H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi

 (

15.1.42)

Deyildiyi kimi qısa qapanmaya q d r olan simmetrik rejimd  ba lan ıc

g rginlik sıfır olur- 

u

qq

(t

1

)=0. (15.1.40-15.1.42) sistem  t nliyin 4 –cü 

ifad sind n göründüyü kimi, qısa qapanmadan sonra neytral nöqt nin

g rginliyi, h r bir faz g rginliyinin ani qiym tl rinin sad   c ml nm sind n

ibar t olur. Hesabatlar qısa qapanmı  fazanın c r yan v   g rginliyind n

ba layır.  F rz ed k ki, A fazasında qövsün yanması

a

=270

0

 –y  yaxın bir 

nöqt d  ba layır. Onda, 

u

a

(t

1

)=-U

f

; u

s

(t

1

)=0.5U

f

; u

ba

=(0.5+k)U

f

>u

s

(t

1

). Bu 

halda sxemd  qısa qapanma nöqt sind n

I=3 S

f

U

f

. Inteqralın h lli üçün 

hesabat addımı seçirl r. Bunun üçün

C

L

1

-  uy un zaman sabitind n

_________________Milli Kitabxana__________________ 

418 

istifad  etm k olar- 

C

L

. Zaman sabitini seçdikd n sonra onu  N

1

 -

bölürl r. N

1

=10÷20 arasında d yi n tam  d ddir, onun köm yi il  yüks k

tezlikli s rb st r qsl ri hesablamaq olur.  T= /N

1

 i ar si hesabat addımıdır v

onun t tbiqi il  inteqral ifad l r hesablana bil r. 

A fazasında ixtiyari zaman üçün g rginliyin qiym ti a a ıdakı kimi 

hesablanacaqdır: 

dt

L

R

t

t

i

L

dt

t

u

t

t

t

E

d

t

u

t

t

a

t

a

a

m

a

t

/

exp

)

(

)

(

1

)

cos

1

(

cos

sin

sin

)

(

1

0

0

0

(15.1.43) 

Hesabatların aparılması zamanı a a ıdakı nisbi vahidl ri q bul edirl r:

a

=270

0

v

 sos

a

=0, sin

a

=-1, 

=1, E

m

=1,

C

L

R

R

v

C

L

L

L

. M xsusi tezlik hesabatı:

Hs

C

C

L

fa

f

m

5200

6

,

3

10

10

9

4

1

1

4

9

 Sabit addım

seçildikd n sonra hesabatlar diskret parametr n-d n asılı olacaqdır. Bu 

parametr v  yuxarıda seçilmi  nisbi vahidl rin köm yi il  a a ıdakı ifad l rd n

hesabat aparılır:

1

0

0

0

/

exp

sin

n

m

a

n

m

a

n

m

n

a

n

u

m

n

L

R

n

i

TR

n

u

T

t

n

u

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(15.1.44) 

(15.1.43) ifad sinid  sa   t r fd ki U

n

/P  v

L

R

P

PL

/

 kimi h ddl rin

orijinalları, A fazası üçün    nam lum c r yana aid olan h ddl rl  eynidir. Ona 

gör i

a

[n] –ın hesabatı üçün (15.1.42) ifad sinin birinci t nliyi t tbiq edilir v

u

a

(t)  t yin edilir. Alınan n tic y  gör  (15.1.42) ifad sinin birinci t nliyini

hesablamaq olar. Lakin bunun üçün i

a

[n] –nın hesablanmasında vv lc u

s

[n]

v u

b

[n] m lum olmalıdır. Inteqral  t nlikl r n z riyy sin  gör  bu k miyy tl r

a a ıdakı kimi hesablanır:

u

s

[n]=u

sa

[n]-u

a

(t

1

)·(1-k)·e

-(nT)R/L

·sos(nT/

C

L

);

u

b

[n]=u

ba

[n]-u

a

(t

1

)·(1-k)·e

-(nT)R/L

·sos(nT/

C

L

).

 Bu halda hesabatlar (15.1.42) v  (15.1.43) sistem t nlikl rinin ikinci 

t nlikl ri il  aparılır. Alınmı n diskret nöqt l rd n asılı olaraq hesablanmı

g rginlik  yril ri

k. 15.1.7 –d  verilmi dir.  Bu  yril r bir çox  d biyyatlarda 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

419 

verilmi   n tic l rl  üst-üst  dü ür [1,20,46].  yril rin alınmasında 6(10) kV 

b k l rin a a ıdakı parametrl ri istifad  edilmi dir c dv l 15.1.1. 

6-10 kV  b k  üçün m s l d  istifad  edil n  hesabat parametrl ri 

         

 

 

 

 

  c dv l 15.1.1 

Nominal 

g rginlik, 

kV

R

qövs

, Om 

L

m n

, mHn 

C

f

,mkF C

fa

, mkF 

R

iz

,, Om 

6 0,01-1 

0,2-5 

1-9 

0,33-3 

18-150 

10 0,01-2,5 

0,2-12 1-3 0,3-1 50—150 

k.15.1.7. Izol  edilmi  neytralı EÖX-d  bir fazlı qövs qapanması zamanı

keçid prosesind  hesablanmı  g rginlik  yril ri: a- A fazasının v  b – C  

fazasının g rginlikl ri, v- B fazasının qısa qapanma nöqt sind ki c r yanı.

Hesabat üçün götürülmü  10 kV elektrik verili   x ttind   v

b k

sxemind , bir fazlı qısa qapanma rejimind  qövsün yanıb - sönm si zamanı

c r yan v   g rginlik d yi m l ri  5200 Hs m xsusi tezlikl  ba  verir. Bu 

m xsusi tezlikl r v  qısa qapanmanın yanıb-sönm  rejimind  alınan ba lan ıc

rtl ri, (15.1.40)-(15.1.42) sistem t nlikl rinin daxilind  n z r  alınır.

15.1.4 Bir faz-torpag sistemind  b rpa olunan g rginliyin hesabatı

Açarın gütbl rind  gövsün sönm sind n sonra yaranan g rginliy  keçid 

prosesinin b rpa olunan g rginliyi deyilir (KBG). H gigi b rpa olunan 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

420 

g rginlik v  sistemin KBG g rginlikl ri f rgli prosesl rdir. H gigi KBG—

açarın kontaktlarında ölçül n g rginlikdir. Bu KBG sxem v  sistemin 

parametrind n, h mçinin açarın xass l ri v  konstruksiyasından asılıdır. O 

cüml d n KBG kontakt rezistorları, gövs g rginliyi, gövs söndükd n sonra 

kontaktlar arası keçiricilikd n v  s. asılıdır. Ona gör   f rgli konstruksiyalara 

malik olan açarların eyni  raitl rd  açılan kontaktları arasında KBG f rgli 

olur. Sistemd  meydana çıxan KBG is  sistemin xarakteristikasından asılı olur. 

Sistem KBG –l rind  açarların konstruksiya v  xass l rinin bu proses  olan 

t siri n z rd n atılır. Çünki sistemin ideal açarla açıldı ı g bul edilir. Bu halda 

gövsün mügavim ti sıfır, gövs söndükd n sonra is  aralı ın sonsuz böyük 

mügavim t  malik oldu u q bul edilir. KBG-nin hesabatına bu cür yana ma, 

sistemd  KBG-nin hesablanmasını asanla dırır v  onların açarların

normalla dırılmı  KBG xarakteristikaları il  müqais  edilm sin  imkan verir.  

Bir faza, faza-yer sistemind  KBG-nin hesabatı üçfazlı sisteml rin uy un

hesabatlarına ilk z min t kil edir. Neytralı effektiv torpaglanmı  güclü 

elektirk stansiyaları üçün bu hesabatlar xüsusi  h miyy t da ıyır. Bel  tipik 

yarımstansiya v  ona birl mi

b k nin sxemi  k. 15.1.8-d  verilmi dir.

1

1

k15.1.8. Effektiv torpaglanmı

b k  v  ona go ulmu  stansiyanın    sxemi. 

Elektrik stansiyasının blok sxemin  generator v  yüks ldici 

transformatorlar, dig r elektrik stansiyalar il

lag l ndirici x ttl r daxildir. 

Sxemd

rti olarag bir agregat (generator-transformator bloku) göst rilmi dir. 

k15.1.8-d  h mçinin elektrik aparatları, birl dirici naqill r v  yı ma  inl r

uy un C

1

 tutumu go ulmu dur. Bu tutumun qiym ti böyük olmasa da b rpa 

olunan keçid g rginliyin qiym tin  güclü t sir edir. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

421 

Sxemd  göst rilmi  K1 nöqt sind  üçfazlı qısaqapanma yarandıqda x tt

açarı   c r yanını açır. Bu c r yanın hesabatı

k.15.1.9 sxemi üzr  aparılır.

Sxem yerl  stansiyaya aid x

m

  v   x tt  birl mi  uzaq stansiyaların x

uz

 - düz 

ardıcıllıqlı müqavim tl rind n ibar tdir. Uy un olaraq c r yanlar I

m

  v

I

uz

kimi i ar  olunmu dur.

k15.1.9.-da üçfazlı sistemin bir fazasını seçib, qq zamanı açarın h min 

qütbünd  b rpa olunan keçid g rginliyinin hesablanmasına baxag.  

k.15.1.9 Üçfazlı qısa qapanma c r yanının hesabat sxemi 

k15.1.10 sxemi paralel birl mi  yerli x

m

 , C

1

  v  uzaq birl m l rin 

c m müqavim ti Z

c

- d n ibar tdir. M lumdur ki, uzaq birl m l rin bircinsli 

x ttl ri eyni m ftill  (eyni dayaqlarda) ç kilmi  olduqlarından keçid 

prosesind  aktiv qiym tli dal a müqavim tl ri

C

L

z

d

- il

v z edilir. 

Bir neç

laq  x ttl ri olduqda Z=Z

d

/n kimi (n-x ttl rin sayı) götürülür. 

Dig r z d l nmi  x ttd n ba qa x ttl r ikinci ba ında açıq q bul edilir. Çünki 

x ttl rin ikinci ba ına dig rl rin  qo ulmu  transformatorlar keçid prosesinin 

yüks k tezlikl rind  müqavim tl rin çox böyük s p l nm  qiym tl ri yaranır.

Açarın qütbünd  KBG-ni superpozisiya (toplanma) prinsipin

sas n, qısa

qapanma yerind

ks c r yan m nb yinin qo ulması üsulu il  h ll edirl r. Bu 

sxeml r v  metod a a ıdakı kimi izah edilir.    

_________________Milli Kitabxana__________________ 

422 

1

k 15.1.10. KBG hesabatı üçün  v z sxemi 

Açılan

t

I

t

I

i

m

sin

2

sin

  c r yanı sıfırdan keç rk n,  t=0

anından ba layan keçid prosesind  qövs sönür.  g r h min anda,  ks i ar li

c r yan m nb yi qo arag, -

t

I sin

2

  v  dig r m nb l rin E.H.Q. 

generatorları untlanılsa, açarın qütbünd  olan g rginlik KBG-yi olacaqdır. Bu 

g rginlik a a ıdakı operator ifad si il  yazılır:

   

 

)

(

)

(

p

Z

p

I

U

bkg

 

   (15.1.45) 

Burada z(p) yer – faz sxeminin kontaktlara n z r n

k 15.1.10- da 

göst rilmi  operator  kilind ki giri  müqavim tidir.

   

 

c

m

Z

Z

PC

PL

p

Z

1

1

1

)

(

 

 

            (15.1.46) 

KBG-nin hesabatında

sas n qısa qapanma nöqt sind   c r yanın

periodik t kledicisi n z r  alınır. Sonralar aperiodik c r yanın t siri d  n z r

alınacaqdır. Ad t n c r yanın aperiodik t kiledicisi KBG-nin qiym tini

azaldır. Keçid müdd tinin azalması s b bi il  açılan

t

I sin

2

c r yanı kiçik 

x ta il

t

I

t

dt

di

i

o

t

2

il

v z etm k olar. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

423 

Onun Laplas çevirm sin  gör   t sviri 

2

2

)

(

P

I

p

I

olacaqdır. I(p)  v

z(p) ifad l rini

KBG

U

-in ifad sind  yerin  yazdıqda a a ıdakı operator t nliyi

alınır:

1

1

2

1

1

1

1

2

)

(

C

L

P

Z

C

P

PC

I

p

U

m

c

BKG

 

         (15.1.47) 

Keçid prosesi sıfır ba lan ıc

rtl rind  keçir. Çünki t=0 anında c r yan

sıfırdan keçir v  açarın kontaktlarında yaranan qövsün söndüyü h min anda 

g rginlik d  sıfır idi. Sonuncu ifad nin analitik üsulla tapılan orjinalı a a ıdakı

kimi ifad  edilir:

2

2

exp

2

exp

2

2

exp

2

exp

2

exp

1

1

1

1

1

1

C

Z

t

C

Z

t

C

Z

t

C

Z

t

C

Z

t

u

u

c

c

c

c

c

q

KBG

         (15.1.48) 

Burada 

)

/

4

(

1

1

2

m

c

L

C

Z

,

m

q

L

I

u

2

-qayıdı  g rginliyi adlanır, sas 

tezliy  gör   t yin olunur. Keçid prosesinin sonunda b rpa olunan g rginlik, 

qayıdı   g rginliyin   b rab rl ir. Qayıdı   g rginliyinin qiym ti faz 

g rginliyinin amplitudasından böyükdür v  keçid prosesi  rzind  sabit qalır.

Çünki 

k

m

L

L

  v

k

L

b k  sistemin qısa qapanma nöqt sin   q d r olan 

induktivliyidir. Keçid prosesinin xarakteri ölçü vahidi olmayan 

msalından

asılıdır. Onun yerin  hesabata daha uy un  olan 

m

c

L

C

Z

1

2

1

parametri q bul edilir. 

1 qiym ti keçid prosesinin 

monoton oldu u kritik  rt  gör  seçilir.  -nin kiçik artması il  keçid prosesi 

r qsi xarakter  keçir. 

1 olduqda keçid prosesi monoton xarakterli olur 

k15.1.11. Z

c

müqavim ti g rginlik r qsl rinin sönm sini t yin edir. 

1

_________________Milli Kitabxana__________________ 

424 

olduqda

1

5

,

0

C

L

Z

Z

m

kr

c

 olur. 

kr

c

Z

Z

nisb ti il   t yin edilir. KBG-nin 

müxt lif

msalı üçün analitik ifad si mür kk b alınır.

  A a ıda xüsusi hallar üçün KBG-nin ifad l ri verilmi dir:

1 halı

üçün (kritik  rt)

m

c

m

c

q

BKG

L

t

Z

L

t

Z

U

U

2

exp

)

2

1

(

1

           

(15.1.49) 

halında proses sönm  olmadan r qsi xarakterd  d yi ir.

)

/

cos(

1

1

C

L

t

U

U

m

q

BKG

     (15.1.50) 

0

1

C

 olduqca proses eksponensial qanunla d yi ir:

m

c

q

BKG

L

t

Z

U

U

exp

1

  

 

(15.1.51) 

Son üç ifad nin birinci h ddi qayıdı   g rginliyin   b rab r, ikinci h ddi is

s rb st g rginliy   b rab rdir. S rb st g rginlikl r Z

c

 müqavim tin  uy un

sönm

msalı zaman keçdikc  azalır.

B rpa olunan g rginliyin sür ti. KBG-nin sür ti dön nin açılma 

prosesin   t sir edir. Tutum olmadıgda açarın qütbünd   g rginlik eksponenta 

qanunu il  artır. KBG-nin sür ti (15.1.49.) ifad sinin tör m si kimi tapılır:

m

c

c

KBG

L

t

Z

Z

I

dt

dU

exp

2

 

   (15.1.52) 

t=0 anında (15.1.52) ifad si KBG-nin sür tini verir: 

c

Z

I

S

2

 

    (15.1.53) 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

425 

        

      /

20

 8

  4

  3

    2,0              1,0

k15.1.11.Birfazlı sistemd  KBG-in ümumil dirilmi

yril ri

Göründüyü kimi KBG-nin sür ti açılan c r yan v   c m müqavim tl

müt nasibdir.

Tutum oldugda 

)

(t

U

KBG

yrisini ba lan ıc hiss d  çökük xarakter alır, 

yrilikd n sonra is  qabarıq

kild  artır

k 15.1.12 a,b. 

H nd si olaraq KBG-nin orta sür ti kimi koordinat ba lan ıcından keç n

x ttin absiss oxu il  t kil etdiyi buca ın tg-si q bul edilir. Eyni zamanda onu 

(15.1.53) ifad si il   Z

kr

c

Z v

0

1

C

 olan halda   sür t

msalını n z r

almaqla a a ıdakı kimi hesablamaq olar:

   

 

 

kr

Z

I

S

2

     (15.1.54) 

 vuru u S

o

or

S

/

nisb tin   b rab rdir.

msalı

 parametrinin 

funksiyasıdır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

426 

0

0

b)

a)

5

1

3

2

1,0

1,0

1

C z

U      /U 

1

2

0

0

4

U      /U 

k 15.1.12 KBG-in sür tini izah ed n qrafikl r, toxunanlar-tör m  üsulu il

ifad si  a) tutum olmadıqda, b) tutum olduqda 

44

,

1

;

6

,

0

;

1

;

6

,

0

;

1

;

6

,

0

,

1

  olur. 

H nd si olaraq, KBG-nin orta sür ti kimi koordinat ba lan ıcından keç n

x ttin absiss oxu il   t kil etdiyi bucaq q bul edilir. Eyni zamanda (15.1.54) 

ifad si il   Z

kr

c

Z   v

0

1

C

 olan halda sür t

msalını n z r  almaqla 

hesablamaq olar: 

kr

Z

I

S

2

     (15.1.55) 

 vuru u nisb tin  b rab rdir. 

msalı

 parametrinin funksiyasıdır.