Hatasız Düşünme Sanatı

TÜMEVARIM
İnsanlara nasıl milyonlar kaybettirirsiniz?
Bir  çiftçi  kaz  besliyor.  Önceleri  bu  ürkek  hayvan  tereddüt
ediyor ve şöyle düşünüyor: “Bu insanlar beni neden besliyor?
Arkasında mutlaka bir iş olmalı.” Haftalar geçiyor, ama çiftçi
her  gün  kazın  yanına  gelip  önüne  tahıl  bırakmaya  devam
ediyor. Kazın kuşkuları giderek azalıyor. Birkaç ay sonra kaz
şundan  emin:  “İnsanlar  bana  karşı  son  derece  iyi  niyetli!”  –
günbegün  tekrardan  doğrulanan,  hatta  güçlenen  bir  kanaat.
Sonunda, çiftçinin iyiliğinden emin olan kaz, çiftçi onu Noel
günü  kümesinden  aldığında  –ve  kestiğinde–  şaşırıp  kalıyor.
Noel kazı tümevarımsal düşüncenin kurbanı oluyor. Daha 18.
yüzyılda  David  Hume  tam  da  bu  örnekle  tümevarıma  karşı
uyarmıştı.  Ama  tümevarımın  kurbanı  olmaya  eğilimliler
sadece kazlar değil. Hepimiz, tek bir gözlemden yola çıkarak
bir  şeyin  genel  geçerliğinden  emin  olmaya  meylederiz.  Bu
tehlikelidir.
Bir yatırımcı A hisse senetlerini satın almış. Borsa fiyatları
füze  gibi  yükseliyor.  Yatırımcı  başlangıçta  kuşkulu.  “Kesin
balondur”  diye  düşünüyor.  Hisse  senetleri  aylar  sonra  hâlâ
yükselişte olduğunda tahmini kesinlik kazanacaktır: “Bu hisse
senetleri  artık  düşemez”  –öncelikle  bu  gözlem  günbegün
yeniden  doğrulandığı  için.  Altı  ay  sonra,  yatırımcı  bütün
varını  yoğunu  bu  hisse  senetlerine  yatırıyor.  Şimdi  risk
yoğunlaşması yaşıyor. Tümevarımın kurbanı oldu ve er ya da
geç bunun bedelini ödeyecek.
İnsan  tümevarımsal  düşünceden  fayda  da  sağlayabilir.
Başkalarından para sızdırmak için işte size bir tüyo: 100.000

---

kişiye  borsa  öngörüsü  yollayın.  E-postalarınızın  yarısında
fiyatların  gelecek  ay  yükseleceğini  öngördüğünüzü  yazın,
diğer yarısında da fiyatların düşeceğine dair uyarıda bulunun.
Varsayalım  ki,  bir  ay  sonra  endeksler  düştü.  Şimdi  tekrar  e-
postalar  yollayın;  ama  bu  kez  doğru  (fiyatların  düşeceğine
dair)  öngörüde  bulunduğunuz  50.000  kişiyi  hedef  alın.  Bu
50.000  kişiyi  tekrar  iki  eşit  gruba  ayırın.  Yarısına  fiyatların
gelecek  ay  yükseleceğini,  diğer  yarısına  da  fiyatların
düşeceğini  yazın  ve  bu  şekilde  devam  edin.  10  ay  sonra  hiç
hatasız öngörülerde bulunduğunuz 100 kişi kalacaktır. Bu 100
kişinin gözünde siz bir kahramansınız. Gerçekten kâhin misali
öngörülerde 
bulunma 
yeteneğine 
sahip 
olduğunuzu
kanıtladınız. Bu hayranlarınızın birkaçı size bütün servetlerini
emanet  edecektir.  Parayla  Brezilya’ya  kaçıp  izinizi
kaybettirin.
Böyle  yaparak  sadece  başkalarını  değil  kendimizi  de
kandırabiliriz.  Ender  hastalanan  insanlar  kendilerini  ölümsüz
sanır. Uzun süre üst üste kâr artışı bildirmeyi başaran bir CEO
kendisini  -iş  arkadaşları  ve  aksiyonerleri  de  onu-  yanılmaz
zanneder.
Base jumping,  yani  sabit  yerlerden  paraşütle  serbest  atlayış
yapan bir arkadaşım vardı. Kayalardan, verici kulelerinden ve
binalardan  atlar,  paraşütünün  ipini  son  anda  çekerdi.  Bir
keresinde, yaptığı sporun riskinden bahsettiğimde şöyle cevap
verdi: “Binden fazla atlayış yaptım. Şimdiye kadar hiçbir şey
olmadı.”  Konuşmamızın  üzerinden  iki  ay  geçmişti  ki,  öldü.
Güney  Afrika’da  özellikle  tehlikeli  bir  kayadan  atlarken
hayatını kaybetti. Tek bir karşıt gözlem, bin kez doğrulanmış
bir teoriyi silip süpürmeye yetiyor.
Yani, tümevarımsal düşünme feci sonuçlar doğurabilir –yine
de  onsuz  edemeyiz.  Uçağa  adımımızı  attığımızda

---

aerodinamik  kurallarının  bugün  de  işleyeceğine  güveniriz.
Sokağın 
ortasında 
sebepsiz 
dayak 
yiyip 
yere
serilmeyeceğimizi  düşünürüz.  Kalbimizin  yarın  da  atacağını
hesap  ederiz.  Bu  düşünceler  olmadan  yaşayamayız.
Tümevarıma ihtiyacımız var ama bütün kesin kanaatlerin hep
yalnızca  geçici  olduğunu  unutmamız  gerekir.  Walter
Benjamin  ne  demiş?  “Ölüm  ve  vergiler  dışında  hiçbir  şey
kesin değildir.”
Tümevarım cezbedici olabilir: “İnsanlık hep başardı, demek
ki  gelecekteki  zorlukların  da  üstesinden  geleceğiz.”  Kulağa
hoş  geliyor,  ama  hesaba  katmadığımız  bir  şey  var:  Bunu
sadece  günümüze  dek  hayatta  kalmış  bir  canlı  türü
söyleyebilir.  Var  olduğumuz  gerçeğini  gelecekte  de  var
olacağımızın  bir  göstergesi  olarak  kabul  etmek  büyük  bir
düşünce  hatasıdır.  Muhtemelen  düşünce  hatalarının  en
büyüğü.

---