  ilə 
d
ərmanlanır. 
S
əpin müddəti  temperatur  şəraitindən  asılıdır.  Torpağın  əkin 
q
atında temperatur 5-7 
0
C, 
toxumun basdırılma dərinliyində tempe-
ratur 8-12 
0
C  olduqda s
əpin aparmaq mümkündür. Gündəlik tempe-
ratur 10-12 
0
C olduqda cüc
ərtilər daha tez alınır.  
S
əpin erkən  yazda  fevral  ayının  axırları  və  mart  ayının  əvvəl-
l
ərində aparılır. Səpin üsullarından sıx-yuva üsulu daha geniş yayıl-
mışdır. Bu texnologiyada cərgəyə nəzərdə tutulmuş miqdarda toxum 

22 
 
lazımı sıxlıqda səpilir. Sıx yuva üsulu səpində cərgələrarası 60 və 90 
sm-lik, silosluq gün
əbaxan səpinində isə 45, 60 və 70 sm ilə səpin əl-
verişlidir. 
Son dövrl
ərdə günəbaxanı gencərgəli punktir səpin üsulu ilə yəni 
c
ərgəarası  70 sm olmaqla becərirlər. Səpin üçün SUPN- 8, SKPP- 12 
aqreqatlarından istifadə edilir. Bitki sıxlığı hektarda 40-50 min ədədə 
b
ərabər  olmalıdır.  Cərgələrdə  bitki arası  məsafə  30-40 sm-ə  qədər, 
h
ər metrdə orta hesabla 3,0-3,5 bitki olmalıdır.  Nəmlik ehtiyatı az 
olan yerl
ərdə bitki sıxlığı 20-30 min və cərgələrdə bitki arası məsafə 
50-60 sm, y
əni hər metrdə orta hesabla 1,5-2,0 bitki olmalıdır. Səpin 
norması 1000 ədəd toxumun kütləsindən asılı olaraq müəyyənləşdiri-
lir. H
ər hektara 8-14 kq toxum səpilir. Günəbaxan silos üçün becəril-
dikd
ə səpin norması 35-40 kq-a qədər artırılır. Səpinin dərinliyi 6-8 
sm olur. 
Əkinə  qulluq  işləri.  Cücərtilərin torpaq səthinə  çıxmasına 4-5 
gün qalmış tarla, qaysağı dağıtmaq və alaqları  məhv etmək məqsə-
dil
ə   malalanır. Əgər səpindən sonra torpaq səthi həddən artıq quru-
yarsa çıxışların alınmasını gözləmədən torpaq səthi sıxlaşdırılmalıdır. 
Bunun üçün ZKK- 
6  markalı  dişli  kotandan  istifadə  olunur. Səpin 
c
ərgəvi üsulla aparılıbsa malalama cərgələrə  perpendikulyar istiqa-
m
ətdə həyata keçirilir. Əgər sahə alaqlı olarsa günəbaxanın 2 cüt yar-
paq fazasına qədər malalamanı aparmaq mümkündür. Cərgəarası 70 
sm olduqda birinci kultivasiya 50 sm enind
ə, ikinci kultivasiya isə 45 
sm enind
ə aparılır. Alaq otlarına qarşı  prometrin yaxud treflan her-
bisidl
əri ( hektara 2-3 kq ) işlədilir.  
2-
3 yarpaq fazasında günəbaxan seyrəldilir və hər hektarda 50-
55 min bitki saxlanılır. Dəqiq səpin texnologiyasında seyrəltmə əmə-
liya
tına ehtiyac qalmır. Bundan başqa cərgələrarası torpaq sahəsinin 
bec
ərmə texnologiyasına başlanır. Adətən, 2-3 cərgələrarası beçərmə 
aparılır. Cərgə araları KRN- 4,2 və KRN - 5,6 kultivatorları ilə becə-
rilir.  Birinci kultivasiya 6-8 sm, ikinci 8-10 sm v
ə üçüncü isə 5-6 sm 
d
ərinlikdə aparılmalıdır. Bitki 60-70 sm hündürlükdə olduqda cərgə-
l
ərarası becərmələr qurtarır. Suvarma şəraitində günəbaxan becərmə 
texnologiyasında sahə dondurma şumundan sonra arat edilir. Vege-
tasiya 
ərzində  bitkiyə  üç-dörd dəfə  su verilməlidir.  Suvarmaların 

23 
 
t
əqbiqi toxumlarda yağın miqdarını yüksəldir.
 
Birinci suvarma cüc
ər-
til
ər seyrəldikdən sonra (dörd yarpaq fazasında), ikinci -  səbət əmə-
l
əgəlmə dövründə, üçüncü - çiçəkləmə qabağı, dördüncü suvarma isə 
toxumların  dənə  dolduğu  dövrdə  hektara 800-1000 m
3
  olmaqla 
aparılır. Yaxşı gübrələnmiş suvarma şəraitində becərilən günəbaxan 
üçün h
ər hektarda bitki sıxlığı 55-60 min ədəd müəyyənləşdirilmiş-
dir. 
Gün
əbaxan çiçəkləyərkən mayalanmanın yaxşı getməsi və tum-
ların boş olmaması üçün bir hektar sahəyə 2 bal arısı ailəsini gətir-
m
ək zəruridir. Bu halda məhsuldarlıq daha da yüksəlir.  
Keçmiş  SSRİ-də  günəbaxanın  intensiv  texnologiya  ilə  becəril-
m
əsi  üsulları  işlənib  hazırlanmışdır.  Bu  becərmənin  əsas  üsulları 
növb
əli  əkində  günəbaxanı  əlverişli  sələflərdən  (taxıl  bitkiləri, göy 
noxud,  qarğıdalı)  sonra  yerləşdirmək,  torpağın  keyfiyyətli  hazırlan-
ma
sı,  azotlu  və  fosforlu gübrələrin tətbiqi, alaqlarla mübarizədə 
herbisidl
ərin səpini hektarda optimal bitki sıxlığı (35-50 min) yarat-
maq, 
əkinlərə vaxtında qulluq, müasir və keyfiyyətli yığımın təşkili 
üsullarıdır.  
M
əhsulun  yığılması.  Günəbaxan  toxumlarda  yağ  toplanması 
başa  çatıb,  hər sorta aid tipik rəngə  çalanda,  rüşeym  bərkidikdən 
sonra yığılmalıdır. Quraqlıq illərdə toxumların dolması çiçəkləmədən 
38 gün sonra, n
əmli illərdə  isə  48-50  gün  sonra  başa  çatır.  Xarici 
əlamətlərinə görə günəbaxan toxumlarında 3 cür yetişmə qeyd edilir: 
sarı, qonur və tam yetişmə. 
1. Sarı yetişmədə yarpaqlar və səbətin alt tərəfi limonu- sarı rəng 
alır. Bu dövrdə səbətdə nəmlik 78- 82%, tumda isə 30- 40% olur. 
2. Qonur yetişmədə səbət tünd qonur rəng alır, nəmlik 40-50%, 
tumda is
ə 12-14% olur. 
3. Tam yetişkənlikdə səbətin nəmliyi 18-20%, tumunku isə 10- 
12%-
ə çatır.  
Toxumların orta nəmliyi 12-14 %-ə endikdə  günəbaxanın  yığı-
mına başlanılır. Bu dövrdə bitkinin 80- 90 %-i qonur-sarı, səbətlərin 
əksəriyyəti qonur, quru olmaqla 10-12 %-i sarı rəng alır. Nəmişli il-
l
ərdə  günəbaxanın  yetişməsi uzanaraq çiskinli havaların başlanması 

24 
 
il
ə bir yerə düşür ki, bu da sklerotina və boz çürümə xəstəliyinin ya-
yılmasına səbəb olur.  
Yığımı  qısa  müddətdə  aparmaq üçün desikasiya edilir. Desi-
kasiya bitkinin yetişməsini sürətləndirir, yığım müddətini qısaldır, ağ 
v
ə boz çürüməni zərərsizləşdirir, quru və  yüksək keyfiyyətli toxum 
alınmasına şərait yaradır. 
Desikasiya m
əqsədi ilə  maqnezium-xloratdan istifadə  edilir. 
Kütl
əvi çiçəkləmədən 35-40 gün sonra toxumlarda nəmlik 30-35% 
olduqda 
əkinlərə maqnezium-xloratın 60 %-li məhlulu  (hektara 20 
kq), 20 %-li reqlon (2 litr/ha) v
ə ya onların qarışığı (10 kq + 1 litr ) 
100-150 litr suda h
əll edilir və  1 hektara çilənir. Bu halda məhsul 
yığımına 10-12 gün tez başlamaq mümkündür. Yığıma çiləmədən 8-
10 gün sonra başlamaq lazımdır. Desikatlar tətbiq olunmuş sahələr-
d
əki bitki qalıqları ilə heyvanların yemləndirilməsi qadağandır. Yığı-
mı gecikdirdikdə səbətlər tam quruyur, hektardan 2-3 sentner toxum 
m
əhsulu və ya 2-3 % yağlılıq itirilir. Yığım zamanı kombaynın hərə-
k
ət sürəti saatda 5 km olmalıdır ki, toxumun zədələnməsi və xırda-
lanmasının qarşısı alınsın.  
Gün
əbaxan birbaşa kombayınla  yığılır. Bu məqsədlə taxılyığan 
kombayn
lara  xüsusi  qurğu  quraşdırılır.  Taxıl  kombaynları  CK-5 
“Niva”,  PSP-1,5 t
ərtibatı  ilə  də  yığım  aparmaq olar. Bu tərtibatla 
kombayn gövd
ələri 20 sm - lik yüksəklikdən  kəsərək 15 sm iriliyin-
d
ə xırdalayır, toxumlar isə bunkerə tökülür. Yığım, bütün bitkilərin 
m
əhsul yığımında olduğu kimi, qısa müddətdə həyata keçirilməlidir. 
Yığımdan sonra toxumlar alaq otlarının toxumlarından və digər yad 
qarışıqlardan təmizlənib, 10-12% nəmlik həddinə  qədər qurudulur, 
satış üçün hazırlandıqda isə toxum 6-7 % nəmliyə qədər qurudulur. 
Qurudulmuş toxumlar təmizlənir və saxlanma yerlərinə daşınır. 
T
ərkibində  yağlılıq  faizi  çox  olan  toxumlar  saxlanılarkən nəmliyi 
7%-
ə bərabər olmalıdır. Belə toxumları 7%-dən yuxarı nəmlikdə sax-
lamaq m
əsləhət deyil. Toxumlar 1 metr təbəqədə (qalınlıqda) saxla-
nılır. Kisələrdə saxlanılan toxumların nəmliyi isə 8-10%-ə yaxın ol-
ma
lıdır.  
Şərait olduqda günəbaxan intensiv texnologiya ilə  də  becərilə 
bil
ər. Bu texnologiyada hər hektardan 2-2,5 ton toxum almaqla, 

25 
 
bec
ərmə  texnologiyasındakı  əməliyyatların  sayı  adi  texnologiyada 
olan 12-13 
əməliyyatdan 7- 9-a qədər azaldılır, çəkilən xərclər 20% 
aşağı salınır və məhsulun maya dəyəri 7-8% ucuzlaşdırılır.  
Toxumun yığımdan sonra işlənməsi. Yığımdan sonra toxumun 
içind
ə bir çox qarışıqlar – gövdə, səbətcik və yarpaq hissəcikləri olur. 
Bu  qarışıqları  toxuma  nisbətən nəmli  olduqlarına  görə  yığımdan 
sonra d
ərhal təmizləmək vacibdir. Təzə yığılmış toxumları 25-30 gün 
yığımdan sonra yetişmək üçün saxlayırlar. Bu prosesi sürətləndirmək 
üçün dig
ər qarışıqlardan toxumu təmizləyərək, nəmliyi 8-10% qalana 
q
ədər qurudurlar. Toxumlar saxlanılan yerlərdə 0,4 m  hündürlüyün-
d
ə yığılır. 
1. 2. 
GƏNƏGƏRÇƏK 
 
Xal
q  təsərrüfatı  əhəmiyyəti.  Gənəgərçək  dünya  əhəmiyyətli 
bitkidir. Yüksək yağlı bitkilərdən hesab edilir. Yağ  bitkinin müxtəlif 
orqan
larında  yerləşir,  ancaq  toxumlarından  çıxarılır  (alınır).  Gənə-
gərçək toxumlarının tərkibində 47-60 % qurumayan (yod ədədi 82-
86
) yağ vardır. Bu  yağ qatılığını (özüllüyünü)  yüksək temperaturda 
yaxşı  saxlayır  və  sənayenin  bir  çox  sahələrində  geniş  tətbiq  edilir. 
Yağının tərkibində toksiki birləşmə -ritsinin alkaloidli və zülalın sian 
qrupu ilə birləşməsi olan ritsin vardır. Bakterisid xüsusiyyəti olduğu 
üçün tibdə istifadə edilir.  
Gənəgərçək bitkisi texniki yağ əldə etmək üçün əkilib becərilir. 
Bu  bitki  ona  görə  qiymətlidir  ki,  ondan  alınan  mahud  yağı  və  ya 
ritsin yağı (gənəgərçək yağı) plastik, neylon liflər, reaktiv təyyarələr 
üçün sintetik maddələr, hidravlik mayelər, süni dəri, aşağı və yuxarı 
temperatura dözümlü xüsusi yağlama vasitələri hazırlanmasında, tib-
də və sabunbişirmə sənayesində istifadə olunur. Gənəgərçək yağının 
tibbi  məqsədlər  üçün  istifadəsi  haqda  ən  qədim  sanskrit    əlyazma-
larında rast gəlinir. Bu əlyazmalarında gənəgərçəyin qırmızı və açıq 
rəngli toxumlarından bəhs edilir. 
İsti üsulla alınmış gənəgərçək yağından gön-dəri, toxuculuq, lak-
boyaq, sabunbişirmə və sənayenin digər sahələrində istifadə olunur. 
Soyuq üsulla alınmış  yağdan (kostorovoe) tibdə  istifadə olunur. Bu 
üsulla alınmış yağda zəhərli maddələrin hissəcikləri olmur. Gənəgər-

26 
 
çək    jmıxından  kazein  yapışdırıcısı  (kleyi)  alınır.  Tərkibində  7,5% 
azot  olduğundan  gübrə  kimi  də  istifadə  olunur.  Jmıxın  hər  sentne-
rində 92 yem vahidi var. Tərkibində zəhərli maddə olduğundan hey-
vandar
lıqda yem kimi istifadə olunmur.  
Köklü  (qədim)  Afrika  əhalisi  arasında  gənəgərçək  çox  geniş 
tətbiq sahəsinə malikdir. İlin soyuq vaxtlarında gənəgərçək yağı dəri-
yə sürtmək üçün, ölmüş heyvanların dəri və xəzlərini aşılamaq üçün, 
yemək hazırlamaq üçün, hündürboylu bitkiləri kənd yerlərində, həm-
çinin  tütün,  pambıq,  batat  və  maniok  plantasiyalarının  kənarında 
canlı çəpər kimi istifadə edirdilər. 
Gənəgərçəyin  çoxillik  formaları  torpaq  eroziyası  və  torpaq  tö-
kül
məsi  zamanı  yol  kənarlarının  bərkidilməsi  üçün  istifadə  olunur. 
Gənəgərçəyin yarpaqları ipəkqurdunun bəzi növlərinin tırtılları üçün 
yaxşı yemdir. 
Mənşəyi.  Gənəgərçəyin  birinci  mənşə  mərkəzi  Şərqi  Afrika 
hesab olu
nur.  Burada  ona  həm  yabanı,  həm  də  mədəni  halda  rast 
gəlinir. Ancaq bəzi müəlliflər belə hesab edirlər ki, mədəni gənəgər-
çəyin  mənşə  mərkəzi  Mərkəzi  Afrikadır.  Qədim  Misir  fironlarının 
qəbirlərində gənəgərçəyin qalıqlarına rast gəlinməsi onun bizim era-
dan 3-
4 min il əvvəldən becərildiyini deməyə əsas verir. Qədim Mi-
sir
də gənəgərçəyi “Kiki”, Romada isə “ritsinus-gənə” adlandırırdılar. 
Gənəgərçəyin növ müxtəlifliyinin ən çox rast gəlindiyi botaniki 
mərkəz  şərqi  Afrikadır.  Toxumların  cücərmə  qabiliyyətini saxlama 
müddəti, dəniz axınları ilə qozaların (toxumların) yayılması xüsusiy-
yəti ona gətirib çıxarmışdır ki, Asiya, Avstraliya və belə görünür ki, 
Mərkəzi  Amerikada  da  gənəgərçəyin  özünəməxsus  növmüxtəlifliyi 
mərkəzləri formalaşmışdır.   
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Bu bitki qədimdən Misirdə 
becərilmiş və oradan Asiya, Amerika və Avropaya yayılmışdır. Gə-
nəgərçəyi  ingilis  koloniyaları  İngiltərəyə  gətirmiş  və  artıq  XVIII 
əsrdə  gənəgərçək  yağı  tibdə  istifadə  edilirdi.  Bir  qədər  sonra  onu 
maşınların  yağlanmasında,  toxuculuqda,  gön-dəri  sənayesində,  sa-
bun
bişirmədə və ətriyyat sənayesində də istifadə etməyə başladılar. 
Amerikanın tropik qurşağına düşən gənəgərçək yabanılaşmağa başla-

27 
 
dı. Gənəgərçəyin  yabanı formaları kəndlərin və yolların kənarında, 
habelə tarla bitkiləri sahələrində alaq kimi bitir. 
Gənəgərçəyin dünya üzrə 1,5 mil ha əkin sahəsi vardır. Ən çox 
əkin  sahəsi  Hindistan  (500  min/ha)  və  Braziliyadadır.  Hindistanda 
gənəgərçək çox qədim zamanlardan  becərilir. Burada hər il 40 min 
tona y
axın gənəgərçək (mahud) yağı istehsal edilir. Braziliyada 400 
min ha-
dan  artıq,  Çində  təxminən  160  min  ha  əkin  sahəsi  vardır. 
Sudanda,  Efiopiyada  Anqolada,  Ekvatorda  Argentinada,  İtaliyada, 
Rumıniyada,  Ukraynada,    Macarıstanda  və  Bolqarıstanda  da  əkin 
sahələri çoxdur. 
 
Keçmiş SSRİ-də təxminən 150 min ha əkin sahəsi olmuşdur ki, 
bu da əsasən Krasnodarda və Ukraynada yerləşmişdir. Gənəgərçəyin 
becərilmə  rayonları  40 
0 
şimal  enliyi  ilə  40 
0 
cənub  enliyi  arasında 
məhdudlaşır. Gənəgərçək Hindistanda və Şri - Lankada dəniz səviy-
yəsindən  1500  m-ə  qədər  yüksəklikdə,  Şərqi  və  Mərkəzi  Afrikada 
2200 m-
ə qədər yüksəklikdə becərilir.   
Rusiyada Şimali Qafqaz ərazisində, Rostov vilayətində də  əkin 
sahələri mövcuddur.  
Gənəgərçək  Asiya  qitəsində  qədim  bitki  olsa  da,  onun  sənaye 
istehsalı XVIII-XIX əsrdən başlayır. MDB-də əsasən Şimali Qafqaz-
da,  Ukraynanın  cənubunda,  Özbəkistan  və  Qazaxıstanda  yağlı  bitki 
kimi  becərilir.  Azərbaycan  Respublikasının  isti  rayonlarında  (Mil-
Muğan düzündə) çox yaxşı bitib inkişaf edir. Məhsuldarlığı  hektar-
dan 8-
10, ayrı-ayrı təsərrüfatlarda isə 15-20 sentnerə çatır. Suvarma 
şəraitində isə hər hektardan 25 sentnerə qədər toxum verir.  
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Gənəgərçək  südlə-
yənlər  (Euphorbiaceae)  fəsiləsinin  Ricinus  cinsinə  aiddir.  Üç  növü 
var.  Xırdameyvəli-(Ricinus microcarpus g. Pop.), irimeyvəli  (Rici-
nus macrocarpus g. Pop.)
, və zənzibazarski (Ricinus sansibarinus g. 
Pop.).   
Tropik  və  subtropik  ölkələrdə  çoxillik  bitki  kimi  gənəgərçəyin  
hündürlüyü 10 m-
ə çatır. Bu bitki  yaxşı inkişaf etmiş kök sisteminə 
malikdir. Qışda məhv olurlar. Gənəgərçəyin mil kökü torpağın 3- 4 
metr dərinliyinə, ətrafa isə 2 metrə qədər yayılır. Güclü budaqlanan 
və budaqları dikdurandır. Hündürlüyü 1-3 metrə çatır. 

28 
 
İran gənəgərçəyi nisbətən alçaqboyludur və yaşıl rənglidir. Qan-
qırmızı  gənəgərçək  isə  hündürboylu,  rəngi  qırmızı  və  şabalıdıdır. 
Yar
paqları iri və uzun saplaqlıdır. Yarpaqlarda 7-11 dilim var. 
Çiçək qrupu 60-80 sm uzunluğunda qotazdır. Bir bitkidə 2- dən 
12- 
yə qədər qotaz əmələ gəlir. Bir qotazda 50-200 ədədə qədər çiçək 
olur. Çiçəkləri xırda, sadə və 5 ləçəklidir. Çarpaz tozlanan bitkidir. 
Mey
vələri  üçyuvalı  şarşəkilli  yaxud  uzunsov  qutudur  (karobkadır). 
Hər yuvada bir toxum var. İlk dəfə  mərkəzi, sonra yan çiçəklərdən 
əmələ  gəlmiş  qutular  (karobkalar)  yetişir.  İran  gənəgərçəyi  yetişən 
zaman qutular çatlayır və toxumlar tökülür. Qan-qırmızıda isə əksinə 
tökülmür.  İran  gənəgərçəyinin  toxumları  qan-qırmızı  gənəgərçəyin 
toxumlarından xırda olur. Mütləq kütləsi 200-500 qr. arasında dəyişir 
(r
əngli şəkil 2-3).
 
 
Gənəgərçək  istisevən,  quraqlığa  nisbətən  davamlı  və  nəmliyə 
çox tələbkardır. Nəmlik çox olan yerlərdə yüksək məhsul verir. Qu-
raq yerlərdə yarpaq, çiçək və karobkalar (qozalar) tökülür. Quraqlıq 
olduqda bitkidə yağın miqdarı aşağı düşür. 
Kök  sistemi  torpağın  3-5  sm  dərinliyinə  işləməklə,  güçlü  yan 
kök
ləri verir. İşıq sevən və torpağa tələbkar bitkidir. Qida maddələri 
ilə  zəngin  qara,  şabalıdı  və  boz  torpaqları  sevir.  Torpaq  reaksiyası 
pH 6,0-
7,3 olduqda daha əlverişlidir. Qranulometrik tərkibi ağır, gilli 
və duzlu torpaqlar gənəgərçək üçün yararlı deyildir. Toxumları  12-
13 
0
C    temperaturda  cücərməyə  başlayır.  Çıxışların  yaxşı  alınması 
üçün 18 
0
C  temperatur  tələb  olunur.  Bitkinin  normal  inkişafı  üçün 
tələb olunan temperatur 25-30 
0
C - 
yə  bərabərdir. Artıq mənfi  2 
0
C 
şaxtada bitki zədələnməyə başlayır. Tezyetişən sortlarının vegetasiya   
dövrü   95-125 gündür. 
Bütün əkinlərində meyvəvermə birinci il başlayır və 10 ilə qədər 
davam edir. Çoxillik formaların xəstəlik və zərərvericilərə davamlığı 
birillik formalara nisbətən yüksəkdir. 
Qida maddələrinə tələbi. Qida elementlərinə tələbkardır. Ayrı-
ayrı  qida  maddələrinə  münasibətə  gəldikdə  gənəgərçək  kalsiuma 
daha çox tələbat göstərir. O, inkişafının bütün fazalarında torpaqda 
çətin həll olunan kalsium fosfatı istifadə etmək qabiliyyətinə malik-
dir. Bir ton toxum yaratmaq üçün torpaqdan 72 kq azot, 17 kq fosfor 

29 
 
və 59 kq kalium elementi aparır. Ən yaxşı gübrə peyin hesab olunur. 
Hektara 20 ton peyin verdikdə məhsuldarlıq xeyli artır. Mineral güb-
rələrdən azot və fosfor faydalıdır. Hektara 60-90 kq azot və 90 kq 
fosfor verdikdə məhsuldarlıq 16-20 % -ə qədər artır.  
Torpağa  tələbi.  Gənəgərçək  yüngül  və  orta  qranulometrik  tər-
kibli  münbit  torpaqlarda  yaxşı  bitir.  Torpaq  məhlulunun  optimal 
reaksiyası pH 5,0-7,5 arasındadır.   
Sistematikası. Gənəgərçək təbii təkamül nəticəsində budaqlanan 
çox xırda toxumlu, qozası asan açılan formalardan, orta və iri toxum-
lu az budaqlanan formaya qədər dəyişilmişdir. Mutasiya nəticəsində 
alçaq boylu formad
an, nəhəng və müxtəlif cür budaqlanan formaya 
keçmiş, çiçək salxımının tipi, qozasının və toxumunun forması dəyi-
şilmişdir. Bu da R. communis növünün bir neçə yarım növünün əmə-
lə gəlməsinə səbəb olmuşdur. 
Bir çox tədqiqatlar mədəni gənəgərçəyin əmələ gəldiyi yer kimi 
İraqın qədim əkinçilik rayonlarını, İran və Hindistanı göstərirlər. Bu-
ra
da bu kiçik toxumlu İran yarımnövü (persicus)
 
(2-
ci rəngli şəkildə 
2)
 
formalaşmışdır ki, oda başqa yarımnövlər arasında bir qədər mə-
dəni hesab olunur. Bu yarımnövün qozası zəif açılır ki, bu da məh-
sulun az itki ilə yığılmasına səbəb olur.  Xüsusilə suvarma şəraitində 
çox məhsuldardır. Bu yarımnövünün toxumlarında karunkul (karun-
kul  - 
toxum şişi, fırı - arillus) yoxdur ki, (toxumun uc hissəsindəki 
şiş, fır nəzərdə tutulur) bu da relikt bitkilərdə olan əlamət hesab edi-
lir.   
İritoxumlu gənəgərçək (Sanguineus) yarımnövünün formalaş-
ma  mərkəzi  Fələstin,  Cənubi-Qərbi  Asiya  və  Ərəbistan  yarımadası 
he
sab edilir. Çox quraqlıq zamanı Ərəb əkinçiləri gənəgərçək əkinlə-
rini uzun müddət baxımsız qoyub getmişlər. Qayıdanda isə bu əlve-
rişsiz şəraitdə dözüb salamat qalmış bitkilərin toxumlarını yığmışlar. 
Birinci növbədə bu toxumlar quraqlığa çox davamlı, qozaları açılma-
yan formalar olmuşdur. 
Sanguineus (iri toxuml
u) yarımnövünün bitkiləri qüvvəli budaq-
lanan  və  yarpaqlanan,  yüksək  yağlı,  nisbətən  kobud  (bərk)  qabıqlı, 
qozaları  qismən  çartlayan  və  tam  çartlamayan  (açılmayan)  formalı 
bitkilərdir 
(2-ci  r
əngli  şəkildə  1).
 
Günün  uzunluğuna  reaksiyaları 

30 
 
ney
traldır.  Bu  yarımnöv  formalaşdığı  mərkəzdən  qərbə  və  cənuba 
doğru yayılmış Amerika kəşf ediləndən sonra isə onun ərazisində ya-
yılmışdır. Bu yarımnöv seleksiya işlərində geniş istifadə olunur.  
Hindistan gənəgərçəyi (İndicus)  yarımnövü Hindistan yarıma-
da
sında formalaşmışdır. Əvvəlki adi çəkilən hər iki yarımnövün əla-
mətlərini  özündə  birləşdirir.  Ancaq  mədəniləşmə  səviyyəsinə  görə 
onlar
dan geri qalır. Qozalarının açılmaması və xırda toxumlu olması 
ilə xarakterizə olunur. Amma, iri toxumlu formaları da vardır. 
Çin gənəgərçəyi (Chinensis) yarımnövünün formalaşma mərkə-
zi 
şimali və şimali-şərqi Çin hesab edilir. Tez yetişməsi, alçaqboylu 
olması, nisbətən aşağı məhsuldarlığı və toxumunda yağın az olması 
ilə xarakterizə olunur. 
Növbəli əkində yeri. Gənəgərçəyi növbəli əkində payızlıq buğ-
da, qarğıdalı və dənli-paxlalı bitkilərdən sonra yerləşdirmək olar. Gə-
nəgərçək özü yazlıq taxıllar üçün yaxşı sələfdir. Gənəgərçək fuzarioz 
xəstəliyinə tutulduğu üçün öz tarlasına 8 ildən sonra qaytarılmalıdır.  
Hindistanda g
ənəgərçək  əsasən  nut,  qarğıdalı,  pambıq,  xardal, 
noxud və b. bitkilərlə birlikdə becərirlər. Onu şəkər qamışı tarlaları-
nın kənarlarında da əkib becərirlər.  
Becərilmə  texnologiyası.  Gənəgərçək  bitkisini  qarğıdalı,  tütün 
və  pambıq  becərilməsi  mümkün  olan  bütün  tropik  və  subtropik  ra-
yon
larda becərmək olar. 
Alaqlarla mübarizə etmək üçün bitkilər cücərti verməmişdən əv-
vəl malalama və ya dayaz (5-6 sm) kultivasiya aparılır. Bu texnolo-
giyada təzəcə  cücərmək  istəyən alaqlar məhv edilir. 2,4-D  (1,6-2,0 
l/ha) 
və ya treflan (6- 8 kq/ha) herbisidləri ilə kimyəvi mübarizə də 
(kim
yəvi alaqlama) aparmaq olar. Vegetasiya ərzində 3-4 çərgəarası 
becərmə (kultivasiya) yerinə yetirilir.   
Suvarma rejimi bitkinin suya tələbatına görə qurulur. Gənəgər-
çək  suya  tələbkar  bitkidir  və  bu  xüsusiyyətinə  görə  üç  dövr  ayırd 
edilir. Birinci dövr: 3-
4  yarpaq  fazasında  çiçəkləməyə  qədər  olan 
dövr  (ümumi  su  tələbatının  35%-i),  ikinci  dövr:  mərkəzi  və  yan 
salxımları birinci növbə çiçəkləri açdıqda (44-54%), üçünçü- salxım-
larda toxum
un  yetişdiyi  zaman  (27%).  Toxumun  tam  yetişdiyi 
dövrdə bitki daha çox su tələb edir. Bu o deməkdir ki, həmin dövrdə 

31 
 
ümumi  su  sərfiyyatı  əvvəlki  dövrlərə  nisbətən  az  olsa  da,  gündəlik 
tələbat artır. 
Gənəgərçək  bitkisinin  suvarma  müddətləri  onun  əsas  inkişaf 
fazalarının  başvermə  vaxtları  ilə  müəyyənləşdirilməlidir.  Bitkinin 
mərkəz hissəsində çiçək salxımlarının əmələ gəlməsinin başlanğıcı, 
çiçəkləmə və toxumun yetişməsi dövründə o, normal suvarılmalıdır. 
Əsas suvarma üsulu şırımlarla suvarmadır. Sahənin mailliyindən 
asılı olaraq, şırımçəkmə texnologiyası da müxtəlifdir. Ən yaxşı şırım 
içərisi  dəlmə-deşik  edilmiş  şırımlardır.  Belə  şırımlarda  su  torpağa   
yaxşı hopur.