Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

(Shunisi ma’lum bo‘ldiki, namoz o‘qigandan so‘ng, mehrobga tilak 
aytib, boqib turiladi). 
Mazkur gapning bosh gap tarjibida 
shunisi 
havola bo‘lagi 
va 
–ki
yuklamasi ishtirok etgan. Ergash gap esa bosh gap tarkibidagi 
shunisi 
havola bo‘lagining mazmunini izohlab kelgan. Ushbu gapdagi havola bo‘lak real 
holda qo‘llangan. Demak, ushbu gap bir havola bo‘lakli ega ergash gapli qo‘shma 
gap sanaladi. 

 Xizr qayu yerda o‘ltursa, ul yer ko‘karur erdi. 
(Qissasi Rabg’uziy 
2-jild 68-bet)
 
(Xizr qaysi yerda o‘ltirsa, o‘sha yer o‘zgarar edi). 
Ushbu gapda ergash 
gap tarkibida 
qaysi 
havola bo‘lagining arxivarianti 
qayu 
olmoshi, bosh gap 
tarkibida 
o‘sha 
havola bo‘lagining arxivarianti 
ul 
olmoshi qo‘llangan. Qo‘shma 
gapning har ikkala qismida ham havola bo‘laklar real holda qo‘llangan hamda ular 
o‘zaro simmetrik. Demak, ushbu qo‘shma gapimiz ikki havola bo‘lakli o‘rin 
ergash gapli qo‘shma gap turiga misol bo‘la oladi.
 
XIII-XIX asr manbalarida havola bo‘lakli qo‘shma gaplarning 
qo‘llanishi. 
Hozirgi o‘zbek tilidagi ayrim sintaktik birliklarning tarixiy 
taraqqiyotini belgilashda eski o‘zbek tilida bitilgan manbalarning o‘rni beqiyos. 

---

25
Shu nuqtai nazardan mazkur bobni yoritishda biz Alisher Navoiyning “Nasoyim 
ul-muhabbat” va “Layli va Majnun” asarlarini tanladik.
Ma’lumki, hozirgi o‘zbek tilida havola bo‘lakli qo‘shma gap deb 
nomlanadigan gap turlari keng qo‘llanadi, ularning hosil bo‘lishi usullari va turlari 
atroflicha o‘rganilgan. Eski o‘zbek tilida ham qo‘shma gapning havola bo‘lak 
ishtirok etgan qo‘shma gap turlari talaygina. Ularning ifoda shakllari va mazmuniy 
munosabatiga ko‘ra ikki turi qayd qilinadi, ya’ni bir havola bo‘lakli va ikki havola 
bo‘lakli. Bir havola bo‘lakli qo‘shma gaplar: 
Chun Samnun 
ani 
bildikim, maqsud 
ul tabibdin odobi ubudiyat va ishori ajizdur, yoqkim hol satri. 
(Nasoyim ul-
muhabbat 57-bet). Eski o‘zbek tilida hozirgi o‘zbek tilidagi