Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TEMEL ORAN İHLALİ
Wyoming’de nal sesleri duyar ve siyah-beyaz çizgiler gördüğünü sanırsan... Markus, Mozart dinlemeyi seven, zayıf, gözlüklü bir adam. Hangisi daha olasıdır? A) Markus bir kamyon şoförüdür. B) Markus Frankfurt’ta bir edebiyat profesörüdür. Çoğu insan B tahmininde bulunur. Bu yanlıştır. Franfurt’taki edebiyat profesörlerinin sayısının 10.000 katı daha fazla kamyon şoförü var Almanya’da. Bu yüzden Markus’un bir kamyon şoförü olmasının olasılığı daha yüksek –Mozart dinlese bile. Sorun nerede? Detaylı açıklama, nesnel bakışımızı istatistiksel gerçeklerden uzaklaştırmamıza sebep oldu. Bilim bu düşünce hatasına temel oran ihlali der. Bu, en sık yapılan düşünce hatalarından biridir. Hemen hemen bütün gazeteciler, ekonomistler ve siyasetçiler sürekli bu hataya düşer. İkinci örnek: Bir bıçaklanmada genç bir adam yaralanıp ölüyor. Hangisi daha olasıdır? A) Fail, yasadışı yollardan dövüş bıçakları ithal eden bir Boşnaktır. B) Fail, orta tabakadan bir Almandır. Artık fikri biliyorsunuz: Cevap B daha olası, çünkü Boşnak bıçak kaçakçılarının sayısına kıyasla, genç Alman erkeklerinin sayısı aşırı derece fazla. Tıpta temel oran ihlali çok önemli rol oynar. Örneğin, migrenin sebebi viral enfeksiyon da olabilir, beyin tümörü de. Viral enfeksiyonlar beyin tümörlerinden çok daha sık (yüksek temel oran) görülür. Dolayısıyla doktor ilk tahmin olarak migrenin tümörden değil virüsten kaynaklandığını varsayar. Bu akla çok uygundur. Tıp eğitiminde, zahmetli bir yol olsa da müstakbel doktorlara temel oran ihlalinden uzaklaşmaları öğretilir. ABD’de her müstakbel doktorun ezberlemek zorunda olduğu standart cümle şudur: “Wyoming’de nal sesleri duyar ve siyah-beyaz çizgiler gördüğünü sanırsan, bu büyük ihtimalle bir attır.” Anlamı şöyledir: Egzotik hastalıklara yönelik tahminler yapmadan önce ana olasılıklara bakın. Ne yazık ki, doktorluk temel oran ihlaline karşı eğitim alma zevkine erişen tek meslek grubudur. Bazen genç girişimcilerde görkemli iş planlarıyla karşılaşıyorum ve bu insanların ürünlerine, fikirlerine ve kişiliklerine hayranlık duymamak neredeyse mümkün değil. Genellikle kendimi şunu düşünürken yakalıyorum: Bu bir sonraki Google olabilir! Fakat temel orana bir bakış ayaklarımı tekrar yere basmamı sağlıyor. Bir şirketin ilk beş sene hayatta kalabilmesinin olasılığı % 20’lerde. Akabinde büyük bir holdinge dönüşmesinin olasılığı ne? Neredeyse sıfır. Warren Buffett bir keresinde biyoloji-teknolojisi şirketlerine neden yatırım yapmadığını şöyle açıklamıştı: “Bu şirketlerin kaçı yüzlerce milyon dolarlık ciro yapıyor? Olmuyor işte… En olası senaryo bu şirketlerin orta ölçekte bir yerlerde kalmaları.” Bu net bir temel oran düşüncesidir. Varsayalım, bir restoranda şarapları tadarak nereden geldiklerini tahmin edeceksiniz. Şişelerin etiketleri kapatılmış. Siz de benim gibi şaraptan anlamayanlardansanız, tek işe yarar şey aklınızdan temel oranı geçirmek olacaktır. Deneyimlerinizden o restoranın mönüsündeki şarapların dörtte üçünün Fransa menşeli olduğunu biliyorsunuz. Dolayısıyla akla yatkın olarak tahmininiz Fransa olur, hatta tattığınız şeyin Şili ya da California şarabı olduğunu düşündüğünüz zaman bile. Zaman zaman işletme öğrencilerine ders vermenin tuhaf şerefine nail oluyorum. Bu genç insanlara kariyer hedeflerini sorduğumda çoğunluğun cevabı kendilerini orta vadede, dünya çapında bir şirketin yönetim kurulunda gördükleri yönünde. Bu benim zamanımda ve bende de farklı değildi. Ne mutlu ki, gerçekleşmedi. Üniversite öğrencilerine temel oran hakkında hızlandırılmış bir ders vermeyi görevim sayıyorum: “Bu okulun diplomasıyla bir holdingin yönetim kuruluna girme olasılığınız % 1’den düşük. Ne kadar zeki olursanız olun, ne kadar çalışkan olursanız olun, en olası senaryo orta ölçekli bir işletmede saplanıp kalmanız.” Bunu söylediğimde, karşımda faltaşı gibi açılmış gözler görüyorum ve bu öğrencilerin gelecekteki orta yaş krizlerinin hafifletilmesine bir katkı sağladığımı düşünüp böbürleniyorum. |