Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
KUMARBAZIN YANILGISI
Akıbetin neden dengeleyici bir etkisi yoktur? 1913’ün yazında Monte Carlo’da inanılmaz bir olay yaşandı. Kumarhanenin rulet masasının başına üşüşenler gözlerine inanamıyordu. 20 kez arka arkaya siyah gelmişti. Birçok oyuncu fırsattan istifade kırmızıya para koydu. Ama yine siyah geldi. Daha fazla insan masaya akın edip paralarını kırmızıya oynadılar. Şimdi artık kırmızı gelmesi gerekiyordu! Fakat yine siyah geldi. Sonra tekrar siyah ve tekrar siyah. Ancak 27. seferinde top nihayet kırmızıya düştü. O âna dek oyuncular çoktan milyonlarını yanlış renge oynamış, paralarını batırmışlardı. Büyük bir şehirde öğrencilerin ortalama zekâ katsayısı 100’dür. Bir araştırma için rastgele 50 öğrenciyi örnek olarak seçiyorsunuz. Teste tabi tuttuğunuz ilk çocuğun zekâ katsayısı 150 çıkıyor. 50 öğrencinizin ortalama zekâ katsayısı kaç olacaktır? Bu soruyu yönelttiğim insanların çoğunluğunun tahmini 100 oluyor. İlk test edilen süper zeki çocuğun zekâ katsayısı, 50 katsayılı süper aptal bir çocukla (ya da zekâ katsayıları 75 olan iki çocukla) bir şekilde dengeleneceğini düşünüyorlar. Ancak bu kadar küçük bir örnekleme grubunda bu çok ihtimal dışı bir durum. Diğer 49 öğrencinin nüfusun ortalamasına uyum gösterdiği, yani zekâ katsayılarının 100 olduğundan yola çıkmak gerekir. 49 kere zekâ katsayısı 100 ve bir kere zekâ katsayısı 150 ile örnekleme grubunun ortalama zekâ katsayısı 101’dir. Monte Carlo ve öğrencilerin zekâ katsayıları örnekleri şunu gösteriyor: İnsanlar akıbetin dengeleyici bir gücü olduğuna inanıyor. Bu kumarbazın yanılgısı olarak adlandırılır. Birbirinden bağımsız olaylarda dengeleyici bir güç yoktur. Bir top kaç kere siyaha düştüğünü hatırlayamaz. Bir arkadaşım bütün çekilen loto sayılarının kocaman çizelgelerini hazırlıyor. Loto kuponlarını hep en az gelen sayıları işaretleyerek dolduruyor. Ama bütün bu uğraşları beyhude – kumarbazın yanılgısı. Şu fıkra kumarbazın yanılgısını gösteriyor: Bir matematikçi her uçağa binişinde el bagajına bir bomba koyuyor. “Uçakta bir bomba bulunmasının olasılığı çok düşük” diyor, “ama iki bomba bulunmasının olasılığı neredeyse sıfır!” Bir madeni parayla yazı tura oynuyorsunuz ve üç kez tura geliyor. Varsayalım, biri sizi kendi paranızdan 1.000 euro’yu bir sonraki atış için yatırmaya zorluyor. Yazı mı dersiniz tura mı? Çoğu insan gibi düşünüyorsanız yazı diyeceksiniz; oysa tura gelme olasılığı eşit –malum kumarbaz yanılgısı. Yazı turada para 50 kez atılıyor ve 50’sinde de tura geliyor. Yine biri sizi 1.000 euro yatırmaya zorluyor. Siz ki zekisiniz, gülümsüyorsunuz, bu bölümü buraya kadar okudunuz ve hiçbir fark yaratmadığını biliyorsunuz. Ama bu da tipik bir mesleki matematikçi deformasyonu. Zira aklıselim biri olarak tura demeniz gerekir çünkü belli ki atılan para hileli. Geçmiş bölümlerden birinde ortalamaya gerilemeyi ele almıştık. Örneğin, yaşadığınız bölgede hava ısısında soğuk rekoru kırıldıysa ileriki günlerde hava sıcaklığı büyük ihtimalle yükselecektir. Hava bir kumarhane olsaydı ısı % 50 olasılıkla düşer, % 50 olasılıkla yükselirdi. Ama hava bir kumarhane değil. Karmaşık geribildirimler aşırı değerlerin dengelenmesini sağlar. Fakat başka durumlarda aşırı daha da aşırıya kaçabilir: Zenginler hep daha da zenginleşme eğilimindedir. Aşırı yükseliş gösteren bir hisse senedi belirli bir noktaya kadar başlı başına ayrıştığı için kendine talep yaratır –bu bir tür ters dengeleme etkisidir. Sonuç: Karşınızda bağlantılı olaylar mı var bağlantısız olaylar mı, dikkatlice inceleyin. Bağlantısız olaylar aslında sadece kumarhanelerde, lotoda ve teori kitaplarında olur. Gerçek hayatta olaylar genellikle birbirine bağlantılıdır –daha önce yaşanan durumlar gelecekte neler olacağını etkiler. Yani, (ortalamaya gerileme durumları hariç) akıbetin dengeleyici etkisini unutun. |