Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

2-BOB TARIXIY MANBALARDA HAVOLA BO‘LAKLARNING QO‘LLANISHI VA ULARNING TASNIFI

2.1. Tarixiy manbalar tilida havola bo‘lakli qo‘shma gaplarning qo‘llanishi.
Tarixiy manbalar tilining tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular o‘zida turli gap konstruksiyalarini, sodda gap-monopredikativ konstruksiyalarni namoyon qiladi. Fosr mashoyixi bilan suhbat tutib erdi tipidagi gaplar bir bosh bo‘lakli sodda gaplarning shaxsi aniq gap turiga kiradi. Mazkur gapda suhbat tutmoq predikati o‘ziga aloqador aktantlar munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilma sanalib, bir predikativ ifodadan iborat. Predikat o‘zida mayl, zamon, shaxs-son kabi predikativlik belgilarini mujassam etgan. Ushbu gapda ega ifodalanmagan bo‘lsada, u gap predikati kesimdan anglashilib turadi. Shuning uchun ham A.Nurmonov bu tipdagi (nominallashgan) predikatlarni “o‘zida aks ettiruvchi har qanday predikatning o‘zi eng kichik gap sanaladi”¹⁸, deydi. Demak, gapning semantik va grammatik asosi predikativlik bo‘lib, uni tashuvchi asosiy element kesimidir.
H.G’. Ne’matov ham “zamon, modallik, shaxs-son kategoriyalari, umuman olganda, fe’lning morfologik kategoriyasi sifatida emas, balki, kesimlik kategoriyasi sifatida yuzaga chiqadi va ushbu kategoriyalar mazmunini kesim pozitsiyasida keluvchi barcha so‘z shakllarida o‘zining ifodasini topadi”, - deydi.
Eski o‘zbek tilida havola bo‘lakli qo‘shma gap va ularning turlari, shakllari xilma-xil. Ularning ayrimlari hozirgi o‘zbek tilidagi kabi ayrim bo‘laklari ko‘zga tashlanib tursa, ayrimlari yashirin yoki yondosh kelgan turlariga o‘xshamay qolishi mumkin.
X-XII manbalarida havola bo‘lakli qo‘shma gaplarning qo‘llanishi.
Ma’lumki, o‘zbek tili turkiy tilning tarixiy taraqqiyot etgan bir shakli sanaladi. O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyoti masalalarini belgilashda XI asr oxiri va XIX asrning II yarmigacha bo‘lgan eski o‘zbek tili deb ataluvchi davrning tili ahamiyatli ekanligi e’tirof etiladi. Jumladan, buyuk shoir va mutafakkir Yusuf Xos Hojibning adabiy merosi bo‘lgan “Qutadg’u bilig” asari O‘rta Osiyo Turkiy xalqlarining madaniy-ma’naviy hayotida muhim o‘rin egallagan. U chinakam vatanparvar shoir, qomusiy olim sifatida xalq tilining bitmas-tuganmas manbalaridan foydalanish uning boyligi va nafisligini namoyon etish bilan faqat o‘z zamondoshlariga emas, balki undan keyingi butun avlodlarga ham o‘rnak ko‘rsatdi. Yusuf Xos Hojib yaratgan asarlarida o‘zbek tilining boy xazinasidan foydalanish bilan birga, o‘z asarlarida an’anaga muvofiq boshqa tizimdagi tillarning ilmiylarini qo‘llaydi¹⁹. Tillarning qadimgi davrlarida yuzaga kelgan o‘ziga xos davriy yangiliklari o‘sha davriy yangiliklari, o‘sha davr yozma yodgorliklarida saqlanib qolganligidir.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili faqat bugungi kunning mahsuli emas, balki ma’lum bir tarixiy bosqichda yuzaga kelgan boshlang’ich sodda tilning o‘zgargan, takomillashgan holidir. Bugungi kungacha u turli fonetik, leksik, morfologik, sintaktik va boshqa mantiqiy o‘zgarishlarga uchraganligi aniq. Ana shu o‘zgarish va taraqqiyot yo‘llarini va uning ahvoli qanday bo‘lganligini, u vaqtdan boshlab tilda qanday o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini “Qutadg’u bilig” asarini tadqiq qilish natijasida aniqlash mumkin. B. Abdurahmonova “Qutadg’u bilig” asari haqida quyidagi fikrlarni aytadi: “ “Qutadg’u bilig”ni ko‘rgan ko‘plab olimlarning ta’kidlashicha ko‘ra: u turkiy yozma adabiyotning rivojlanishida o‘ziga xos bosqich bo‘lib, qadimgi adabiy an’analarning yakunlanib, yangi bir tarixiy davr asosidagi adabiy an’analarning boshlang’ich nuqtasida paydo bo‘lgan. Shunga ko‘ra ularning barchasi to‘laligicha, yaxlit holda emas, balki tanlab, saralab olingan holda taqdim etilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi”²⁰.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida havola bo‘lakning asosan ikki havola bo‘lakli turini ko‘plab uchratishimiz mumkin. Masalan:
Bayat kimka bersa bu beglik ishi,
Berur o‘g ko‘ngul ko‘r ul ishka tushi. (Qutadg’u bilig 118-bet)