Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SIFIR RİSK YANILGISI
Sıfır risk neden pahalıya patlar? Diyelim ki Rus ruleti oynamak zorunda kaldınız. Tabancanızın topunda altı mermilik yer var. Topu çarkıfelek misali çeviriyor, tabancayı şakağınıza dayayıp tetiği çekiyorsunuz. İlk soru: Topta dört mermi olduğunu bilseniz, bunlardan ikisini çıkarmak için ne kadar para ödemeyi göze alırdınız? İkinci soru: Tabancada tek bir mermi olduğunu bilseniz, bu mermiyi çıkarmak için ne kadar para ödemeyi göze alırdınız? Çoğu insan için cevap nettir: İkinci durumda daha fazla para ödemeyi göze alırsınız çünkü ölüm riski böylece sıfıra düşecektir. Matematiksel bakışla bu anlamsızdır, çünkü ilk durumda ölme olasılığını altıda iki azaltırken, ikinci durumda sadece altıda bir azaltıyorsunuz. Dolayısıyla, birinci durum sizin için iki katı değerli olmalıydı. Yine de bizi sıfır riske haddinden fazla değer biçmeye iten bir şey var. Son bölümde insanların farklı riskler arasında seçim yapmakta zorlandığını gördük. Tehlike ne kadar büyükse, konu ne kadar duygusalsa (örneğin radyoaktivite) riskin azalması bizi o kadar az rahatlatıyor. Chicago Üniversitesi’nden iki araştırmacı, insanların zehirli kimyasal maddelerin yol açtığı kirlilikten, risk % 99 da olsa %1 de olsa aynı derecede korktuklarını gösterdi. Bu, mantıksız ancak alışılmış bir tepki. Belli ki, yalnızca sıfır risk bizim için dokunulmaz. Sinekleri çeken ışık kaynağı gibi bizi kendine çekiyor ve biz ufacık bir artık riski tamamen ortadan kaldırmak için aşırı meblağlar ödemeye hazırız. Neredeyse bütün durumlarda, o paranın farklı bir riskin çok daha büyük derecede azaltılması için kullanılması daha iyi bir yatırım olurdu. Bu karar hatasına sıfır risk yanılgısı adı verilir. Bu karar hatasının tipik bir örneği 1958’de çıkarılan Amerikan gıda kanunudur. Bu kanun, kansere neden olan madde içeren gıdaları yasaklar. Bu mutlak yasak (sıfır risk) kulağa önce iyi geliyor, fakat aynı yasak kansere sebep olmayan ama daha tehlikeli olan gıda katkı maddelerinin kullanılmasına sebep oldu. Paracelsus’tan, yani 16. yüzyıldan beri zehirlerin etkilerinin hep dozla alakalı olduğunu bildiğimize göre, bu kanun anlamsız da. Ayrıca uygulanamaz çünkü gıdalardan bütün “yasak” molekülleri çıkarmak mümkün değildir. O zaman çiftlikler bilgisayar fabrikalarına döner ve bu saflık derecesindeki gıdaların fiyatları şimdikilerin yüzlerce katı olurdu. Makroekonomi bazında bakıldığında sıfır risk nadiren mantıklıdır. Sonuçların çok büyük olduğu (örneğin laboratuardan tehlikeli virüslerin yayıldığı) durumlar istisnadır. Trafikte sıfır riske ancak hız sınırını saatte 0 kilometreye indirirsek ulaşabiliriz. Burada –akılcı olarak– yılda istatistiksel olarak belirli bir ölü sayısını göze alıyoruz. Varsayalım, siz devlet başkanısınız ve bir terör saldırısı riskini ortadan kaldırmak istiyorsunuz. Her bir vatandaşa bir ajan -her bir ajana da yine bir ajan- tahsis etmeniz gerekirdi. Göz açıp kapayana kadar toplumun % 90’u denetleyici olurdu. Bu tür toplumların hayatta kalamadığını biliyoruz. Peki ya işler borsada nasıl? Sıfır risk, yani mutlak güvence var mı? Ne yazık ki hayır; hisse senetlerinizi satıp parayı bankaya yatırsanız bile yok. Banka batabilir, enflasyon birikimlerinizi yutabilir ya da bir para reformu servetinizi yerle bir edebilir. Sonuç: Sıfır risk düşüncesiyle vedalaşın. Hiçbir şeyin - birikimlerinizin, sağlığınızın, evliliğinizin, dostluklarınızın, düşmanlıklarınızın, ülkenizin- kesin olmadığıyla yaşamayı öğrenin. Ama oldukça tutarlı olan bir şeyin varlığıyla avunun: Kendi mutluluğunuz. Araştırmalar, ne lotoda milyonlar kazanmanın ne de felç geçirmenin memnuniyetinizi uzun vadeli değiştirmediğini gösteriyor. Mutlu insanlar, başlarına ne gelirse gelsin, mutlu kalıyor; mutsuzlar da mutsuz. İleriki bölümlerde hedonik uyum başlığı altında bu konuya daha detaylı değineceğiz. |