H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi

15.1.5 Üçfazlı effektiv torpaqlanmı

b k d  b rpa olunan keçid 

g rginliyinin hesablanması

Üçfazlı qövsün açarların kontaktlarının açılması halında sönm si eyni 

zamanda ba  vermir. Bunun s b bi qövs c r yanlarının faz sürü m l ridir. 

b k l rin qısa qapanma statistikası, 80-90%-in bir fazlı qq il  ba  verdiyini 

göst rir. Üçfazlı qısa qapanma az olur. Bu qq  sas n yerl  qapanma il  ba

verir. Üçfazlı yerl  qapanmayan qq nadir hallarda mü ahid  edilir. Ona gör

üçfazlı yerl  qısa qapanmaya baxaq. 

Üçfazlı yerl  qq. Bel  qapanmada üçfazlı qq c r yanlarının birinci 

sıfırdan keç n fazası açılır. Dig r iki fazanın c r yanları is  h l lik qapanmı

qalır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

427 

Birinci qütbün c r yanı açılır v  qövs söndükd n sonra ikifazlı yerl  qq 

rejimi ba layır. Ikinci qütbd  qövs açıldıqdan sonra is  bir fazlı yerl  qq qalır,

üçüncü qütb qövsünün sönm si is  bir fazlı qq açılması il  ba a çatır.

KBG-ni t yin etm k üçün açarın açılan c r yana

ks olan c r yan

m nb yi qo ulur. Dig r iki qütb qapanmı   v ziyy td  qalır.

k15.1.13-  bu 

halda sistemin simmetriyası pozulur. Açılan qütb  gör  sistemin giri

müqavim tinin tapılması üçün simmetrik toplananlar metodundan istifad

edirl r. Bunun üçün düz ( ks) v  sıfır ardıcıllıqlı v z sxeml ri s k.15.1.13 b 

qurulur.

)                                                  

)                                                  

0                         

                         

0                         

                         

0                        

                         

 0                        

 0                        

                         

 1                        

 1                        

                         

                         

                         

1                        

                         

1                         

                         

1                         

k.15.1.13  3 fazlı sistemd  KBG-nin hesablanmasına aid sxem 

g r generatorlar üçün düz v

ks ardıcıllıqlı eyni götürül rs , sıfır

ardıcıllıqlı

v z szemi onlardan yalnız EHQ-m nb yinin olmaması il

f rql nirl r. Göründüyü kimi h r sxem üç elementin paralel birl m sind n

ibar tdir :- generator v  transformtorun c m induktivliyi L

m

 (sıfır ardıcıllıqda

is  yalnız transformatorun induktivliyi 

mo

L

olur), C tutumu v  x ttl rin uy un

ardıcıllıqlı müqavim tl ri. Açarların açılan qütbl rin   n z r n sxeml rin giri

müqavim tl ri a a ıdakı kimi hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

428 

1

0

0

0

1

1

1

1

2

1

/

1

1

/

1

1

c

mo

c

m

Z

C

L

Z

Z

C

L

Z

Z

     (15.1.56) 

Düz v  sıfır ardıcıllıqlı yekun induktivlikl ri generator v

transformatorun nisbi müqavim tl rind n hesablamaq olar. 

1

C   v

0

C -in 

tapılması a a ıda göst rilmi dir. Uzun bircinsli x ttl rin düz v  sıfır ardıcıllıqlı

v z sxemind  dal a müqavim tl rin   b rab r qiym td  aktiv müqavim tl r

götürülür. 

Açarın qütbl rind  g rginlik v  c r yanları U

A

B

U

C

U ,

,

A

I

,

B

I

c

I  kimi 

i ar  ed k. Uy un olaraq simmetrik toplamları U

1

2

U

3

U v

1

I

2

I

3

I

 kimi 

götür k. M s l nin h lli üçün  lav

rtl r verilir. 

o

U

U

c

B

 v

I

I

A

-açılan c r yandır.

Axtarılan U

A

g rginliyinin simmetrik t kiledicil ri a a ıda yazılmı dır.

)

(

3

1

)

(

3

1

)

(

3

1

2

2

2

1

0

c

B

A

c

B

A

C

B

A

aU

U

a

U

U

U

a

U

a

U

U

U

U

U

U

  

 

(15.1.57) 

burada a=e

3

2

j

  ardıcıllıq v  ya vektorların dönm

msallarıdır.

lav

rtl ri n z r  aldıqda (15.1.57) d n a a ıdaki ifad  tapılır.

I

I

I

I

U

U

U

U

A

2

1

0

2

1

0

3   

      

 

(15.1.58) 

H r   bir  ardıcıllıq  üçün  Kirxhov  t nliyini  yazdıqda

U

1

=

,

1

I ·

1

Z ; U

2

=

,

2

I

·

3

Z ; U

0

=

,

0

I ·

0

Z  olar. 

(15.1.58) b rab rliyi v   sonuncu   ifad l ri   daha  uy un  bir   kild

yazmaq olar: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

429 

0

0

0

2

2

2

1

1

1

2

1

0

3

3

3

3

,

3

3

3

3

3

Z

I

U

Z

I

U

Z

I

U

U

U

U

U

A

     (15.1.59) 

Bu  b rab rlikl r

k. (15.1.14) -d   göst rilmi   kompleks  v z  sxemi  

uy un  g lir  bu  sxemi  giri   müqavim ti

2

1

Z

Z

  halı üçün 

0

1

0

1

)

,

1

,

1

,

1

(

2

3

Z

Z

Z

Z

Z

ekv

  olar. 

 

 

 

(15.1.60) 

Bel likl  uç fazlı  qq-da  açarı 1-ci  qütbünün  açılması zamanı  KBG-nin 

(15.1.60)  ifad si il  hesablamaq olar. Bunun üçün, 

C

L

m

 v

C

Z  parametrl rini 

ekvivalent üçfazlı sxemd n alınmı  qiym tl rl

v z etm k lazımdır:

3

2

;

2

3

;

2

3

0

1

)

1

,

1

,

1

(

0

1

0

1

)

1

,

1

,

1

(

0

1

0

1

)

1

,

1

,

1

(

C

C

C

Z

Z

Z

Z

Z

L

L

L

L

L

ek

ek

ek

 1                        

3

3

2                        

 0                        

3

                        

)

k.15.1.14 KBG-nin hesabat sxemi 

Üçfazlı yerl  qapanmayan QQ.

KBG-nin hesabatına gör  bu hal a ır

rejiml rd ndir. Lakin bu QQ-nin ehtimalı çox azdır. KBG-nin hesabatına ciddi 

yana ıldıqda

k (15.1.14-b)-d  göst ril n x tt müqavim tl ri n z r

alınmalıdır. Hesabatlar göst rir ki, Z müqavim tinin KBG-y   t siri azdır.

T qribi hesabatlarda x tt müqavim tini z

götürm k olar. Bu zaman sıfır

_________________Milli Kitabxana__________________ 

430 

ardıcıllıgqlı budaq  k 15.1.14 a -da açıq götürm k olar, onda ekvivalent giri

müqavim ti a a ıdakı kimi yazılır: 

1

)

3

(

5

,

1

Z

Z

ek

 

    (15.1.61) 

Göründüyü kimi sxem yalnız L

c

m

Z

C,

,

-nin düz ardıcıllıqlı parametrl i il

göst rilir. Bu halda giri  müqavim ti

5

,

1

1

Z

-  vurulur. Bu halda da KBG-nin 

hesabat ifad si (15.1.61) kimi götürülür. 

Birinci qütb açıldıqdan sonra sxem iki fazlı QQ keçir. Yerl  qapanma 

olmadı ından açarın 2-ci v  3-cü qütbl rin  ardıcıl müqavim t qo ulmu  olur. 

Ona gör  bu aralıqlardakı g rginliyin yarısına b rab r olur. Ona gör  2-ci v  3-

cü qütbl rin açılması yüngül rejim olur. 

Birfazlı QQ.

Yuxarıda deyildiyi kimi birfazlı qq açılması, üççfazlı qısa

qapanmada axırıncı fazın açılmasına uy undur. Bu halda c r yan 1-ci qısa

qapanma nöqt sind ki c r yandır. Bu c r yanın hesabatı

k 15.1.15-d

verilmi

v z sxemin

sas n aparılır.

)                                                  

)                                                  

/2                         

                        

                         

                         

1/3                         

2/3                         

 =                      

 0                        

/3                         

2                        

 =                       

 1                        

 =                

 1                        

                         

                         

 0

                         

                         

                         

)                                                  

                         

 0                        

2                        

                         

                         

 1                        

k 15.1.15 Hesabat sxeminin  ekvivalentl dirilm si

b) sxem  gör  düz,  ks v  sıfır ardıcıllıqlı müqavim tl r ardıcıl qo ulmu

v   c r yanlar

3

I

-   b rab rdir. KBG-ni hesablamaq üçün açıq dövr y   -

t

I

i

2

ks c r yan m nb yi qo ulur v E m nb yi is  dövr d n çıxarılaraq

untlanır

k.15.1.11 c) sxemi. QQ-da açarın kontaktına n z r n giri

müqavim ti a a ıdakl kimi hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

431 

3

2

0

1

1

Z

Z

Z

ek

 

              

            (15.1.62) 

KBG-nin hesabatları yen  d  (15.1.62) ifad si il  aparıla bil r. Bu halda 

m

L ,C, Z

c

parametrl ri a a ıdakı ekvivalentl ifad l rl

v z edilir:  

1

0

0

1

)

1

(

0

1

1

0

1

)

1

(

2

3

,

3

2

,

3

2

Z

C

C

C

C

Z

Z

L

L

L

L

ek

ek

ek

Bel likl  (15.1.62) ifad si QQ-nin açılması zamanı KBG-nin 

hesablanmasının universal ifad si olaraq istifad  edilir. 

Natamam qo ulmalar v  birfazlı QQ-ın açılmasında alınan yril r keçid 

prosesind  g rginliyin rezonans xarakterin  aid edilir.  

Lakin ferrorezonans xarakterli ifrat g rginlikl r bunlardan keyfiyy tc

f rqlidir. Indii is  bu m s l y  baxaq. 

15.1.6 Ferrorezonanas xarakterli daxili ifrat g rginlikl r

 Elektrik  ötürm l rind  ferrorezonans ifrat g rginlikl ri, 

b k d

müxt lif s b bl rd n elektrik ma ınları v  transformatorlarda olan maqnit 

içlikl rind ki doyma prosesi il  ba  verir. 

Nominal g rginlikd  maqnitl nm   c r yanı transformatorun nominal 

c r yanının 2-4%-ni t kil edir. G rginlik nominaldan çox oldu u halda 

maqnitl nm   c r yanı da sür tl  nominal c r yana q d r artır. Bu 

maqnitl nm   c r yanında yüks k harmonikaların payı çoxalır. T hrif olunan 

c r yanın forması d yi ir v  onun  sas harmonikasının amplitudası maksimal 

c r yanın 50-70 %-ni t kil edir. 

T rkibind  yüks k tezlikli toplananlar olan c r yan 2  yrisi il  d yi ir. 

Qeyri sinusoidal c r yanlar sxemd  olan elementl rd n keçdikd  qeyri 

sinusoidal formalı g rginlikl r yaradır. Bel likl  transformator v  EÖX-in 

x ttin dig r nöqt l rind  yüks k harmonikalı g rginlik dü kül ri meydana 

çıxır.

Transformatorun maqnitl nm  c r yanının artması b zi hallarda s naye

tezlikli g rginliyin m hdudla masına s b b olur. Uzaq ötürm l rd  maqniti 

doymu  transformatorlar, qeyri x tti reaktorlar kimi, x ttin tutum c r yanlarını

qism n kompensasiya edirl r.

k. 15.1.16-da maqnitl nm   c r yanı nominal c r yanın 2%-i q d r

olan hal üçün, gücü x ttin nominal gücün   b rab r olan transformatorun 

maqnitl nm  xarakteristikası verilmi dir.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

432 

2

1

 / 

1,6

1,2

0,8

0,4

 0

1

         2

k.15.1.16. Transformatorun qeyri x tti maqnitl nm  xarakteristikası

1-maqnitl nm   c r yanının g rginliyin amplitudasından asılıl ı, 2-s naye

tezlikli c r yan v  g rginlik asılılqları

g r sxemin müqavim ti az yükl nmi   v  ya yüksüz transformatora 

nisb t n tutum xarakterli olarsa, ifrat g rginliyin qiym ti xeyli artır. Bu hal 

qeyri x tti dövr l rd  ferrorezonanas hadis sin  aid tipik misaldır. S naye

tezlikl rd  rezonanasa g lm harmonik rezonanas, f rqli tezlikl rd   (s naye

tezliyind n böyük v  ya kiçik) is , qeyri harmonik rezonans adlanır.

Ferrorezonans ifrat g rginliyini qeyri x tti induktivlik, tutum v  aktiv 

müqavim tin sinusoidal m nb y  qo ulma sxeml rinin köm yi il  öyr nirl r. 

Reaktiv  L, C elementl rinin ardıcıl qo ulmasında g rginlikl r ferrorezonansı,

paralel qo ulmasında is  c r yanlar ferrorezonansı yaranır.   

Texniki

d biyyatlarda qeyri x tti xarakteristikanın müxt lif

kild

verilm si göst rilir. Onlar c r yanın

sas harmonikasının, s naye tezlikli 

g rginliyin amplitudasından v  ya induktivliyin maqnit ili m  selind n asılılı ı

kimi qrafik  kilind , h min asılılıqların approksimasiya edilmi   t qribi

funksiyası v  ya c dv ll r

kilind  veril  bil r [57]. Onların t siri qeyri x tti 

induktivlik qo ulmu R, L, C dövr sind   c r yanla g rginlik arasında qeyri 

x tti Volt-Amper xarakteristikası

k.15.1.17 v   ya transformatorun doyma 

halında induktivlikl  maqnit ili m  selinin asılıl ı kimi hesabat alqoritml rin

daxil edilir. Bu zaman elektrik  b k sind  olan ötürücü x ttl r dig r

elementl r v   x tti maqnit dövr l ri adi qaydada n z r  alınır. Bizim 

yana mamızda bu asılılq

k.15.1.16 –ya uy un, lakin onun induktivlikl

maqnit ili m  seli arasında doyma c r yanı il  yazılmı  t qribi approksimasiya 

formasında verilir:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

433 

4

3

2

00262

,

0

0514

,

0

0234

,

0

0026

,

0

8

,

0

I

I

I

I

I

 (15.1.63)

 (15.1.63) 

ifad sind  verilmi

msallar  k.15.1.16  yrisind n 4 nöqt d

götürülmü  koordinatlara gör   t rtib edil n t nlikl r sistemind n t yin

edilmi dir. Bu  msallarla aparılan hesabatlarda verilmi

yriy  çox yaxın olan 

asılılıq alınmı dır.

Bel likl  sistemd  olan qeyri x ttilik maqnitl nm   c r yanı v  maqnit 

ili m  seli kimi alqoritml r  daxil edilir. Hesabatların bundan sonra inteqral 

t nlikl r metodu il  aparılması heç bir ç tinlik tör tmir. Hesabatın bu  kild

aparılması qrafik-analitik v   c dv l üsullarına nisb t n daha s rf lidir. 

Kompüterl rd  asan proqramla ır v  hesabat x taları seçilmi

msalların t yin

oblastına gör  ixtiyari kiçik h dd  q d r azaldıla bilir. Bu halda s hif  379–da 

verilmi  (14.1.11-14.1.14) t nlikl rin

lav  s rh d

rti kimi x ttin vv lind

transformator içliyinin qeyri x tti c r yan t nliyi qo ulur. Dövr l rin bel

t qribi analizi yüks k tezlikl rin t sirinin az oldu u v  qeyri x tti  (I ) v  ya 

U(I ) asılılı ın

sas tezlikl rin t siredici qiym tl ri arasında güclü oldu u

hallarda do ru ola bil r. 

k.15.1.17-d , (15.1.63) üstlü funksiyanın köm yi il

alınmı  doyma  yrisi v   x ttin giri ind  hesablanan rezonans g rginliyinin 3 

yrisi verilmi dir. Sxemd  aktiv müqavim tin g rginlik dü küsü hesabına

rezonans zamanı yrinin çökük hiss si sıfır s viyy d n yuxarıda yerl ir. Ideal 

L-C parametrl ri olsa idi g rginlik yrisinin çökük hiss si sıfır olardı.

   /

2,4

2,0

1,6

1,2

0,8

0,4

0,0                 1,0                 2,0                   3,0

 (0)/

2

         1

                    3

*

k.15.1.17.güc transformatorunun maqnit içliyinin qeyri x ttiliyinin t siri: 1 

yrisi – sas harmonikanın qeyri x ttiliyi, 2  yrisi- sas harmonikanın t sirind n

_________________Milli Kitabxana__________________ 

434 

yaranan tutum g rginliyi, 3  yrisi- rezonans g rginliyin alınması (3-sad lik

üçün bu  kilin üz rind   ba qa miqyasda verilmi dir) .

Indi is  müqayis  üçün §14.1.3-d  x ttin sonu üçün baxılmı  m s l nin

qeyri x tti variantının h llin  baxaq  k.15.1.18. 

( )

k.15.1.18  Transformatorun qeyri x tti maqnit ili m  selinin hesabat sxemi 

G tirilmi  sxem  aid a a ıdakı t nlikl r sistemini yazmaq olar:

p

I

p

Z

p

E

p

U

m

0

,

0

(15.1.64)

I

p

p

U

,

0

         (15.1.65)

 (15.1.64-15.1.66)  ifad l rinin inteqral t nlikl r metodu il   h lli a a ıdakı

ardıcıllıqla aparılır. X ttin giri ind  c r yan v  g rginlikl rin ifad l ri:

I

p

I

p

I

0

,

0

            (15.166)

m

m

m

m

pL

R

p

U

pL

R

p

E

p

I

,

0

0

        (15.1.67)  

X ttin sonu açıq oldu u üçün 

ch

p

U

p

U

)

,

(

,

0

             (15.1.68) 

Transformatorun maqnit içliyinin qeyri x tti doyma xarakteristikası

(15.1.65)–d n t yin olunan U(0,t) funksiyasının orijinalı il   n z r  alınır. 

X ttin sonu üçün g rginlik hesabatlarında yuxarıdakılara analoji olaraq 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

435 

ifad l rin sur t v  m xr c funksiyalarının ayrı-ayrılıqda  orijinalları a a ıdakı

kimi t yin edilir:

f(t)=2·{U(0,nt)}·e

-

v   h(t)=R

m

-R

m

·1(t-2 )·e

-2

+L

m

· (t)-L

m

· (t-2 )·e

-2 T

Bunun üçün ilk addımda I =0 götürülür v

(0)=0 tapılır. Sonra 

(15.1.63) –d n

(I ), v  (15.1.66), (15.1.67) ifad l rind n  U(0,t) I(0,t) t yin

edilir. Sonra (15.1.68) ifad sind n alınan alqoritml rl  (14.1.24) rekurrent 

formulaları il  x ttin sonundakı g rginlikl r hesablanır.