Hacı Əhməd-Cabir Hacı Ġsmayıl oğlu (Prof. Əhmədov Əhməd-Cabir Ġsmayıl oğlu) Əməkdar müəllim

 
Müsəlmanın həyatında halal və haram ət 
məhsulları 
 
Qədim zamanlardan Allah Təbarəkə Təala insanlara, 
xalqlara  yeməklərin  halal  və  ya  haram  olması  barədə 
göstərişlər vermişdir, xüsusilə də ət yeməkləri haqqında. 
Ət və balığın yeyilməsi qaydaları müxtəlif xalqlar-
da, icmalarda, dinlərdə bir-birindən fərqlənir. 
Yeyilməsinə icazə verilmiş ət məhsullarına quruda 
və suda yaşayan heyvanların əti aid edilir. 

 
110 
Quruda  yaşayan  heyvanlardan  “Qurani-Kərim” 
yalnız donuz ətini, ölmüş heyvan ətini və Allahın adına 
kəsilməmiş heyvanın ətini və qanını qadağan edir. 
Müqəddəs  Quran  Muhəmməd  Peyğəmbər(s.ə.v.) 
vasitəsilə bizi xəbərdar edir: “… (O peyğəmbər)  onla-
ra  yaxĢı  iĢ  görməyi  buyurar,  pis  iĢləri  qadağan 
edər,  təmiz  (pak)  nemətləri  halal,  murdar  (napak) 
Ģeyləri haram edər…”. (Əl-Əraf, 7/157). 
Murdar,  natəmiz,  pak  olmayan  insanlarda  ikrah 
hissi yaradan şeydir. 
Mömin xəlifələr deyirlər ki, “cəsədində vəhşi hey-
vanın dişlərinin  və  ya  vəhşi quşun caynağının  izi olan 
heyvanın  ətini  yeməyi  Allah  qadağan  etmişdir.  Başqa 
heyvanın  bədənini  parçalaya  bilən  yırtıcılara  şir,  pə-
ləng,  canavar  və  s.  heyvanlar  aid  oluna  bilər.  Yırtıcı 
quşlara  qartal,  şahin,  qırğı  və  digər  bu  qəbildən  olan 
quşlar aiddir. 
Ölü heyvan ətinin qadağan olunması onun qida ki-
mi qəbul edilməsinin qadağanı deməkdir. Onun dərisi, 
buynuzu, sümükləri, tükü çox lazımdır və insana xeyir 
verə bilər. 
Bir  dəfə  Ibn  Əbbas  Möminə  xatına  zəkat  olaraq 
qoyun  verir.  Qəflətən  qoyun  ölür.  Peyğəmbər  (s.ə.v.) 
onlara  yaxınlaşıb  deyir:  “Heyvanın  dərisini  soyun,  tə-
mizləyin,  aşılayın  və istifadə  edin”. Onlar  Rəsulüllaha 
belə  deyirlər:  “Bu  ki,  ölü  heyvandır!”.  Peyğəmbər 
(s.ə.v.)  cavab  verir  ki,  bu  qoyunun  yalnız  ətini  yemək 
olmaz. O, Ibn Əbbasa və Möminəyə qoyunun dərisinin 
soyulması və aşılanması qaydasını göstərir. “Əgər dəri 
aşılanıbsa, o, pak hesab olunur” - deyə mömin xəlifələr 
təsdiq  edirlər.  Bu,  bütün  dərilərə  aiddir,  istər  it  dərisi, 
istərsə də hətta donuz dərisi olsun. 

 
111 
Nəcib yeməklərə izn verilir 
 
“Ey  insanlar!  Yer  üzündəki  Ģeylərin  təmiz, 
halal olanlarını yeyin. ġeytanın izi ilə getməyin! Hə-
qiqətən,  o  (Şeytan)  sizinlə  açıq-açığına  düĢməndir”. 
(əl-Bəqərə, 2/168). 
Xudavəndi-aləm  insanları  onlar  üçün  yer  üzündə 
yaratdığı nemətlərdən istifadə etməyə və şeytana qulaq 
asmayıb,  Onun  qadağan  etdiklərini  yeməməyə  dəvət 
edir. 
Allah  möminlərə  bu  sözlərlə  müraciət  edir:  “Ey 
iman gətirənlər! Sizə verdiyimiz ruzilərin (təmiz və) 
halalından  yeyin!  Allaha  ibadət  edirsinizsə,  (bu 
nemətlərə görə) Ona Ģükr edin”. (əl-Bəqərə, 2/172). 
“O  (Allah)  sizə  ölmüĢ  heyvanı,  (axar)  qanı,  do-
nuz ətini və Allahdan baĢqasının adı ilə (bütlərin və 
s.  adı  ilə)  kəsilənləri  (yeməyi)  qəti  haram  etmiĢdir. 
Lakin naəlac qaldıqda (başqasının malını) zorla mə-
nimsəmədən  və  həddini  aĢmadan  (zəruri  ehtiyacı 
ödəyənə qədər) bunlardan yeməyə məcbur olan kim-
sənin  heç  bir  günahı  yoxdur.  Allah  bağıĢlayandır, 
mərhəmətlidir!” (əl-Bəqərə, 2/173). 
Yemək üçün qadağan olunan şeylər haqqında “əl-
Maidə” surəsinin 3-cü ayəsində buyurulur:  
“Ölü  (kəsilmədən  ölüb  murdar  olmuş)  heyvan, 
qan,  donuz  əti,  Allahdan  baĢqasının  adı  ilə  (bis-
millah  demədən)  kəsilmiĢ,  boğulmuĢ  (küt  alət  və  ya 
silahla)  vurulmuĢ,  (bir  yerdən)  yıxılaraq  ölmüĢ, 
(başqa  bir  heyvanın  buynuzu  ilə)  vurulub  gəbərmiĢ, 
vəhĢi  heyvanlar  tərəfindən  parçalanıb  yeyilmiĢ  – 
canı  çıxmamıĢ  heyvanlar  müstəsnadır  –  dikinə 
qoyulmuĢ  daĢlar  (bütlər  və  ya  Kəbənin  ətrafındakı 

 
112 
bütpərəst qurbangahlar) üzərində kəsilmiĢ heyvanlar 
və  fal  oxları  ilə  pay  bölmək  sizə  haram  edildi. 
Bunlar  günahdır...  Kim  aclıq  üzündən  naçar 
qalarsa,  (çətinliyə  düşərsə)  ,  günaha  meyl  etmək 
niyyətində  olmayaraq  (zəruri  ehtiyacını  ödəyəcək 
qədər bu haram ətlərdən yeyə bilər). Həqiqətən, Allah 
bağıĢlayandır, rəhm edəndir! “. (əl-Maidə, 5/3) 
Habelə  “əl-Ənam”  surəsinin  145-ci  ayəsində 
deyilir: (Ya Rəsulum!) De: “Mənə gələn vəhylər içəri-
sində murdar olduqları üçün ölü heyvan, axar qan, 
donuz əti və ya Allahdan baĢqasının adı ilə (bismil-
lah  deyilmədən)  günah  olaraq  kəsilmiĢ  heyvanlar 
istisna olmaqla, hər hansı bir kəsin yediyi yeməklər 
içərisində  haram  buyurulan  bir  Ģey  görmürəm. 
Bununla  yanaĢı,  hər  kəs  məcburiyyət  qarĢısında 
qalsa,  həddini  aĢmadan,  zəruri  ehtiyacını  ödəyəcək 
qədər (bunlardan yesə, Allah ona cəza verməz). Çünki 
sənin  Rəbbin,  həqiqətən,  bağıĢlayandır,  rəhm 
edəndir!”. ( əl-Ənam, 6/145). 
Islam ölmüş heyvan ətini, qanı, donuz ətini, Allah-
dan  başqasının  adı  ilə  kəsilmiş  heyvan  ətini  qadağan 
edir. 
 
Ölü heyvan əti nə üçün haramdır? 
 
Quran  ayələrində  müsəlmanın  qidalanması  məsə-
lələrində  birinci  olaraq  ölü  heyvan  ətinin  qadağan 
olunması  göstərilir,  yəni  əgər  heyvan  və  ya  quş  öz 
ölümü  ilə  ölübsə  (insan  tərəfindən  kəsilməyibsə, 
ovlanmayıbsa  və  s.)  bu  heyvanın  əti  murdardır.  Bəs 
bunun mənası nədədir? 
Islam bu qadağanı nə ilə izah edir? 
Birincisi  –  şüur,  heyvan  cəsədinə  ikrahla  yanaşır, 

 
113 
onu  murdar  və  napak  hesab  edir.  Ağıllı  adamlar  ölü 
heyvan  əti  yeməyi  insan  ləyaqətinə  zidd  hərəkət  kimi 
qiymətləndirirlər. Buna görə də insanlar Allahın adı ilə 
qurban kəsilən heyvanın ətini yeyirlər. 
Ikincisi – müsəlmanın bütün əməllərində müəyyən 
niyyət  olur.  Əgər  müəyyən  niyyəti,  məqsədi,  hədəfi 
olmasa,  müsəlman  heç  bir  şeyə  nail  ola  bilməz.  Hey-
vanın  qurban  kəsilməsinin  mənası,  yəni  insanın  onu 
öldürməyinin  məqsədi,  heyvanın  “canını  alıb”,  ətini 
qida  üçün  istifadə  etməkdən  ibrətdir.  Allah  Təbarəkə 
Təala  insana  əvvəldən  qurbanlıq  kimi  kəsilməsini, 
ovlanmasını,  yaxud  heç  olmazsa,  qida  kimi  istifadə 
edilməsini  nəzərdə  tutmadığı  heyvanın  ətini  haram 
buyurub. 
Üçüncüsü – öz əcəli ilə ölmüş heyvan, çox ehtimal 
ki,  təsadüfən  və  ya  zəhərli  bir  şey  yediyindən  və  s. 
səbəblərdən tələf olur.  Buna görə də belə heyvanın əti 
insana zərər gətirə bilər. Əgər heyvan ölübsə, deməli, o 
ya zəif, ya da xəstə olub. 
Dördüncü  –  Allah  Təbarəkə  Təala  insan  övladına 
ölü  heyvan  ətini  qadağan  edib,  lakin  heyvanı  kəsib 
yeməyə izn verib. Şükr olsun Onun kəramətinə! 
Beş cür ölü heyvan əti var: 
-
 
boğulmuş heyvan;  
-
 
 başından  zərbə  vurulması  nəticəsində  ölmüş 
heyvan; 
-
 
ağac  və  ya  başqa  ağır  əşya  ilə  vurulub 
öldürülmüş heyvan; 
-
 
hündürlükdən yıxılaraq ölmüş heyvan; 
-
 
yırtıcı  heyvan  tərəfindən  parçalanıb  öldürülmüş 
heyvan. 
 

 
114 
Nəyə görə heyvanın qanını içmək olmaz? 
 
Bir dəfə Ibn Əbbasdan soruşurlar: “Heyvanın dala-
ğını yemək olarmı?” O, cavab verir: “Olmaz, çünki o - 
qandır”. 
Ağıllı  adamda  dalaq  ikrah  hissi  oyadır,  çünki  o 
murdardır.  O  da  ölü  heyvan  kimi  bir  çox  xəstəliklərin 
mənbəyidir.  Buna  görə  də  müsəlmana  qan  içmək 
qadağan olunub. 
 
Nəyə görə donuz əti yemək qadağandır? 
 
Donuz  ətini  ona  görə  yemək  olmaz  ki,  o  mur-
dardır, çünki donuz natəmiz şeylərlə qidalanır. Müasir 
təbabət donuz ətinin insana zərər olmasını sübut edir. 
 
Nəyə görə Allahdan baĢqasının adı ilə kəsilmiĢ  
heyvan ətini yemək qadağandır? 
 
Heyvan,  ola  bilsin  ki,  hər  hansı  bütün  adı  ilə 
kəsilsin.  Müsəlman  üçün  belə  heyvanın  ətini  yemək 
günahdır.  Əgər  müsəlman  belə  əti  yeyərsə,  Allahdan 
uzaqlaşaraq,  bütə  yaxınlaşar  və  Islamın  əsasını  təşkil 
edən, Allahın tək olması ehkamını pozmuş olar. 
 
Istisna olunan hallar 
 
Bütün göstərilən qadağalar seçmək imkanı olduğu 
hallarda  vacibdir:  “...Halbuki  məcburiyyət  qarĢısın-
da  (yeməli)  olduğunuz  Ģeylər  istisna  edilməklə,  sizə 
haram  buyurduqlarını  artıq  O  (Allah)  müfəssəl 
Ģəkildə sizə bildirmiĢdir...”. (əl-Ənam, 6/119). 
Allah  Təbarəkə  Təala  ölü  heyvan  ətini  və  qanı 
qida kimi qəbul etməyin haram olduğunu izah edəndən 
sonra  belə  buyurur:  “...Lakin  naəlac  qaldıqda 

 
115 
(başqasının malını)  zorla  mənimsəmədən  və  həddini 
aĢmadan  (zəruri  ehtiyacı  ödəyənə  qədər)  bunlardan 
yeməyə  məcbur  olan  kimsənin  heç  bir  günahı  yox-
dur. Allah bağıĢlayandır, mərhəmətlidir!” (əl-Bəqə-
rə, 2/173). 
Bəzi  müsəlman  şəriətinin  bilicilərinin  fikrincə  bir 
gün  və  bir  gecə  davam  edən  aclıq,  müsəlmana  haram 
buyurulmuş şey  yeməyi  mümkün və üzürlü edir. Əgər 
bu müddət ərzində müsəlman olan kəs halal nemət əldə 
edə  bilməsə,  naəlac  qalıb,  öz  həyatını  saxlamaq  üçün 
yeməyinə haram qata bilər. 
Yox,  əgər  müsəlman  halal  nemətləri  qoyub 
harama əl atırsa, bu böyük günahdır. 
Digər üləmalar haram qida qəbul etməyin məcburi 
olması  hallarını  başqa  tərzdə  şərh  edirlər.  Onlar  belə 
fikir  yürüdürlər  ki,  müsəlman  son  nəfəsinə  qədər 
haram şey yeməməlidir.  
Lakin aclıq üzündən müsəlmana qadağan olunmuş 
yeməklərin  icazə  verilməsi  barədə  Quranda açıq-aşkar 
deyilir:  “...Kim  aclıq  üzündən  naçar  qalarsa, 
(çətinliyə  düşərsə),  günaha  meyl  etmək  niyyətində 
olmayaraq  (zəruri  ehtiyacını  ödəyəcək  qədər  bu 
haram  ətlərdən  yeyə  bilər).  Həqiqətən,  Allah 
bağıĢlayandır, rəhm edəndir! “. (əl-Maidə, 5/3. 
 
Ət və piy haqqında hədislər 
 
Rəsuli-Əkrəm  (s.ə.v.)  buyurub  ki,  ət  və  piydə  elə 
bir  tikə  yoxdur  ki,  mədəyə  düşdüyü  yerdə  şəfa 
qoymasın və dərdləri oradan qovmasın. 
Peyğəmbər (s.ə.v.) cənabları buyurub:  
1. “Biz peyğəmbərlər ət sevən camaatıq”. 
2.  “Dəvə  ətini  yeyin,  Allahın  düşməni  olan 

 
116 
yəhudilərə müxalif olan bütün möminlər onu yeyirlər”. 
3.  “Kim  ürəyindən  şikayət  etsə  və  qəmi  çox  olsa, 
turac əti yesin”. 
Həzrəti Əli (ə) buyurub:  
 1. “Dünyada və axirətdə ət – təamların ağasıdır”. 
2.  “Çəyirtkə  halaldır,  amma  dənizdə  ölmüş 
balıqlar və başqa heyvanlar haramdır”. 
3. “Çəyirtkə və balıqların hamısı halaldır”. 
Məqsəd  budur  ki,  çəyirtkə  və  ovlanıb  sudan 
xaricdə  ölmüş  balıq  əti  halaldır.  Lakin  dənizdə  ölmüş 
hər bir heyvan, eləcə də balıq haramdır. 
Imam Cəfər Sadiq (ə) buyurub:  
1.  “Hər  kəs  qırx  gün  ət  yeməsə,  onun  xasiyyəti 
pisləşər. Kimin xasiyyəti pisdirsə, ona ət yedirdin. Hər 
kəs bir parça piy yesə (O vaxt qoyunun quyruq piyi ən 
çox  istifadə  olunan  yağ  olmuşdur  –  Ə-C.Ə),  o  qədər 
dərd onun bədənindən çıxar”. 
2. “Ən yaxşı ət döş (sinə) ətidir”. 
3.  “Kimin  ürəyində  və  ya  bədənində  zəiflik  olsa, 
qoyun ətini süd ilə yesin”. 
4.  “Inəyin  (öküzün)  əti  dərddir,  piyi  şəfadır,  südü 
isə dərmandır”. 
5.  “Heyvanın  bədənində  on  şey  var  ki,  onları 
yemək olmaz: 1) peyin; 2) qan; 3) haram ilik; 4) dalaq; 
5)  vəzilər  və  ya  “gülümlər”;  6)  cinsiyyət  üzvü;  7) 
xayalar;  8)  rəhim,  yəni  balalıq  (döl  yerləşən  kisə);  9) 
həya,  yəni  dəvənin  balalığı;  10)  övdac,  yəni  boyunda 
olan qan damarları”. 
6. “Ölmüş heyvanın bədənində on şey var ki, onlar 
halaldır:  1)  buynuz;  2)  dırnaq;  3)  sümük;  4)  diş;  5) 
qursaq  (şirdan);  6)  süd;  7)  tük;  8)  yun;  9)  pər;  10) 
yumurta”. 

 
117 
Yəni əgər heyvan ölmüş olsa və şəriət qaydası ilə 
kəsilməsə,  belə  meyit  heyvanın  bədənində  yuxarıdakı 
on  şey  halaldır,  amma  o  heyvanın  əti  haram,  həm  də 
murdardır. Sayılan on şey isə murdar olsa da onları pak 
etmək olar. 
 7. “Üç şey var ki, insanın bədənini söküb dağıdar, 
hətta  bəzən  öldürər:  1)  qurudulmuş  ət  yemək;  2)  tez-
tez  hamama  girmək;  3)  qoca,  qarı  arvadlarla  evlən-
mək”. 
 8.  “Hər  kəs  qəmli  və  kədərli  olsa,  onun  səbəbini 
də bilməsə, turac əti yesin ki, onu sakit edər”. 
Səd ibni Səd nəql edir ki, Imam Rza (ə) ilə söhbət 
zamanı  dedim  ki,  bizim  ailədə  qoyun  əti  yemirlər, 
deyirlər  ki,  o  səfranı  artırır,  baş  ağrısı  gətirir  və 
bədəndə  ağrılar  törədir.  O  Cənab  (ə)  buyurdu:  “Əgər 
Allah-təala  yanında  qoyundan  əfzəl  bir  şey  olsaydı, 
Ismailə onu qurban verərdi”. 
Yunus  ibni  Bəkr  nəql  edir  ki,  Imam  Rza  (ə)  ilə 
görüşdüm.  O  Cənab  (ə)  soruşdu  ki,  nə  üçün  rəngin 
sarıdır? Dedim ki, qızdırma məni haldan salıb. Buyur-
du  ki,  ət  yeginən.  Bir  həftədən  sonra  görüşəndə  yenə 
rəngimi sarı  görüb buyurdu ki, sənə demədimmi ki, ət 
ye? Dedim ki, bu həftə ərzində ətdən başqa heç nə ye-
məmişəm.  O  Cənab  (ə)  soruşdu  ki,  əti  necə  yemisən? 
Dedim  ki,  suda  bişirib  yemişəm.  Buyurdu:  -  Kabab 
edib  yeginən.  Mən  o  Cənabın  (ə)  buyurduğuna  əməl 
etməyə başladım. Bir həftədən sonra yanaqlarım qızar-
mışdı. 
Ibn  Ömər  (A.o.r.)  Peyğəmbərin  (s.ə.v.)  belə 
dediyini rəvayət edir: “Iki növ ölü və iki növ qan bizə 
halal edilmişdir. Iki növ ölü – balıq və çəyirtkə, iki növ 
qan isə qaraciyər və dalaqdır”. 

 
118 
Əbu Vaqid Əl-Zeysi (A.o.r.) Peyğəmbərin (s.ə.v.) 
belə  dediyini  rəvayət  edir:  “Heyvan  sağ  ikən  ondan 
kəsilib götürülmüş tikə, ölü heyvan əti kimidir”. 
Peyğəmbər (s.ə.v.) bir nəfərə: “Həqiqətən Allah və 
Rəsulu ev eşşəklərinin ətini yeməyi sizə qadağan  edir. 
O nəcisdir”. 
Ibn  Abbas  (A.o.r.)  dedi  ki,  Peyğəmbər  (s.ə.v.) 
köpək  dişli 
heyvanların 
və 
caynaqlı  quşların 
yeyilməsini haram etmişdir. 
Ibn  Ömər  (A.o.r.)  deyir  ki,  Peyğəmbər  (s.ə.v.) 
nəcasətlə  qidalanan  (cəllalə)  heyvanın  ətini  yeməyi  və 
südünü içməyi qadağan etmişdir. 
Ibn  Ömər  (A.o.r.)  nəcasətlə  qidalanan  toyuğu  üç 
gün qapalı yerdə saxlayardı (sonra onu kəsib yeyərdi). 
Rafi  ibn  Xədic  Peyğəmbərin  (s.ə.v.)  ona  belə 
dediyini  nəql  edir:  “Qanı  axıdılan  və  kəsilərkən 
Allahın adı çəkilən heyvanı ye”. 
 
Toyuq və digər quĢ ətləri 
 
 Quşçuluqdan  alınan  məhsullar  (yumurta  və  quş 
əti) əhalinin  yüksək bioloji dəyərli qida məhsulları ilə 
təmin olunmasında böyük əhəmiyyətə malikdir.  
Quş ətinin kimyəvi tərkibi quşun növündən, yaşın-
dan, köklük dərəcəsindən, cəmdəyin hissələrindən, qu-
şun yemindən və bəslənməsi üsullarından asılıdır. To-
yuğun  və  hind  toyuğunun  ağ  ətində  22-24%,  tünd 
ətində  isə  20-23%  zülal  olur.  Ağ  ətdə  (döş  ətində) 
ekstraktlı  zülalsız  maddələrin  miqdarı  tünd  ətdə 
(əsasən  bud  əti)  olduğundan  1,5-2  dəfə  çoxdur. 
Yağının  tərkibi  əsasən  doymamış  yağ  turşularından 
ibarətdir.  Quş  ətində  mineral  maddələrdən  Na,  K,  Ca, 
Mg, P, Fe, vitaminlərdən A, B
1
, B
2
, PP vardır. 

 
119 
Ev  quşları  içərisində  ən  çox  istifadə  edilənləri 
toyuqlar, hind toyuğu, qaz və ördəkdir. 
Toyuqlar  –  ətlik,  yumurtalıq  və  qarışıq  (ətlik-
yumurtalıq) istiqamətli olur. 
Ətlik  istiqamətli  toyuqlar  nisbətən  iri  ölçülü,  ağır 
kütləli  və  dolu  bədənli  olur,  boynunun  qısa,  döşünün 
enli  və  qabarıq,  ayaqlarının  gödək  və  ətli  olmaları  ilə 
fərqlənir. Anacların diri kütləsi 3,4-4,0 kq, xoruzlarınkı 
4,5-5,5 kq, çolpa və beçələrinki 3 kq-dək olur. Bir ildə 
160 ədədə yaxın yumurta verir.  
Yumurtalıq  istiqamətli  toyuq  cinsləri  nisbətən 
kiçik ölçülü, yüngül kütləli, çox cəld və hərəkətlidir. 5-
6  aylığında  yumurtlayırlar.  Ildə  200-300  yumurta 
verirlər. Anacların diri kütləsi 2,5 kq, xoruzların isə 4,0 
kq-a qədər olur.  
Qarışıq  istiqamətli  cinslər  ətlik  və  yumurtalıq 
istiqamətli  cinslərin  cütləşdirilməsi  nəticəsində  əldə 
edilmişdir.  Ətlik  göstəriciləri  ətlik  istiqamətli  toyuq-
lardan  aşağı,  yumurtalıq  toyuqlardan  üstündür.  6-7 
ayında  yumurtlayır.  Anacların  diri  kütləsi  2,5-3,0  kq, 
xoruzların isə 3,5-4,5 kq arasında olur.  
Hindtoyuğunun  vətəni  Şimali  Amerika  sayılır. 
Ətlik baxımdan qiymətlidir.  Iri kütləli və tezböyüyən-
dir. Əti normal  yağlı, zərif şirəli və dadlıdır. Dişi hind 
toyuğunun diri kütləsi 5-8 kq, erkəklərinki isə 8-16 kq 
olur. Ildə 50-100 yumurta verir.  
Qaz  cinslərinin  yumurtlama  və  cücə  çıxartma 
əmsalı toyuq və hind toyuğundan aşağıdır. Lakin yaxşı 
qulluq  etdikdə  çox  yağlı  (50%-dək)  və  yüksək 
keyfiyyətli  ət  verir.  Qaz  ətinin  qidalılıq  dəyəri  və  dad 
keyfiyyəti  digər  ev  quşlarından  üstündür.  Dişilərinin 
diri  kütləsi  3,5-5  kq,  erkəklərinki  4-6,5  kq  olur.  El 

 
120 
arasında “Yeməmisən qaz ətini, görməmisən ləzzətini” 
deyimi qaz ətinin dadlı və ləzzətli olmasını göstərir. 
Ördək  cinsləri  ən  tezböyüyən  və  kökələndir. 
Ördək  balası  50-55  gün  ərzində  2,5-3  kq-a  çatır.  Dişi 
ördəyin  diri  kütləsi  2-2,5  kq,  erkəklərinki  3,5-4,5  kq 
olur. Ildə 100-200 yumurta verir.  
Emalından  asılı  olaraq  quş  cəmdəkləri  təmizlən-
miş,  yarımtəmizlənmiş  və  təmizlənmiş  halda,  lakin 
içalat və boyun komplekti ilə birlikdə olur. 
Bütün ev quşlarının əti köklüyünə və keyfiyyətinə 
görə 2 kateqoriyaya ayrılır. 
Termiki  vəziyyətindən  asılı  olaraq  quş  əti 
temperaturu  25
0
C-dən  çox  olmamaq  şərtilə  soyumuş, 
0-4
0
C-yə  qədər  soyudulmuş  və  mənfi  8
0
C-yə  qədər 
dondurulmuş olur. 
Ov  quĢları  –  aşağıdakı  qruplara  bölunur:  Meşə 
quşları  –  tetra,  sibirxoruzu,  ağ  kəklik,  qırqovul  və  s.; 
dağ  quşları  –  dağ  kəkliyi,  dağ  hindtoyuğu  və  s.;  çöl 
quşları  –  boz  kəklik,  bildirçin  və  s.;  su  quşları  – 
qaşqaldaq, ördək və qazlar; bataqlıq quşları – cüllütlər. 
Azərbaycanda  ov  quşlarından  əsasən,  qırqovul, 
kəklik,  boz  kəklik,  turac,  bildirçin,  Qafqaz  tetrası, 
Qafqaz  uları, Xəzər uları,  bəzgək, qaşqaldaq, boz  qaz, 
yaşılbaş  ördək,  fitçi  cürə,  boz  ördək,  kəkilli  ördək, 
dəniz  ördəyi,  ağgöz  ördək,  qırmızıbaş  ördək  və  s. 
quşlar  ovlanaraq  müxtəlif  xörəklərin  hazırlanmasında 
istifadə edilir. Ov quşlarının əti yağsız, zülalı nisbətən 
çox,  bərk  konsistensiyalı,  tünd  rəngli,  ekstraktlı 
maddələrlə zəngindir. 
İnsanlar hələ qədimdən  quş  əti ilə qidalanıblar və 
quş ətinin  yeyilməsində  heç bir qadağa  yoxdur. Lakin 
təmiz  şəraitdə  yetişdirilən  və  halallıqla  kəsilənlər 

 
121 
yeyilməlidir.  
Əbu  Musa  demişdir:  “Peyğəmbərimizi  (s.ə.v.)  to-
yuq əti yeyərkən gördüm”. Başqa bir mənbədə deyilir: 
“Nəbiyə 
(
s.ə.v.)  bişmiş  ət  gətirildi.  Ona  qol  tərəfi 
verildi və o da yedi. Çünki ən çox qoyunun qabaq (ön) 
qolunu  sevərdi”.  Başqa  bir  mənbədə  deyilir:  “  Rəsu-
lullah  (s.ə.v.)  toyuğun  qanad  hissəsini  yeməyi  xoşla-
yardı”.  Müasir  dövrdə  bu  deyimin  elmi  izahı  oxucuda 
maraq oyada bilər. Beləki, heyvani məhsulların yağın-
da,  o  cümlədən  toyuğun  dərialtı  piyində  və  dərisində 
xolesterin maddəsi vardır. Bu maddə az hərəkətdə olan 
və zehni işlə məşğul olanlarda ürək-damar xəstəlikləri-
nin (əsasən də aterosklerozun) yaranmasına səbəb olur. 
Toyuğun  qanadında  (hətta  qanadı  örtən  dəridə)  xo-
lesterinin olmaması elmi cəhətdən sübut olunmuşdur. 
Əbubəkir  Razinin  (865-925)  toyuq  əti  ilə  bağlı 
söylədiyi  elmi  fikirlər  hamımıza  məlumdur:  “Ev 
toyuğunun  əti  gerçəkdən  yaxşı  qidadır.  Təmiz  olanı 
seçilməlidir.  Təmizliyi,  yediyi  yemlər  və  bəsləndiyi 
şərait  əsasdır”.  Digər  mənbələrdə  göstərilir  ki,  əgər 
toyuğun  necə  bəsləndiyi  və  nə  ilə  qidalandığı  sizə 
məlum  deyilsə,  onda  kəsməzdən  24  saat  əvvəl  onu 
təmiz yerdə saxlayın. Bu zaman onun əti halaldır.  
 
Toyuq və digər quĢ ətləri haqqında hədislər. 
 
Peyğəmbər (s.ə.v.): 
1. Hər kəs qəzəbinin az olmasını istəyirsə, turac əti 
yesin. 
2.  Hər  kəsin  ürəyindən  şikayəti  varsa  və  qəmi 
çoxdursa, turac əti yesin. 
Imam Əli (ə): Qaz quşların camışı, toyuq quşların 
donuzu,  turac  isə  onların  kərgədanıdır.  Rəbiə  qəbilə-

 
122 
sindən  olan  bir  qadının  öz  yeməyinin  artığı  ilə 
böyütdüyü iki cücədən istifadə etmirsən?! 
Imam Sadiq (ə): Hər kəs özündə qəm, narahatçılıq 
hiss edirsə və bunun səbəbini bilmirsə, turac əti yesin, 
inşallah narahatçılığı aradan qalxar. 
Imam Cəfər Sadiq (ə) cənablarından soruşdular ki, 
hansı  quşların  ətini  yemək  olar?  Buyurdu:  “Qanad 
çalan quşun ətini ye, süzən quşun ətini yemə”. 
Yəni,  qanad  çalmağı  süzməyindən  çox  olan 
quşların  əti  halaldır,  süzməyi  qanad  çalmağından  çox 
olan quşların əti haramdır. 
Sonra  su  quşları  barəsində  sual  etdilər.  Buyurdu: 
“Hansı quşun çinədanı (pətənəyi) varsa, onun ətini ye, 
hansı quşun çinədanı yoxdursa, onun ətini yemə”. 
Imam Kazım (ə): 
1.  Qızdırmalı  şəxsə  kəklik  əti  yedizdirin,  o, 
ayaqları qüvvətləndirir və qızdırmanı salır. 
2.  Növbərə  quşunun  ətini  yeməkdə  heç  bir  eyib 
görmürəm.  O,  babasil  və  bel  ağrıları  üçün  faydalıdır, 
cinsi qabiliyyəti artırır. 
“Kafi” – Zürarədən: And olsun Allaha, mən imam 
Bağır (ə) kimi insan görməmişəm. 
Həzrətdən soruşdum: 
-  Allah  səni  saleh  bəndə  etsin,  hansı  quşun  ətini 
yemək halaldır? 
Dedi: 
- Qanad çalanları ye, havada süzənləri isə yemə. 
- Su quşlarını yemək olarmı? 
- Çinədanı olanları ye, olmayanları yemə. 
“Kafi”  –  Əli  ibn  Məhziyazdan:  Imam  Baqirlə  (ə) 
nahar etdim. Həzrət Misir kəkliyinin ətini gətirib dedi: 
“Bu,  bərəkətli  ətdir,  atam  bunu  çox  sevərdi  və  əmr 

 
123 
edərdi  ki,  sarılıq  xəstəliyinə  tutulanlar  üçün  ondan 
kabab bişirin, onlara faydalı olacaq”.